سؤال:
مفهوم فشار قبر چیست؟ چه کسانی فشار قبر دارند؟
پاسخ:
درشب اوّل قبر حوادثی اتفاق می‌افتد از جمله این حوادث فشار قبر است. در ابتدا ببینیم مفهوم فشار قبر چیست؟ مقصود از فشار قبر این نیست که در این قبور خاکى محسوس – که جزئى از عالم ماده است – فشارى بر بدن مادى انسان ها وارد مى شود. بلکه مقصود از قبر در بسیارى از روایات عالم برزخ است و مقصود از«فشار» عذاب خاصى است که انسان درآن عالم متناسب با کنشهاى خود مى بیند. در رابطه با فلسفه این عذابها باید گفت: سراى آخرت – که اولین مرتبه آن، عالم برزخ است – منشأ تجسم اعمال آدمى است. در آن جهان هر کس با سرمایه اعتقاد و عمل و کردار دنیایى خویش زیست مى کند. اعتقادات و اعمال پاک و درست، حقایقى نورانى هستند که به صورت نعمت و لذت نمایان می شوند. در مقابل پندارهای ناپسند و اعمال نادرست و گناهان، حقایقى ظلمانى هستند که به صورت عذابها و فشارهاى دوزخى نمایان می گردند. همین که آدمی از این جهان رخت بربست با همان سرمایه اى که اندوخته زندگى خواهد کرد و در دوزخ گناهان یا نعمت حسنات قرارخواهد گرفت. از طرف دیگر عذاب قبر (عالم برزخ) براى برخى از مومنان که مبتلا به برخی گناهان شده اند، نعمت است؛ زیرادر عالم برزخ، متناسب با کمیت و کیفیت گناه درعذابند و هرگاه از آن گناه پاک شدند، در عالم قیامت با پاکی وارد بهشت می گردند. آن گونه که از برخی احادیث استفاده می‌شود. فشار قبر برای برخی کیفر اعمال محسوب می‌شود و برای برخی، ملایم‌تر و به منزله کفاره گناهان و جبران کوتاهی‌ها است. امام صادق (ع) از پیامبر اکرم نقل فرموده است: فشار قبر برای مؤمن، کفاره نعمت‌هایی است که ضایع کرده است.(۱) از نکته یاد شده معلوم می‌شود که فشار قبر آنی و در شب اول قبر است و پس از آن ارواح به حسب اعمالشان به چند دسته تقسیم می‌شوند.
الف: افرادی که در درجه اعلای از ایمان و کمال هستند این افراد پس از مرگ و پاسخ به سؤالات نکیر و منکر روح آنها در قالب مثالی قرار می‌گیرد و به بهشت برزخی وارد می‌شوند و در آنجا در محضر امیرالمؤمنین (ع) و در بهشت برزخی به انواع نعمتهای الهی متنعم می‌شوند؛ تا برپا شدن قیامت.
ب: افرادی که مؤمن هستند ولی نه در درجه و کمال گروه قبلی، این افراد پس از سؤال و پاسخ در قبر، دری از بهشت (برزخی) به سوی قبر آنان باز می‌شود و قبر به مقدار چشم‌انداز، وسیع شده و باغی از باغهای بهشت می‌شود. این گروه در قبرشان متنعم به نعمتهای پروردگارند و همیشه دعایشان این است که خدایا قیامت را برپا نما و نعمتهای بهشتی را که به ما وعده داده‌ای عطا فرما.
ج: مؤمنین گناهکار که مستحق عذابند، آنها پس از ورود به قبر و سؤال نکیر و منکر و عدم توانایی آنها برای پاسخ دادن، به واسطه گناهان و کارهای ناشایست که داشتند، عذاب می بینند تا با پاکی وارد بهشت آخرت شوند.
د: کسانی‌که کافر محض هستند، اینها هم همانند مؤمنین معصیت کار در جهنم برزخی معذبند تا برپا شدن قیامت؛ با این تفاوت که عذاب کافر، عذاب عقیده و عمل است و کاهش دهنده عذاب قیامتش نیست؛ ولی عذاب مؤمن گناهکار، عذاب عمل است و باعث پاک شدن او می‌شود و جنبه اصلاحگرانه و پاک کردن دارد.(۲)
ه: گروهی که نه اهل ثوابند که مستحق نعمت باشند و نه اهل گناه تا مستحق عذاب گردند. این گروه روحشان (در قالب مثالی) به صورت بی‌هوش و یله و رها باقی می‌ماند تا برپا شدن قیامت.(۳)
اما چه کسانی فشار قبر دارند به درستی نمی توان در این مورد اظهار نظر کرد اما در روایات عواملی برای عذاب قبر ذکر کرده اند که به برخی از آن اشاره می کنیم:
۱. گذشتن از کنار مظلوم ویاری نکردن او.
۲. سخن چینی – نافرمانی وکناره گیری از خانواده ودوری از همسر خود وپاسخ مثبت ندادن به خواسته های طبیعی او.
۳. بد اخلاقی با خانواده.
البته نمی توان گفت تنها همین امور،علل عذاب قبر هستند بلکه این عوامل چیزهایی هستند که به طور صریح در روایات بیان شده است.(۴) اما آیا انسان باید از فشار قبر بترسد یا خیر؟ پاسخ مثبت است. زیرا باعث کنترل انسان بر اعمال خود می شود و او را از گناهان باز می دارد. آنجا که ارتباط انسان با دنیا قطع می شود و هیچ مونس و رفیقی ندارد، جز اعمال و رفتار خود انسان. فشار تنهایی به همراه فشار اعمال زشت برای انسان سخت و دردآور است. اما این ترس نباید انسان را از رحمت خدا مأیوس کند. تنها عده خاصی فشارقبر ندارند و آنها مومنان پاک هستند و چیزی که باعث فشار آنان شود، انجام نداده اند، یا از آنها توبه کردند.بنا بر این پیامبران و ائمه و افرادی که در درجه بسیار بالای تقوا قرار گرفته باشند فشار قبر نخواهند داشت. اما غیر از اینان همه با فشار برزخى رو به رو خواهند شد؛ هر چند نوع و کیفیت فشار – با توجه به اعمال انسانها – متفاوت خواهد بود؛ چرا که فردى که اُنس و تعلق فراوانى به دنیا دارد، ألفتى با آخرت نخواهد داشت و همواره در حال فرار از آخرت و مأنوسات آن بوده، از وحشت، اضطراب، سختىها و فشار برزخى بیشتر نصیب خواهد برد.
در مقابل کسى که ارتباط کمى با دنیا دارد و به عالم آخرت توجه داشته و مراقبت بیشتر از خود نموده است ؛ از فشار اول برزخ، کمتر برخوردار خواهد شد و به آسانى و با سرعت و بدون تکلّف، دنیا و آنچه را در آن بوده، فراموش کرده و از آن منقطع خواهد شد و با عالم پس از مرگ مأنوس می شود و دیگر برای او عذاب و رنج نخواهد شد.
با انس پیدا کردن به نظام جدید برزخى و برطرف شدن ألفت به دنیا و امور دنیایى، آن قسمت از فشارهایى که از این جهت در برزخ وجود داشت، برطرف مىشود. همچنین با از میان رفتن برخى از آلودگى ها و ناپاکىها، فشارهایى نیز که از این ناحیه در برزخ بوده، مرتفع مىشود. بنابراین سختىها و فشارهاى برزخى، به مرور کم و برطرف مىشود. البته این در صورتى است که روح در زندگى دنیایى خود، در صراط مستقیم باشد. اما اگر روح در زندگى دنیایى، آلودگىهاى زیادى داشته باشد و به بیان دیگر اگر عصیانها و طغیانهاى ارواح به ظاهر مؤمن – به مقتضاى نظام برزخى و ا حکام خاص آن – بیش از حد باشد، در این صورت نتیجه عصیانها را در برزخ دیده و در عذاب برزخى قرار خواهد گرفت و این عذابها، سختىها، گرفتارىها و فشارها تا آخر نظام برزخى ادامه خواهد داشت. روایات نیز به فشار برزخى و عمومیت آن اشارات دقیق و فراوانى دارد که به ذکر یک نمونه اکتفا مىشود: ابى بصیر مىگوید: «به امام صادق(ع) عرض کردم: «آیا کسى از سختىها و فشار قبر [ برزخ] نجات مىیابد و [ محفوظ مىماند؟]» امام صادق(ع) [ در پاسخ ]فرمود: «از فشار برزخ به خدا پناه مىبریم، چقدر اندکاند کسانى که از فشار قبر نجات مىیابند [ و به آن گرفتار نمىشوند]»…. سپس [ امام صادق(ع) در ادامه ]فرمود: «رسول اکرم(ص) در تشیع جنازه سعد – در حالى که هفتاد هزار ملک جنازه وى را تشییع مى کردند – شرکت کرد و سر به آسمان بلند نمود [ و نظرى به آسمان انداخت] و سپس فرمود: «آیا شخصى مانند سعد هم فشار و سختىهاى قبر [ برزخى] را مىبیند؟!».منظور آن است که رسول اکرم(ص) سعد را در فشار دید و با تعجب چنین فرمود.امام صادق(ع) فرمود: «پناه بر خدا، این فشار به خاطر بدخویى و کج خلقى او بر خانوادهاش بود»(۵).
پی‌نوشت:
۱. بحارالانوار، ص ۲۲۱، ح ۱۶ و ۱۶ سیری در جهان پس از مرگ
۲. حبیب‌الله طاهری، ص ۳۲۸ ـ ۳۳۰، دفتر انتشارات اسلامی، با اندکی اضافات
۳. فروع کافی، ج ۳، ص ۲۳۸، باب المسأله فی القبر و من یسأل و من لایسأل، نشر دارالاصول / جهت آگاهی بیشتر درباره عالم برزخ ر.ک: پیام قرآن
۴. آیه‌الله مکارم شیرازی، ج ۵، ص ۴۴۳ – ۴۷۸، نشر مدرسه امیرالمؤمنین۷ / عالم برزخ در چند قدمی ما، محمدی اشتهاردی و… شیخ صدوق،علل الشرایع،ج۱،ص۳۰۹
۵.بحارالانوار، ج ۶، ص ۲۶۱، ح ۱۰۲
و براى مطالعه بیشتر در این خصوص ر.ک: عروج روح، ص ۷۶-۸۰ و معاد یا بازگشت بسوى خدا، ج اوّل، ص ۲۷۰-۲۷۶.
