اشاره:
مسجد سید اصفهان از مساجد بزرگ و از بناهای تاریخی دوره قاجار در شهر اصفهان. این مسجد که به نام بنیان‌گذار آن سید محمدباقر شفتی شهرت دارد، در سال ۱۲۴۰ق در محله بیدآباد اصفهان بنا نهاده شد. مسجد دارای تزئینات و ویژگی‌های متعدد معماری در شبستان‌ها، گنبدها، محراب، ایوان، گلدسته، کتیبه‌ها و کاشی‌کاری‌ها است. چهار وقفنامه برای مسجد، بین سال‌های ۱۲۶۲ق تا ۱۲۷۳ق نگاشته شده و همه مکان‌های مسجد برای موارد خاص وقف شده است. مقبره سید شفتی و فرزندان او نیز در این مسجد قرار دارد.
علت نام‌گذاری
مسجد سید به نام بانی آن یعنی سید محمدباقر شفتی رشتی بیدآبادی (درگذشت سال ۱۲۶۰ق) مشهور به «سید حجت‌الاسلام» و «حجت‌الاسلام مطلق» نام‌گذاری شده است.[۱]
تاریخچه
مسجد سید به همت سید محمدباقر شفتی رشتی در اواسط قرن سیزدهم هجری بین سال‌های ۱۲۴۰ تا ۱۲۴۵ق و در زمینی به مساحت ۸۰۷۵ مترمربع در محله بیدآباد اصفهان بنا شده است.[۲] گفته شده سید، زمین مسجد را در مجموعه‌ای که به بیدآباد شهرت داشت، خرید و دستور داد تا بیدهای آن را قطع کنند و از فروش آن‌ها، مصالح اولیه را برای ساخت تهیه کرد.[۳]
بنابر گزارش کتاب «تاریخ اصفهان و ری»، تاریخ شروع بنا در سال ۱۲۴۰ق بوده است،[۴] اما در نوشتاری، آغاز بنای مسجد سال ۱۱۸۰ق عنوان شده است.[۵] همچنین در گزارشی دیگر نقل شده که زمین مسجد در زمان شاه سلطان‌حسین خریداری شد تا در آن مسجدی بنا کند، اما در اثر هجوم افغان‌ها مقدور نشد تا آنکه در زمان فتحعلی‌شاه قاجار، سید شفتی مبادرت به این کار نمود.[۶] [۷]
ایوان مسجد سید اصفهان
معماری
این مسجد دارای دو شبستان بزرگ، دو گنبد بزرگ و کوچک، دو چهلستون، یک محراب، یک سنگاب، دو مهتابی و سه ایوان و یک گلدسته بزرگ به عنوان مسجد و نیز مدرس، بیش از ۴۵ حجره در طبقه فوقانی به منظور سکونت طلاب و چند دهلیز با ۹۵متر طول و ۸۵متر عرض است.[۸] [۹]دو در در جنوب شرقی و جنوب غربی و دو در واقع در سمت شمال مسجد، محله‌های اطراف را از طریق مسجد به یکدیگر متصل می‌کند.
بخشی از تزئینات مسجد به‌وسیله فرزند سید یعنی سید اسدالله (سید ثانی) و بخشی دیگر به دست نواده‌اش سیدمحمدباقر (سید محمدباقر ثانی) انجام شده است. کف حیاط مسجد تا سال‌ها پیش خاکی بوده که بعدها به صورت سنگفرش درآمده است. اضافه‌شدن حوض و دو سکو در حیاط نیز مربوط به سال‌های نه‌چندان دور است. این مسجد طی سال‌ها دچار آسیب‌هایی نیز شده است که می‌توان به فروریختن قسمتی از کاشی‌کاری‌های مسجد در اثر موج انفجار در جریان جنگ ایران و عراق (۱۳۶۷-۱۳۵۹ش) اشاره کرد که بعدها بازسازی شد.[۱۰]
کتیبه‌های مسجد
کتیبه‌های موجود در بنا مانند احداث ساختمان و تزئینات آن طی سال‌ها به طول انجامیده است. بدین‌صورت که ساخت بنا در اواخر نیمه اول قرن سیزدهم قمری شروع و تا سال وفات سید تنها کاشی‌کاری بنای جنوبی آن انجام شده بود و کاشی‌کاری کل بنا، تا پایان قرن چهاردهم ادامه داشت. کتیبه‌های مسجد از این قرار است:
کتیبه سردر جنوب شرقی
این کتیبه نشان می‌دهد که کتابت آن در سال ۱۲۵۹ق انجام و در سال ۱۳۱۱ق شده است. تزئینات نمای خارجی سردر اصلی و راهروی طرفین آن همچنان تا سال ۱۳۷۷ش ناتمام مانده بود تا اینکه در این سال به همت محمدرضا گازر، کاشی‌کاری این فضا به انجام رسید.
کتیبه سردر جنوب غربی مسجد
کتیبه سردر جنوب غربی مسجد بعد از جمله (قال‌اللّه‌تعالی) شامل آیه ۱۳ و نصف آیه ۱۴ از سوره رعد است و قسمت آخر آن به این عبارت ختم شده است: کتیبه محمدباقر الشیزانی فی شهر محرم الحرام سنه ۱۳۱۱ق»
آیه ۱۳ سوره رعد: «وَ یُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلائِکَهُ مِنْ خِیفَتِهِ وَ یُرْسِلُ الصَّواعِقَ فَیُصِیبُ بِها مَنْ یَشاءُ وَ هُمْ یُجادِلُونَ فِی اللَّهِ وَ هُوَ شَدِیدُ الْمِحالِ»
نیمی از آیه ۱۴ سوره رعد: «لَهُ دَعْوَهُ الْحَقِّ وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا یَسْتَجِیبُونَ لَهُمْ بِشَیْ‌ءٍ إِلَّا کَباسِطِ کَفَّیْهِ إِلَى الْماءِ لِیَبْلُغَ فاهُ»
کتیبه سردر شمالی مسجد سید
تزئینات نمای خارجی سردر اصلی مسجد سید که در ضلع شمالی آن واقع شده و مدخل و راهروهای طرفین آن همچنان ناتمام مانده بود، در سال حدول ۱۳۴۴ق کاشی‌کاری شده است. کتیبه‌های نمای خارجی سردر به خط ثلث سفید و زردرنگ به زمینه کاشی لاجوردی شامل سوره‌های قدر، کوثر، جمعه، آیهالکرسی و بعضی از آیات سوره یس است.
کتیبه ایوان غربی
کتیبه ایوان غربی که در دوره معاصر، کاشی‌کاری شده و به خط ثلث سفید بر زمینه کاشی معرق لاجوردی بعد از جمله (بسم‌اللّه‌الرحمن‌الرحیم) شامل آیه ۳۵ از سوره نور و تاریخ کاشی‌کاری این ایوان در انتهای کتیبه سال ۱۳۶۸ق نوشته شده است.[۱۱]
وقفنامه مسجد
از اصل وقفنامه، نسخه‌ای در دسترس نیست؛ اما سه رونوشت از اصل نسخه وقفنامه که به سه خط مختلف و در اندازه‌های گوناگون نگارش شده، موجود است و تصاویر آن در آرشیو اداره اوقاف اصفهان نگهداری می‌شود که از نظر متن کاملاً با یکدیگر مطابقت دارد. گفته شده تنها یک نسخه اصل، نزد سیدمهدی شفتی از نوادگان سید و امام جماعت راتب مسجد سید بوده که دارای جلدی چرمی شامل هجده برگ و در ۳۵ صفحه ۱۰ سطری بوده و به خط نسخ حسین طباطبایی در صفر ۱۲۹۰ق تنظیم شده و در ابتدا و انتها با اشعاری در مدح سید حجت‌الاسلام، بانی مسجد زینت یافته است.[۱۲] مطابق این وقفنامه، وقف مسجد در طول ۱۱ سال در چهار مرحله انجام گرفته است:
اول: روز سه‌شنبه هشتم رمضان ۱۲۶۲ق در مدرس مسجد؛
دوم: شب چهارشنبه سوم ربیع‌الاول ۱۲۶۴ق؛
سوم: شب دوشنبه هجدهم رمضان ۱۲۷۱ق؛
چهارم: روز بیست‌و‌دوم ماه رجب ۱۲۷۳ق.[۱۳]
ویژگی‌ها
یکی از ویژگی‌های مسجد سید، در کنار معماری برجسته و بنای مجلل، ساخت آن به دست یک عالم دینی است. میرزا حسین‌خان انصاری در کتاب تاریخ اصفهان می‌نویسد که بنای مساجد بزرگ را شاهان متعدد ساخته‌اند و این مسجد (مسجد سید) را آن پادشاه (سید شفتی) ساخته است.[۱۴]
نمایی از ضریح مزار سید شفتی در مسجد سید
نقل شده که فتحعلی‌شاه به سید گفته بود من نیز در خرج ساخت مسجد سهیم و در ثواب آن شریک باشم ولی سید شفتی، پیشنهاد او را رد کرد. وقتی پادشاه در قدرت مالی سید تردید کرد که چگونه ممکن است او ساخت چنین مسجد باعظمتی را پیش ببرد، سید در پاسخ گفته بود من دست در خزائن الهی دارم.[۱۵]
از دیگر ویژگی‌های مسجد می‌توان به وجود مقبره اختصاصی سید محمدباقر شفتی اصفهانی و فرزندانش در ضلع شمال‌شرقی مسجد اشاره کرد که دارای ضریح فولادی طلاکوب است.[۱۶] سال ساخت ضریح بر روی مقبره سیدشفتی، ۱۳۲۰ق ذکر شده است.[۱۷]
پی نوشت:
- مهدوی، بیان المفاخر، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۲۷.
- قائم‌فرد، مسجد سید اصفهان و وقفنامه آن، ۱۳۷۵ش.
- مسجدی، مسجد سید و نکته‌ای از معماری آن، ۱۳۷۶ش.
- کتیبه‌های قرآنی و تاریخی مسجد سید اصفهان، ۱۳۸۰ش.
- ماهرالنقش، مسجد سید اصفهان، ۱۳۵۶ش، ص۹۲.
- رفیعی مهرآبادی، آثار ملی اصفهان، ۱۳۵۲ش، ص۶۲۷.
- مسجدی، مسجد سید و نکته‌ای از معماری آن، ۱۳۷۶ش.
- قائم‌فرد، مسجد سید اصفهان و وقفنامه آن، ۱۳۷۵ش.
- مسجدی، مسجد سید و نکته‌ای از معماری آن، ۱۳۷۶ش.
- کتیبه‌های قرآنی و تاریخی مسجد سید اصفهان، ۱۳۸۰ش.
- کتیبه‌های قرآنی و تاریخی مسجد سید اصفهان، ۱۳۸۰ش.
- قائم‌فرد، مسجد سید اصفهان و وقفنامه آن، ۱۳۷۵ش.
- قائم‌فرد، مسجد سید اصفهان و وقفنامه آن، ۱۳۷۵ش.
- تاریخ اصفهان، ص۹۶ به نقل از بیان المفاخر، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۸۵.
- دیوان‌بیگی، حدیقه الشعراء، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۸مقدمه.
- وفا زواره‌ای، تذکره مآثر الباقریه، ۱۳۸۵ش، ص۳۲۶و۳۸۳.
- کتیبه‌های قرآنی و تاریخی مسجد سید اصفهان، ۱۳۸۰ش.
