۱. آقا نجفی اصفهانی (اصفهان ۱۲۶۲ – ۱۳۳۲ ق)
ازعلمای شیعۀ قرن های ۱۳ و ۱۴ ق.
شیخ محمد تقی رازی، معروف به آقا نجفی اصفهانی. دراصفهان زاده شد ودروس اولیه را نزد پدرش، که ازعلمای زمانۀ خود بود، فراگرفت. سپس به نجف رفت و نزد میرزا محمد حسن شیرازی دانش اندوخت ومیرزا محمد حسن خود سال ها پیش نزد جد آقا نجفی دانش آموخته بود. ازدیگراستادان وی درنجف شیخ مهدی کاشف الغطا وشیخ راضی نجفی بودند. هنگامی که به اصفهان بازگشت، مجتهدی تمام عیاربود وتوانست پس ازپدرش مرجعیت عام را برعهده گیرد. حضورسیاسی واجتماعی وی چندان قوی بود که هم دستگاه حکومتی وهم اشغالگران ازام بیم داشتند واین یکی دوبارسبب شد او را به تهران فراخوانند، هرچند پس ازچندی دوباره به اصفهان منتقل شده (امین، اعیان الشیعه، ج ۹، ص ۱۹).
آقا نجفی درجنبش تنباکو بسیاراثرگذاروازسردمداران آن بود (تیموری، ص ۷۸ – ۷۹). او، افزون برحضوراجتماعی درسطوح مختلف، آثاربسیاری نیزتألیف کرده که برخی ازآن ها درموضوعات قرآنی وتفسیری بوده است. ازمهم ترین این آثارباید به اسرارالآیات وتآویل الآیات الباهره فى العتره الطاهره اشاره کردازمنظر نام گذاری این اثر، به نظرمی رسد که آقا نجفی به کتاب شرف الدین علی حسینی نجفی استرآبادی با همین عنوان (تأویل الأیات الباهره فى فضائل العتره الطاهره) توجه داشته وازآن تأثیرپذیرفته است (مولوی، ذیل « آقا نجفی »).
۲. میرسید علی حائری (- ۱۳۴۰ ق)
عالم، مفسردرقرن های ۱۳ و ۱۴ ق.
حاج میرسید علی لاریجانی حائری طهرانی. درکربلا به دنیا آمد وتحصیلات خودرا درهمان جا ونیزدرنجف سپری کرد. درسامرا نزد میرزای شیرازی دانش آموخت و به ایران آمد ودرتهران سکونت یافت. وی درکسوت امام جماعت درمسجد جامع تهران به درس وتفسیرشبانۀ پس ازنمازاشتغال یافت ونتیجۀ این تفاسیربا عنوان مقتنیات الدرر تدوین وپس ازدرگذشت وی منتشرشد. این ازآثارمختصرتفسیری است که درآن مفسرفقط به تبیین آیات پرداخته ومباحث را مختصرطرح کرده و
این طبیعی هم می نماید ؛ چه با توجه به این که حائری فقط ازفرصت خطبۀ پس ازنمازبرای تفسیرآیه یا آیاتی استفاده می کرده، علی القاعده ازنظرزمانی نمی توانسته موضوع وبحث را ازمیزان مشخصی بیش تربه درازا کشید.
تفسیرمقتنیات الدرروملتقطات الثمراثری است با ویژگی تربیتی وهدایتی که مفسرآن را با درنظرگرفتن نیازهای جامعه ومیزان توان درک مخاطبان پدید آورده است (ایازی، شناخت نامۀ تفاسیر، ص ۲۵۷ – ۲۵۸). اودرآغاز، با مشخص ساختن مکان وزمان نزول وبیان اختلافات، به بیان فضیلت سوره وقرأئت آن پرداخته وسپس، درصورت لزوم، روایت با روایتی درآن زمینه بیان کرده ومعنای آیه را با بهره گیری ازروایات تشریح کرده است. حائری آرا و نظریات مفسران درهرزمینه را ذیل آیات آورده وسپس نتیجه گیری تربیتی واخلاقی کرده است. درواقع، باید مقتنیات الدرر را اثری وعظ گونه دانست که پدیدآورنده اش می خواسته با منظری اصلاح طلبانه به تربیت اجتماع بپردازد ازهمین رو، دراین اثرظرافت های لغوی وادبی وبلاغی کم تردیده می شود، اما درتفسیرمأثوروتفسیرعقلی به توان درک مخاطب توجه شده وراه اعتدال پیموده شده است. این کتاب دردوازده جلد درتهران درفاصلۀ سال های ۱۳۷۷ – ۱۳۸۱ق انتشاریافته است.
۳. آقا نورالدین اراکی (اراک ۱۲۸۷ – ۱۳۴۱ق).
آقا نورالدین بن سید محمد شفیع حسینی، اهل اراک. مراحل اولیۀ دانش اندوزی خود را درمدرسۀ سپهداراراک گذراندودر۱۳۰۳ ق برای ادامۀ تحصیل راهی نجف اشرف شد ودرآن جا دردرس میرزا حبیب الله رشتی وآخوند ملا محمد کاظم خراسانی و حاج میرزا جلیل و برخی دیگرحضوریافت وازاستادان خود، ازجمله ازآخوند خراسانی، اجازۀ افتا گرفت. وی با چنین توشه ای علمی به دیارخود بازگشت و به تدریس وتألیف وتعلیم پرداخت. این زمان مصادف بود با آغاز حرکت مشروطه طلبان وآقا نورالدین، که ازایشان حمایت می کرد، اسباب آن را مهیا کرد که اراک مکانی مناسب برای تجمعات مشروطه طلبان درمناطق مرکزی شود وخود نیزدرمواقع خاص حضوری چشم گیرداشت. پس ازصدورفرمان مشروطه، دراراک انجمن ولایتی تأسیس شد وریاست این انجمن، که نهاد حکومت مشروطه به شما می رفت، با آقا نورالدین بود. اوبه همراه برخی دیگرازبزرگان ودوست داران مشروطه، ازجمله حاج میرزا محمد علی خان مجتهد وحاج ملا علی وحاج ابوالقاسم کاشانی، دراین انجمن به امورمربوط به حکومت مشروطه دراراک رسیدگی می کردند.
درجریان جنگ جهانی اول، نیروهای دموکرات حکومت ملی تشکیل دادندو مهاجرت را بهتردانستند. آقا نورالدین نیزبا صدورفرمان جهاد به حمایت ازحکومت ملی برخاسته وبه همراه ایشان به مهاجرت دست زد (خزائلی، ص ۷۸ – ۸۱). در۱۳۴۴ ق، به قصد جهاد ازاراک به قم وازآن جا به کرمانشاه وعتبات رفت وپس ازمدتی اقامت درعتبات رو به سوی استانبول نهاد وبیش ازهجده ماه درجبهۀ جنگ مشغول بود. درهمین زمان، یکی ازمهم ترین جهادهای وی مبارزه با اندیشۀ نادرست برخی، به ویژه برخی ازاروپاییان، دربارۀ قرآن کریم بود. درواقع، دراستانبول، وی با برخی ازآرای غریبان درمورد دین اسلام آشنا شد و به برخی ازنظرهای نادرست ایشان دربارۀ اسلام پی برد. وی، چنان که خود گفته، با انگیزۀ دفع شبهاتی که برخی ازملحدان غربی درمورد ناسازگاری قرآن با عقل القا کرده بودند تصمیم گرفت اثری درتفسیرقرآن برمبنای مباحث عقلی بپردازد تا ثابت کند که میان قرآن وعقل هیچ منافاتی نیست(ایازی، شناخت نامۀ تفاسیر، ص ۲۲۳ – ۲۳۴). تفسیرالقرآن والعقل محصول حضوراودیارغربت است وجالب آن که مفسربدون دراختیارداشتن اثری مکتوب وفقط با استفاده ازهرآنچه درحافظه داشته آن را آفریده است.
به رغم ناتمام بودن این اثر، برخی ویژگی های ارزشمند آن سبب شده بسیارمورد رجوع باشد، چنان که علامه طباطبایی درالمیزان ازآن یاد کرده است. شاخصۀ اصلی این تفسیرروش اجتهادی وعقل گرایانۀ آن است ومفسر، با تبری ازگرایش به رأی، تلاش کرده تا میان عقل گرایی تفسیری ورأی گرایی حدی قائل شود. این اثربیش ازهمه نشان ازروح جدلی ومبارزه جویانۀ آقا نورالدین دارد که با دستی خالی وبدون دسترسی به منابع به تدوین چنین اثری شگرف دست یازیده است. کتاب القرآن و العقل به کوشش حاج محمد حسین کوشانپوردرتهران در۱۳۵۲ ش ونیزبه همت سید حسین موسوی کرمانی وشیخ علی پناه اشتهاری در۱۳۶۲ ش انتشاریافته است. (خزائلی، ص ۷۸ – ۸۱).
۴. شاه عبدالعظیمی (ری ۱۳۱۸ – ۱۳۸۴ ق)
عالم درقرن ۱۴ ق.
حسین بن احمد حسینی شاه عبد العظیمی، اهل ری، درسفرهایش با برخی ازمشایخ زمان آشنا شد وازایشان دانش اندوخت. درمیان استادان اومی توان به حاج شیخ عبدالکریم حائری وسید محمد حجت کوه کمره ای اشاره کرد (آینۀ دانشوران، ص ۵۱۵). درشهرری ساکن بود ودرمسجد همان جا به به وعظ وخطابه وبیان احکام می پرداخت، وی ازآن رو که درارتباط مستقیم با مردم وجامعه قرارداشت، برآن شد تا با تألیف تفسیری ازقرآن به ساده ترین زبان وبدون ورود به بحث های تخصصی اثری برای بیش ترین استفادۀ عامۀ مردم تهیه کند و با این انگیزه تفسیراثنا عشری را با حجمی مفصل تألیف کرد. پیش ازبررسی اثر، باید توجه کرد که نام گذاری کتاب به تفسیراثناعشری بیانگرنوع نگاه مؤلف به اندیشه های امامی است. او برآن بود که درمحیط مذهبی آن زمان روی اثردرخور مخاطبان وعلاقه مندان به اهل بیت (ع) بنگارد؛ اثری که مشتمل بربسیاری بحث های کلامی واعتقادی شیعه باشد.
تفسیراثنا عشری یکی ازتفاسیرفارسی است که درآن به جوانب تحلیلی وهدایتی قرآن توجه خاص شده است. کتاب با پیش درآمدی درباب مقدمات تفسیرمانند موضوعات تعریف وتفاوت میان تفسیرتأویل وفضیلت قرآن ومنع ازتفسیربه رأی واسباب نزول وکیفیت نزول واعجازقرآن آغازشده است. شاه عبدالعظیمی مطالبی چون نام سوره وشمارآیات وفضیلت سوره وآیه را آورده و ورود به برخی موارد ادبی ولغوی درکنارسبک خطایی ووعظ گونه گاه او را به مباحث فلسفی وکلامی هم کشانده است. ازشاخصه های مهم این اثراستفادۀ حداکثری ازاخباراهل بیت (ع) است که با حذف اسانید بیان شده اند. به دوجنبۀ احکام فقهی وقصص دراین اثربسیارتوجه شده وبه نظرمی رسد با توجه به این که مؤلف خود منصب خطایت مسجد شهر ری را برعهده داشته به احکام پرداخته و، ازسوی دیگر، با لحاظ کردن جوانب اخلاقی به مواعظ درقالب قصص پرداخته است. اودرغالب موارد منبع سخن خود را بیان نکرده، اما التبیان شیخ طوسی ونورالثقلین حویزی ومجمع البیان طبرسی وتفسیرصافی فیض کاشانی وبرخی دیگرازآثارامامی ازمنابع اصلی اوبوده اند.
شاه عبدالعظیمی درپی ایست قلبی برمنبروهنگام خطبه دارفانی را وداع گفت (ایازی، شناخت نامۀ تفاسیر، ص ۷۱- ۷۲). تفسیراثنا عشری بارها به چاپ رسیده است. که نخستین بارآن درانتشاران میقات درتهران ۱۳۶۳ ش صورت گرفته است.
۵. بلاغی (نجف ۱۲۸۲ ق.)
محمد جواد بن حسن ربعی، اهل نجف. وی با خاستگاهی ربعی (قبیلۀ ربیعه) درخاندانی اهل دانش به دنیا آمد. درزادگاه خود پرورش یافت وعلوم اولیه را فراگرفت. در۱۳۰۶ ق، به کاظمین رهسپارشد وسپس در۱۳۱۲ ق به نجف بازگشت ونزد برخی ازبزرگان آن دیارهمچون شیخ محمد طه نجف وحاج آقا رضا همدانی و آخوند ملا محمد کاظم خراسانی وسید محمد هندی درس آموخت. دراقامت ده ساله اش درسامراء در درس میرزا محمد تقی شیرازی حاضرشد وبهرۀ فراوان برد. درحدود ۱۳۳۶ ق، درکاظمین ودرکناردیگر عالمان شیعه با نیروهای اشغالگرانگلیس به مبارزه پرداخت وبا پیروی انقلاب عراق در۱۳۷۷ ق به نجف بازگشت وباقی عمرراهمان جا ماند وبه تألیف وتدریس پرداخت (استادی، «گوشه هایی از… »، ص۱۰۹ – ۱۱۱).
وی درشته های گوناگونی ازعلوم زمان خود سرآمد اقران بود، وچون برزبان هایی مانند عبری وانگلیسی مسلط بود، با برخی ازمحققان اروپایی نیزمکاتبه کرد وآثاربسیاری نیزتدوین کرده که رضا استادی فهرستی ازآن ها را دراختیارقرارداده است. (همو، ص ۱۱۱- ۱۳۴). ازآثارمهم بلاغی اوکتاب تفسیری او با نام آلاء الرحمن فی نسا تا آیۀ ۵۸ ونیزآیۀ ۶ سوره مائده است. وی درنامه ای به شاگرد خود، میرزا محمد علی اردوبادی، انگیزۀ خود ازتألیف آلا الرحمن را پدید آوردن تفسیری موافق با اصول علم و مذهب شیعه وبه دورازکاستی های تفاسیردیگر بیان کرده است (امین، اعیان الشیعۀ، ج ۴، ص ۲۵۵).
ازجمله ویژگی های آلاء الرحمن اتقان واختصارودفاع ازظاهرتعابیرقرآنی درمقابل برداشت هایی با گرایش های عصری متجدد مآبانه ودفاع ازشأن ومقام اهل بیت (ع) وتبیین مفاهیم وبرخی احکام فقهی وپرهیزازتفسیربه ذوق فلسفی و عرفانی واجتناب ازتمسک به اسرائیلیات است. (اشرفی، ص ۳۵). تفسیرآلاء الرحمن دارای مقدمه ای غنی وبسیارارزشمند شامل بحث هایی عالمانه درزمینۀ موضوعات گوناگون قرآن شناسی است ودرمقام مفایسه باید گفت اهمیت آن ازاصل کتاب کم تر نیست. میرزا علی زاده درمقالۀ مفصلی به بحث دربارۀ این مقدمه وبررسی مفاهیم گنجانده درآن پرداخته است (« سیری درمقدمه… »، ص ۲۲۷ – ۲۴۴)، معجزه، گوناگونی معجزات پیامبران، اعجازقرآن، برتری قرآن بردیگرمعجزات، بی مانندی قرآن، چگونگی جمع آوری قرآن، نقد برخی ازتفاسیرمتقدم جملگی ازمباحثی است که درمقدمۀ آلاء الرحمن مورد بررسی قرارگرفته است. جزء اول این تفسیرشامل مقدمه وتفسیرسه سورۀ نخست قرآن است. قسمت هایی دیگرقرآن تشکیل دهندۀ جلد دوم این مجموعه است. این اثربارها انتشاریافته است (علی زاده، میرزا، « آشنایی… » ص ۱۷۹ – ۲۰۴ ؛ دهقان، دانش نامۀ جهان اسلام، ذیل « بلاغی»).
۶. آقا سید مصطفی خمینی (قم ۱۳۰۹ – نجف ۱۳۵۶ ش)
فرزند ارشد امام خمینی (ره).
آیت الله سید مصطفی خمینی درآذر۱۳۰۹ ش (رجب ۱۳۲۹ ق) درقم به دنیا آمد. درپانزده سالگی به تحصیل علوم ومعارف اسلامی پرداخت ودرنزد استادان بنامی مانند آیات عظام مرتضی حائری ومحمد جواد اصفهانی وشهید صدوقی وسلطانی دانش اندوخت در۲۲ سالگی دورۀ تخصصی اصول وفقه را آغازکرد و، علاوه بر پدریزرگوارش، ازمحضربزرگانی چون آیت الله بهجت وآیت الله بروجردی وآیت الله محقق داماد بهره برد، وی، درکناردروس فقه، ازبزرگانی مانند علامه طباطبایی و سید ابوالحسن رفیعی قزوینی فلسفه وحکمت را نیزآموخت ودرنجف نیزازبزرگان آن حوزه مانند آیت الله سید محمود شاهرودی وآیت الله سید ابوالقاسم خویی وآیت الله محمد باقرزنجانی سود برد. در۱۳۴۰ ش، درمدرسۀ حجتیۀ قم تدریس را آغازکرد و، افزون برمشغله های گوناگون علمی، همواره درکنارپدربزرگوارش، امام خمینی (ره)، درموضوعات سیاسی حضوری فعال داشت. در۱۳۴۴ ش، به عراق تبعید شد وبارها نیزدرایران عوامل رژیم شاهنشاهی اورا به زندان افکندند (توکلی طرقی، ص ۵۲ – ۵۷).
این شهید بزرگوار تفسیری ازخود برجای گذاشته که با شهادتش ناتمام ماند و فقط
دربردارندۀ سورۀ حمد و۲۵ آیه ازسورۀ بقراست. این تفسیربا خطبۀ پیامبر(ص) دروصف قرآن وتقدیم اثربه پیشگاه حضرت سیدالشهداء آغازشده است (خرمشاهی، « جایگاه تفسیر… »، ص ۱۶۳ – ۱۶۷). وی با نگرشی فراگیر وهمه سویه مطالب را اززاویای مختلف بررسی کرده است و، ازاین رو، این تفسیریکی ازنمونه های بارز تفسیرجامع دردوران معاصراست که درآن به همۀ جنبه های تفسیرواستنباط علوم ومعارف اسلامی توجه شده است. ازاین حیث، می توان گفت این تفسیرالگویی است ازدایره المعارف قرآن که، اگربه پایان می رسید، عملاً علوم و معارف گوناگون اسلامی وفرهنگ غنی جهان اسلام را درمجموعۀ عظیمی جای می داد (ایازی، شناخته نامۀ تفاسیر، ص ۱۱۳ – ۱۱۴ ؛ عبداللهیان، ص ۱۲۲ – ۱۳۶). نویسنده با بهره گیری ازتخصص های گوناگون ودانش های رایج درحوزه، مانند رسم الخط و صرف ونحو ولغت ومعانی وتجوید وقرائت وشأن نزول، ودرکنار آن ها مباحث اصول وفقه وکلام وفلسفه وعرفان وجزآن به بررسی های تفسیری خویش پرداخته است (رحمانی، ص ۶۸ -. ۷۷). شهید مصطفی خمینی، درتفسیرارزشمند اما نا تمام خود، درمقدمه ای کوتاه به موضوع علم تفسیروتعریف آن به صورت زیرشاخه ای ازعلوم قرآنی پرداخته وسپس نام های چهارگانۀ قرآن وفرقان وکتاب وذکررا شرح داده است. اوروش تفسیرقرآن به قرآن را اصل قرارداده، هرچند به معناست به روایات و اخباراهل بیت (ع) نیزاستناد کرده است. گرایش های فلسفی – حکمی وعرفانی – اخلاقی مفسرنیزدراین آشکاراست. اوازتعالیم عرفانی پدربزرگوارخود نیز بهره برده وبارها ازایشان با عبارت « والدی المحقق» یاد کرده است. وی درنگارش تفسیرخود زبان سجع را به کاربرده ومخصوصاً به بسیاری ازاشعارشاعران پارسی گوی استشهاد کرده است (حاج منوچهری، ج ۲، ذیل « تفسیرالقرآن الکریم »).
فهرست منابع
- امین، محسن (بی تا). اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
- تیموری، ابراهیم (۱۳۶۱). تحریم تنباکو، تهران.
- مولوی().«آقا نجفی»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، تهران، ج ۱.
- ایازی، محمد علی (۱۳۷۹). « علامۀ همدان وانواردرخشان »، گلستان قرآن، ش ۲۷.
- خزائلی، علیرضا (۱۴۰۱ق). « مشروطه خواه عراق عجم »، زمانه، ش ۵۲.
- استادی، رضا (۱۳۶۱). « گوشه هایی اززندگانی مرحوم شیخ محمد جواد بلاغی » مشکوه.
- علی زاده، رقیه (۱۳۷۶ق). « سیری درمقدمۀ آلاء الرحمن فی تفسیرالقرآن »، علوم ومعارف قرآن، ش
- توکلی طرقی، عبدالحسین (۱۳۸۹). « مروری برزندگی وآثارشهید مصطفی خمینی : سپیده گشای انقلاب »، کیهان فرهنگی، ش ۲۸۶، ۲۸۷.
- ایازی، محمد علی (۱۳۷۹). « علامۀ همدان وانواردرخشان »، گلستان قرآن، ش ۲۷.
منبع: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران
