اشاره:
مسجد جَمْکَران، مسجدی منسوب به امام زمان (عج) در محدوده شهر قم که گفته میشود، حسن بن مثله جمکرانی به دستور امام زمان (عج) آن را ساخته است. مسجد جمکران تا دهه پنجاه شمسی، ساختمان کوچک و ساده‌ای داشته، اما پس از انقلاب اسلامی ایران نوسازی شده و بر فضای آن افزوده و تاسیسات و بناهای متعددی پیرامون آن ساخته شده است. این مسجد هم‌اکنون با واحدهای گوناگونی مانند واحد مراسم و تبلیغات، روابط عمومی، کتابخانه، انتشارات و تحقیقات، ثبت کرامات، نذورات و هدایا، اداره میشود و سالانه پذیرای حدود پانزده میلیون زائر است.
این مسجد در گذشته به «مسجد قدمگاه» مشهور بوده[۱] و به سبب نزدیکی با روستای جمکران، به مسجد جمکران شهرت یافته است. همچنین به سبب انتساب به حضرت مهدی(عج)، «مسجد صاحب‌الزمان» نیز نامیده میشود.[۲]
روستای جمکران
جمکران در گذشته روستای مهمی بود و نام آن در کتاب تاریخ قم (قرن چهارم) بارها تکرار شده است. به گفته حسن بن محمد قمی،[۳] جمکران اولین روستای قم بوده که جم ملک آن را بنا کرد. او همچنین انتساب بنای جمکران را به حضرت سلیمان(ع) خلاف واقعیت ندانسته و ساخت محله‌ها و بناها و آتشکده‌هایی در این روستا را به شخصی به نام جلین پسر ماکین نسبت داده است. در متون عصر قاجار به مزارع و محصولات کشاورزی جمکران اشاره شده است.[۴]
اولین مسجد
به گزارش تاریخ قم، اولین مسجدی که در قم، پیش از مهاجرت اشعریان از کوفه به این شهر در اوایل قرن دوم بنا شد، مسجد قریه جمکران بود که خَطّاب اسدی آن را بنیان نهاد و در آن به تنهایی نماز می‌گزارد.[۵]
مدرسی طباطبایی[۶] احتمال داده که مسجد جمکران فعلی همان مسجد خطّاب اسدی باشد که پس از گریز ساکنان غاضریه از قبیله بنی اسد به جمکران، به هنگام قیام مختار در کوفه، توسعه بیشتری یافت.
ماجرای ساخت مسجد
بر اساس آن‌چه محدث نوری در جنه الماوی نقل کرده است، حسن بن مثله جمکرانی می‌گوید:
«شب سه شنبه، ۱۷ ماه مبارک رمضان سال ۳۹۳ه.ق جماعتی از مردم به در خانه من آمده و مرا از خواب بیدار کردند و گفتند: امام زمان شما را به حضور طلبیده است. آنها مرا به محلی که اکنون مسجد جمکران است آوردند، امام(عج) مرا با نام خودم صدا زد و فرمود:
برو به حسن مسلم که در این زمین کشاورزی می‌کند بگو: این زمین شریفی است و حق تعالی آن را از زمینهای دیگر برگزیده است و دیگر نباید در آن کشاورزی کند. عرض کردم: مولای من لازم است دلیل و نشانه‌ای داشته باشم و گرنه مردم حرف مرا قبول نمی‌کنند، حضرت فرمود:
تو برو و آن رسالت را انجام بده، ما نشانه‌هایی برای آن قرار می‌دهیم و همچنین به سید ابوالحسن (یکی از علمای قم) بگو در این زمین مسجدی بنا نماید. بزی هم در گله جعفر کاشانی است، آنرا خریداری کن و بدین مکان آور و آن را بکش و بین بیماران انقاق کن، هر بیمار و مریضی که از گوشت آن بخورد، حق تعالی او را شفا می‌دهد. امام دستور نماز خاصی را نیز به من دادند.
صبح هنگام به همان مکان شب گذشته رفتم و در آنجا زنجیرهایی را دیدیم که طبق فرموده امام حدود بنای مسجد را نشان می‌داد، سپس به قم نزد سید ابوالحسن رفتم و چون به در خانه او رسیدم، خادم او گفت: آیا تو از جمکران هستی؟ به او گفتم: بلی! خادم گفت: سید از سحر در انتظار توست. سید مرا گرامی داشت و گفت: ای حسن بن مثله من در خواب بودم که شخصی به من گفت:
حسن بن مثله از جمکران نزد تو می‌آید، هر چه او گوید تصدیق کن و به قول او اعتماد نما. آنگاه من ماجرای شب گذشته را برای وی تعریف کردم. با هم به سمت جمکران حرکت کردیم، گله جعفر کاشانی را دیدیم، یک بز به طرف من دوید، جعفر سوگند یاد کرد که این بز در گله من نبوده و تاکنون آنرا ندیده است، به هر حال آن بز را به محل مسجد آورده و آن را ذبح کرده و هر بیماری که از گوشت آن تناول کرد شفا یافت. پس از این ماجرا سیدابوالحسن مسجدی با سقفی از چوب در آن مکان احداث کرد.[۷]
داستان مسجد جمکران
قول مشهور درباره ساخت مسجد کنونی جمکران، به حکایتی برمی‌گردد که میرزا حسین نوری (۱۲۵۴-۱۳۲۰ق) در کتابهایش از جمله نجم الثاقب [۸] و جنه المأوی نقل کرده است. ناشران کتاب بحار الانوار نیز داستان را به نقل از جنه الماوی به کتاب بحار الانوار افزوده‌اند. [۹]
نوری در کتاب نجم ثاقب داستان را به کتاب تاریخ قم نسبت داده است. و نوشته است که نویسنده تاریخ قم ماجرا را از کتابی با نام مونس الحزین فی معرفه الحق و الیقین اثر (شیخ صدوق)، نقل کرده است. [۱۰] ولی در کتاب مستدرک الوسائل خود می‌گوید که داستان را در حاشیه کتاب نقد الرجال به خط آقا محمد علی فرزند وحید بهبهانی (۱۱۴۴-۱۲۱۶ق) دیده است. او همچنین تصریح می‌کند کتابی با نام مونس الحزین در فهرست کتاب‌های شیخ صدوق ندیده است. و از سوی دیگر می‌گوید که سال وقوع داستان ده سال بعد از مرگ شیخ صدوق است و نتیجه می‌گیرد که شاید تاریخ نقل شده در حاشیه نقد الرجال اشتباه باشد[۱۱]
محققان کتاب نجم ثاقب، نیز تصریح کرده‌اند که کتابی با نام مونس الحزین از شیخ صدوق تاکنون یافت نشده است. آنان همچنین گفته‌اند این ماجرا در ترجمه تاریخ قم، موجود نیست و اصل کتاب تاریخ قم نیز فعلا در دسترس نیست. [۱۲]
نماز مسجد جمکران
مطابق نقل بالا امام زمان به حسن بن مثله می‌فرماید: به مردم بگو به این مکان رغبت کنند و آن را عزیز دارند و چهار رکعت نماز در آن گزارند.
دو رکعت اول:
به نیت نماز تحیت مسجد است، در هر رکعت آن یک حمد و هفت بار سوره «قل هو الله احد» خوانده میشود و در رکوع و سجود هم هفت مرتبه ذکر تکرار میشود.
دو رکعت دوم:
به نیت دو رکعت نماز امام زمان (عج) سوره حمد را شروع و آیه «ایاک نعبد و ایاک نستعین» را صد بار تکرار می‌کند و بعد از آن بقیه سوره حمد را خوانده و سوره (قل هو الله احد) را یک بار قرائت می‌کند و به رکوع رفته و ذکر (سُبحانَ رَبّی العَظیمِ و بِحَمدِهِ) هفت مرتبه و سپس به سجود رفته و ذکر (سُبحانَ رَبّی الاَعلی و بِحَمدِهِ) را نیز هفت مرتبه تکرار می‌کند.
رکعت دوم را نیز به همین ترتیب می‌خواند، پس از سلام نماز یک بار (لا اله الا الله) گفته و به دنبال آن تسبیحات حضرت زهرا(ع)خوانده شود وبعد از آن به سجده رفته و صد بار صلوات بفرستد.
مسجد جمکران در منابع تاریخی
درباره این مسجد، در هیچ یک از منابع تاریخی سخنی نیست و تنها منشی قمی[۱۳]، ضمن بیان وقایع سال ۹۸۶، در شرح حال میرغیاث الدین محمد میرمیران نوشته است که او به هنگام توقف در قریه لَنجَرودِ قم، گاهی در مَقامِ با احترام امام زمان (عج) در جمکران اعتکاف می‌کرد، که به گفته فقیهی[۱۴] مقصود از آن مقام، مسجد جمکران است. اطلاع دیگر، مأخوذ از کتیبه تاریخی مسجد، مشتمل بر شعری با مادّه تاریخ ۱۱۶۷ است که به تعمیر مسجد در آن سال اشاره دارد.[۱۵] ظاهرا در همان زمان راهی درشکه‌رو برای مسجد احداث گردید.[۱۶] در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی، ساختمان مسجد قدیمی و نیمه ویران بود.[۱۷]
معماری
به استناد اشاره قاضی احمد قمی و کتیبه مورخ ۱۱۶۷، مسجد پیش از دوران افشاریه ساخته شده است، ولی از ویژگی‌های معماری عصر صفوی در مسجد جمکران اطلاعی در دست نیست.[۱۸]
طبق کتیبه مسجد، بنایی که میرزا علی اکبر جمکرانی در سال ۱۱۶۷ق آن را تعمیر کرد، شامل مسجدی ستوندار به ابعاد ۱۷×۵ متر با چهار فرش انداز، در جنوبِ صحنی به ابعاد ۱۷×۱۳ متر بوده است [۱۹] که در دوران ناصری، حاج علیقلی جمکرانی یک جانب صحن آن را با مبلغ سیصد تومان بنا کرد. علی اصغر خان اتابک در اوایل حکومت مظفرالدین شاه (۱۳۱۳ـ۱۳۲۴) مسجد و صحن را تعمیر کرد و حجره‌ها و ایوانهایی در اطراف صحن و دو آب انبار، یکی در صحن و دیگری در خارج از صحن، بنا کرد.[۲۰]
آیت اللّه محمد تقی بافقی نیز تعمیراتی در مسجد انجام داد و در آنجا آب انباری احداث کرد.[۲۱] در طی تعمیر مسجد در دوره قاجار، تزئیناتی به بنا افزوده شد که شامل ازاره کاشیکاری خشتی هفت رنگ به ارتفاع ۱ و نیم متر و تزئیناتی با نقوش اسلیمی با آب طلا و لاجورد در قسمت فوقانی و کتیبه‌ای از کاشیهای خشتی به خط ثلث از سوره جمعه در بخش میانی شبستان مسجد بود.
محراب
این مسجد دارای چهار محراب پنج تَرْکی با پوشش مقرنس گچی و لچکیهای کاشیکاری شده با کتیبه‌هایی به خط ثلث با عبارت “فَمَنْ صَلّیها فَکانَّما صَلّی فی البیتِ العتیق ” بود. در میان محراب مرکزی چاه کوچکی قرار داشت که دهانه آن با سنگ مرمر میان تهی پوشانده شده بود و برخی زائران برای تبرک از درون آن خاک می‌بردند. در سینه همین محراب قطعه سنگ دیگری از مرمر شفاف قرار داشت که در میان آن اثر یک قدم بزرگ، به نشان قدمگاه بودن مسجد، حجاری شده بود.[۲۲] در ۱۳۵۰، با اقدام آیت اللّه فیض قمی (متوفی ۱۳۷۰) چاه را پُر کردند و سنگ مزبور را کندند، زیرا به اعتقاد ایشان نشان بدعت بود. [۲۳]
محوطه ورودی
در ۱۳۳۲ش مسجد جمکران به اهتمام سید محمد آقازاده تعمیر و بعضی قسمتهای آن تجدید بنا شد و تالاری در جنوب صحن، با شش ستون از تیرآهن، به طول هفده و عرض چهار متر، احداث گردید که در واقع همان محوطه ورودی مسجد بود.[۲۴] کتیبه تاریخی مسجد با مادّه تاریخ ۱۱۶۷ در همین بنا نصب بود[۲۵] که اکنون در انبار مسجد نگهداری میشود.
در بخش شرقی صحن نیز تالاری به عرض چهار و طول سیزده متر، با تزئیناتی از آجرهای تراش و کاشیهای هفت رنگ، احداث گردید که نام بانی (سیدمحمد آقازاده)، و تاریخ ۱۳۷۲ و نام معمار به خط ثلث در آن ذکر شده است. نمای ورود به صحن در این دوران ایوانی آجری با پوشش گچی در سقف و اِسْپَر مزین به کاشی هفت رنگ در دو طرف بوده است. در نمای درگاه نیز کتیبه‌هایی با مضامین اهمیت ادای به موقع نماز و تاریخهای ۱۳۱۸ و ۱۳۷۱ وجود داشته است. در قسمت جنوب شرقی مسجد گلدسته آجری هشت ترکی به ارتفاع هفده متر قرار داشته که، به استناد کتیبه، در ۱۳۱۸ ساخته شده بوده است.[۲۶]
هم زمان با پیروزی انقلاب اسلامی و افزایش زائران و لزوم گسترش بنا، هسته تاریخی مسجد تخریب شد و با اشراف آیت الله مرعشی نجفی به شکل مربعی علامت گذاری گردید[۲۷] که با سنگفرش جداگانه‌ای با نوار سیاه و سفید مشخص شده است.
پس از آن، با خریداری زمینهای کشاورزی اطراف مسجد، چهل هکتار زمین در اختیار مسجد جمکران قرار گرفت که ۵/۵ هکتار آن به محوطه و صحن اصلی اختصاص یافت.[۲۸]
مسجد مقام
بنای جدید مسجد، مسجد مَقام نامیده میشود. ایوان ورودی این مسجد، تماماً مزین به کاشیهای معرق در بدنه و لچکیها و مقرنس کاری در سقف است و از طریق سه ورودی، یکی در مرکز و دو ورودی در هریک از طرفین به شبستان راه دارد. مناره‌های طرفین این ایوان، با ارتفاع شصت متر، نیز مزین به کاشی معرق و به شکل چندوجهی در قسمتهای تحتانی، مدوّر در ساقه و گلدسته‌ای در قسمت فوقانی است.
شبستان
شبستان اصلی به شکل هشت ضلعی و دارای سه ورودی در جبهه شمالی و دو ورودی در جبهه جنوبی است. این شبستان دارای هشت ستون هشت وجهی مزین به کاشیهای معرق و مقرنس کاری است که گنبد مسجد با سازه‌ای فلزی بر فراز آن استوار شده است. در ساقه گنبد ۲۳ پنجره مشبک فلزی با شیشه‌های الوان تعبیه شده است که نور شبستان را تأمین میکنند. سطح داخلی گنبد سراسر مزین به کاشیهای معرق با تلفیق آجر است.
طوق زیر پنجره‌ها کتیبه‌ای به خط ثلث با آیاتی از سوره دهر است. سطح خارجی گنبد شَلْجَمی شکل بنا نیز با کاشیهای فیروزه‌ای پوشیده و با کتیبه‌های تهلیل و تُرَنجهایی با ذکر یا مهدی ادرکنی در داخل آن، تزئین شده است. ازاره داخلی مسجد تا ارتفاع ۱ و ۸۰ متر با سنگ مرمر پوشیده شده و بقیه قسمتهای بدنه داخلی تا زیرسقف مزین به کاشیکاری با تلفیق آجر است. محراب نیز تماماً کاشیکاری شده و در سقف مقرنس کاری دارد. شبستانهای غربی و شرقی هرکدام با چهارهزار مترمربع زیربنا در دو طبقه در حال اتمام‌اند. قسمتهای داخلی این شبستانها آیینه کاری شده است و هریک از شبستانها دارای دو گنبد قرینه با بتون مسلح‌اند.
توسعه مسجد
رونق مسجد جمکران در دوران اخیر مرهون توجه آیت اللّه محمد تقی بافقی است. قبل از ایشان فقط بعضی از اهل علم و افراد مطّلع برای شب زنده داری به مسجد جمکران می‌رفتند. بافقی هر شب چهارشنبه، به همراه گروهی از طلاب، پیاده به مسجد می‌رفت و نماز مغرب و عشاء را در آنجا اقامه می‌کرد و تا اذان صبح در آنجا به عبادت می‌پرداخت و بدین ترتیب، توجه مردم را به این مسجد جلب کرد. [۲۹]
پس از تشکیل نخستین هیئت امنای مسجد در ۱۳۴۹ش، تحت نظارت سازمان اوقاف، توجه بیشتری به این مسجد شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی (۱۳۵۷ش)، شورای مدیریت حوزه علمیه قم اعضای هیئت امنا را معرفی کرد و اداره اوقاف نیز نظارت بر امور مسجد را برعهده گرفت.[۳۰]
مسجد جمکران هم اکنون با واحدهای گوناگونی مانند واحد مراسم و تبلیغات، روابط عمومی، کتابخانه، انتشارات و تحقیقات، ثبت کرامات، نذور و هدایا، اداره میشود و سالانه پذیرای حدود پانزده میلیون زائر است.[۳۱]
در نیمه شعبان سال ۱۳۹۲ش بزرگراهی به نام بلوار پیامبر اعظم به طول ۷ کیلومتر، از حرم حضرت معصومه (س) تا مسجد جمکران افتتاح شد. [۳۲]
پی نوشت:
- فیض قمی، ۱۳۴۹ش، ج۲، ص۶۶۷.
- • میرعظیمی، ۱۳۸۳ش، ص۵۸.
- • قمی، کتاب تاریخ قم، ۱۳۶۱ش، ص۶۰ـ۶۱
- • مدرسی طباطیایی، ۱۳۶۴ش، «کتابچه تفصیل حالات و املاک قم» در قم‌نامه، ص۹۶ـ۹۷.
- • حسن بن محمد قمی، ص ۳۸.
- • ج ۲، ص ۱۶۳ ـ ۱۶۴.
- • نجم الثاقب، ص ۳۸۳ تا ۳۸۸؛ ناصر الشریعه، ص ۲۳۴ ـ ۲۳۷
- • نوری، حسین، نجم الثاقب، انتشارات مسجد جمکران، ج۲، ص ۴۵۴
- • بحار الانوار، ج ۵۳، ص ۲۴۹. ناشران کتاب بحار الانوار همه کتاب جنه الماوی را در جلد ۵۳ بحار الانوار آورده اند.
- • نوری، حسین، نجم الثاقب، انتشارات مسجد جمکران، ج۲، ص ۴۵۴
- • نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج۳، ص ۴۴۷
- • نجم الثاقب، انتشارات مسجد جمکران، ج۲، ص ۴۵۴
- • منشی قمی، خلاصه التواریخ، ج ۲، ص ۱۰۱۹
- • فقیهی، قم در مسیر تاریخ، ص ۱۷۱.
- • مدرسی طباطبائی،تربت پاکان …. ، ج ۲، ص ۱۶۴ ـ ۱۶۵؛ فیض قمی، گنجینه آثار قم، ج ۲، ص ۶۶۹ ـ ۶۷۰
- • قریشی، راهنمای مصور قم و جمکران، ص ۶۶.
- • فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص ۲۷۴.
- • مدرسی طباطبائی، ج ۲، ص ۱۶۴؛ فیض قمی، ج ۲، ص ۶۷۰
- • فیض قمی، ج ۲، ص ۶۶۷
- • ناصرالشریعه، ص۲۳۳
- • کوچک زاده، ص۲۴۶
- • فیض قمی، ج۲، ص۶۶۷ ـ ۶۶۸
- • فیض قمی، ج۲، ص۶۶۸
- • فیض قمی، ج۲، ص۶۶۸، ۶۷۱
- • مدرسی طباطبائی، ج۲، ص۱۶۴؛ فیض قمی، ج۲، ص۶۶۹
- • فیض قمی، ج۲، ص۶۷۰ ـ ۶۷۲
- • زندیه، ص۷۸
- • زندیه، ص۷۸
- • فقیهی، تاریخ…، ص۲۷۳ ـ ۲۷۴؛ کوچک زاده، ص۲۴۵
- • زندیه، ص۸۰؛ ویژه نامه جمکران، ص۱۱
- • ویژه نامه جمکران، ص۷ ـ ۱۱
منابع
- حسن بن محمد قمی، کتاب تاریخ قم ، ترجمه حسن بن علی قمی، چاپ جلال الدین طهرانی، تهران، ۱۳۶۱ش.
- زندیه، حسن، مسجد جمکران ، مسجد، ش ۲۵، فروردین و اردیبهشت، ۱۳۷۵ش.
- فقیهی، علی اصغر، تاریخ مذهبی قم ، قم، ۱۳۷۸ش.
- فقیهی، علی اصغر، قم در مسیر تاریخ ، نامه قم، ش ۷ و ۸، پاییز و زمستان ۱۳۷۸ش.
- فیض قمی، عباس، کتاب گنجینه آثار قم ، قم، ۱۳۴۹ ـ ۱۳۵۰ش.
- قریشی، جواد، راهنمای مصوّر قم و جمکران ، قم، ۱۳۸۲ش.
- کتابچه تفصیل حالات و املاک و مستغلات و قنوات و بلوکات دارالایمان قم ، در قم نامه: مجموعه مقالات و متون درباره قم، حسین مدرسی طباطبائی، قم، کتابخانه آیت اللّه مرعشی نجفی، ۱۳۶۴ش.
- کوچک زاده، محمدرضا، تاریخچه قم و مساجد تاریخی آن ، قم، ۱۳۸۰ش.
- مدرسی طباطبائی، تربت پاکان آثار و بناهای قدیم محدوده کنونی دارالمؤمنین قم، ق، م ۱۳۵۵ش.
- منشی قمی، احمد، خلاصه التواریخ ، چاپ احسان اشراقی، تهران، ۱۳۵۹ ـ ۱۳۶۳ش.
- میرعظیمی، جعفر، مسجد مقدّس جمکران تجلیگاه صاحب الزمان ، قم، ۱۳۸۳ش.
- ناصرالشریعه، محمدحسین، تاریخ قم ، چاپ علی دوانی، تهران، ۱۳۸۳ش.
- نوری، حسین، کتاب نجم الثّاقب ، قم، ۱۴۱۲ق.
- ویژه نامه جمکران، قم، مسجد مقدّس جمکران، ۱۳۸۴ش.
