مَسْجد، مکانی خاص در اسلام برای عبادت خدا که ممکن است ساختمان یا زمین باشد. مسجد قبا نخستین مسجدی است که در اسلام ساخته شد. در شریعت اسلامی، مسجد آداب و احکامی ویژه دارد. از مسجد غالبا برای عبادت جمعی و فعالیتهای دینی گروهی استفاده می‌شود و مهمترین عبادتی که در آن به جا می‌آورند، نماز جماعت است. مسجد جز این، کارکردهای اجتماعی، سیاسی، آموزشی و قضایی برای مسلمانان داشته که برخی از این کارکردها تاکنون باقی مانده است. مساجد در ایران، نقش مهمی در پیروزی انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ش ایفا کردند.
«مسجد» در زبان عربی، از ماده «س-ج-د» به معنای نهادن پیشانی بر زمین و به خاک افتادن به نشانه کمال خضوع است و مسجد، اسم مکان و به معنای جایی است که در آنجا سجده می‌کنند.[۱] برخی معتقدند کلمه مسجد از واژه‌ای غیر عربی «msgď» به معنای محل عبادت گرفته شده است که در متون زبان آرامی مربوط به قرن پنجم پیش از میلاد مسیح وجود دارد.[۲] در دوره پیش از اسلام این کلمه برای اشاره به هر مکان و معبدی بوده که در آن خدا را عبادت می‌کرده‌اند.[۳] برخی معتقدند کلمه «مساجد» در آیه چهلم سوره حج در همین معنا به کار رفته است.[۴]
دهخدا با استناد به منابع کهن و ذکر نمونه‌های بسیار از آنها نوشته است که کلمه عربی مسجد، در اصل، به صورت کلمه «مَزگِت» از زبان آرامی وارد عربی و فارسی شده است.[۵] او به نقل از این منابع آورده است که حروف «ز»، «گ» و «ت» در عربی به «س»، «ج» و «د» تغییر کرده و مسجد در عربی یعنی جای سجده کردن. به نقل این منابع، مزگت به معنای نمازخانه، خانۀ خدا، «خانه‌ای که برای پرستش پروردگار بسازند و هرکس خواست در آن عبادت کند» و نظائر آن می‌آمده است.[۶]
مسجد در اصطلاح رایج فعلی به معنای عبادتگاه خاص مسلمانان و محل نماز خواندن آنهاست. گفته‌اند از آن رو که مسلمانان در نماز، سجده می‌کنند و سجده نهایت خضوع در عبادت است، این مکان را مسجد به معنای جای سجده نامیده‌اند. مسجد، به لحاظ فقهی احکامی ویژه دارد و به لحاظ مادی ممکن است عبارت از یک ساختمان محصور میان دیوارها یا یک زمین بدون سقف و دیوار باشد.
«مسجد جامع» نیز به معنای مسجد به کار می‌رود ولی غالبا مراد از این کلمه مسجدهای بزرگ یا مساجدی در شهرها است که نماز جمعه در آن اقامه می‌شود.[۷]
مسجد در قرآن
واژه مسجد بیست و هشت بار به شکل جمع و مفرد در قرآن کریم به کار رفته است که در برخی از آنها از اهمیت مسجد و حفظ آن سخن رفته است؛ از جمله: «إِنَّما یعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الْآخِرِ وَ أَقامَ الصَّلاهَ وَ آتَی الزَّکاهَ وَ لَمْ یخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسی أُولئِکَ أَنْ یکُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِین (ترجمه: مساجد را فقط کسی آباد میکند که به خدا و روز قیامت ایمان آورد و نماز را برپا دارد و زکات بدهد و از کسی جز خدا نترسد- امید است آنها هدایت یابند.)[ توبه–۱۸]
مالکیت مسجد در قرآن به خدا نسبت داده شده است.(جن/۱۸) از امام صادق(ع) در علت احترام مساجد پرسیدند، پاسخ داد: زیرا مساجد خانه‌های خدا در زمین‌اند.[۸]
بنابر سخن قرآن، مسجد مکه که همان مسجدالحرام است، مکانی برای فعالیتهای آیینی و نیز محل گرد هم آمدن (بقره/۱۲۵) است و این مسجد نخستین خانه‌ای است که برای عبادت مردم برپا شده است.(آل عمران: ۹۶).[۹]
پیشینه مسجد در اسلام
بنابر تعالیم پیامبر اکرم(ص)، عبادت خدا و نماز، به مکانی خاص نیاز ندارد و در هر جایی از زمین می‌توان خدا را عبادت کرد و نماز گزارد؛ چنان که در حدیثی از آن حضرت نقل شده است: «جُعِلَت لِی کُلَّ أرضٍ طَیبَهٍ مَسجِداً وَ طَهوراً (ترجمه: همه زمین برای من پاک و مسجد قرار داده شده است.»[۱۰]) بدین رو، مسلمانان پیش از هجرت، جایی خاص برای نماز گزاردن نداشتند و هر جا که امکان آن فراهم بود نماز می‌خواندند و پیامبر(ص) همراه افرادی انگشت‌شمار مانند امام علی(ع) نماز را به صورت مخفیانه ادا می‌کرد.[۱۱] بنابر گزارشهایی در منابع تاریخ اسلام، آن حضرت پس از علنی شدن دعوت، گاهی کنار کعبه نماز می‌گزارد.[۱۲]
مسجد قبا نخستین مسجدی است که در اسلام ساخته شد. وقتی پیامبر از مکه به مدینه می‌آمد، پیش از ورود به مدینه یک هفته در قبا ماند و در این مدت به درخواست مردم مسجدی در این منطقه ساخت. برخی گفته‌اند این مسجد به پیشنهاد عمار یاسر ساخته شده است.[۱۳]
با هجرت مسلمانان به مدینه، پیامبر مکانی را برای نماز جماعت و نیز گردهمایی مسلمانان برگزید و با همراهی مؤمنان آن مکان را به صورتی ساده برای این کار آماده کرد. این مسجد که مسجدالنبی یا مسجد پیامبر نام گرفت، به زودی جایگاه ویژه‌ای نزد مسلمانان یافت و به مکانی برای عبادت، آموزش مذهبی، فعالیتهای جمعی و تصمیم‌گیریهای مهم سیاسی تبدیل شد. پیش از این، پیامبر در برخی مکانهای مکه به همراه مؤمنان نماز جماعت خوانده بود ولی جایی را به عنوان مسجد تعیین نکرده بود.
مسجدْ پس از هجرت، افزون بر عبادت، مرکزی برای اداره حکومت بود و سپس به عنوان مکانی آموزشی و تبلیغی نیز به کار رفت. بعدها وقتی دار‌الحکومه و مدرسه ساختند، مسجد به عبادت اختصاص داده شد؛ گرچه گهگاه از آن به عنوان مدرسه نیز استفاده می‌شد.[۱۴]
در جریان فتوحات عراق و شمال آفریقا در قرن اول هجری، مسلمانان با الگوبرداری از پیامبر اکرم(ص) در مدینه، معمولا فضایی را که در مرکز اردوگاه‌هایشان قرار داشت به مسجد اصلی اختصاص می‌دادند. با تبدیل شدن پادگانها به شهرهایی چون بصره، کوفه، فسطاط و قیروان این محلهای عبادت نیز به بناهایی دائمی تبدیل شدند. از همین الگو در بنیانگذاری بغداد در قرن دوم هجری و قاهره در قرن چهارم هجری استفاده شد. مسلمانان در شهرهایی که فتح می‌کردند مانند دمشق، بیت المقدس و مدائن مساجد خود را در محل معابد کلیساها و قصرها بنا می‌نهادند.[۱۵]
احداث مساجد پس از مسجد قبا و مسجد النبی در دیگر مناطقی که اسلام بدانها راه می‌یافت، انجام می‌گرفت. در قرن اول قمری مسجد کوفه(۱۷ق.)، مسجد فسطاط(۲۱ق.) و جامع بصره(۲۴ق.) به اهتمام مسلمانان ساخته شد.[۱۶]
به گفته ابن خلدون(م. ۸۰۸ق) دو نوع مسجد شهری وجود داشته است: مساجد بزرگ تحت اختیار دولت برای نمازهای جمعه و اجتماعات مهم مسلمانان و مساجد کوچک که به وسیله بخشهای گوناگون جمعیت شهری ساخته و اداره می‌شدند. در دوره اولیه معمول این بود که به پیروی از آداب و رسوم پیش از اسلام و نیز روش و سیره پیامبر در مدینه، خلفا یا فرمانداران منصوب آنها اقامتگاه خود را در کنار مسجد جامع برپا کنند در حالی که مردم عادی مساجد خود را در محلات قبیله‌ای خود می‌ساختند. با افزایش شدید قدرت و ثروت امپراتوریهای اسلامی و جدا شدن اقامتگاه حکام، بر تعداد مساجد دولتی و غیردولتی به شدت افزوده شد. هر دو نوع معمولا به کمک مردم و درآمدهای اوقاف تأسیس و نگهداری می‌شدند.[۱۷]
کارآیی مسجد غالبا برای برپایی عبادات روزانه و نماز جمعه بوده که مردان بیشتر در آن شرکت می‌کردند. زنان در عقب صف مردان در حالی که پرده‌ای میان آنها و مردان بود یا در اتاقی جداگانه و یا در طبقه بالا در مراسم حضور داشتند.[۱۸]
به سبب وجود احکام خاص مسجد، غالبا مکانی خارج از محل عبادت برای وضو اختصاص داده می‌شد.[۱۹] در تاریخ شیعه همانند اهل تسنن، اهمیت مساجد و قدرت آنها فراز و نشیب فراوان داشته است. مسجد مرقدهای شیعیان در کربلا و نجف از حمایت آل بویه(قرنهای چهارم و تا پنجم قمری) و صفویه(قرنهای دهم تا یازدهم قمری) برخوردار بوده است. سلسله فاطمی اسماعیلیه(قرنهای چهارم تا ششم قمری) مساجد بسیاری را در شمال آفریقا تا مصر و حجاز بنا کرد و در تحت حمایت قرار داد. صفویه همین کار را در ایران و کشورهای ساحل خلیج فارس انجام داد. با این حال، زمانی که جمعیت شیعه مقهور نیروهای سنی شدند، نه تنها روند مسجدسازی به میزان بسیاری کاهش یافت بلکه برگزاری مراسمی مانند نماز جمعه نیز رو به کاستی نهاد.[۲۰]
احکام و آداب مسجد
از همان زمان که مسجد در اسلام بنیان گذاشته شد، احکام و آدابی برای حضور در آن و رفت و آمد به آن در قرآن و حدیث ذکر گشت. به ظاهر، نخستین احکام و آدابی که برای مسجد برشمرده شد، مربوط به اموری مانند طهارت و نظافت بود. برای نمونه، توصیه‌هایی اکید از پیامبر اکرم(ص) درباره ثواب پاکیزه کردن مسجد و نکوهش آلوده کردن آن، در دست است که در موضوع «آداب» می‌گنجند.[۲۱] درباره شخص نمازگزار و اشیا و حالات مربوط به او نیز احکام فقهی خاصی وضع شده است؛ مثلا ورود به مسجد در حالت جنابت حرام شمرده شده یا پوشیدن لباس سفید و پاکیزه برای حضور در مسجد مستحب و لباس سیاه و چرک مکروه است.[۲۲]
اهمیت و فضیلت مسجد
در فرهنگ اسلامی، متاثر از قرآن کریم و روایات بزرگان دینی، مسجد حرمت و جایگاه ویژه‌ای دارد. قرآن کریم برپا داشتن و حفظ مسجد را کار کسانی خوانده که به خدا و روز قیامت ایمان دارند.[۲۳] قداست و فضیلت مسجد نزد مسلمانان از عوامل حفظ بنای آن بوده است. مسلمانان بنابر آموزه‌های اسلامی، خود را موظف به حفظ و تعمیر مساجد می‌دانستند و بدین رو، می‌کوشیدند در عمارت، حفظ و مرمت مسجد نقشی بر عهده گیرند.[۲۴]
مسجد مهمترین بنای حوزه فرهنگ اسلامی است زیرا در طول چهارده قرن همه نبوغ و استعداد معنوی و هنری و مهارتهای صنعتی در ساختن و بنای مسجد تمرکز یافته است.[۲۵]
معماری
مساجد در مناطق مختلف جهان به لحاظ معماری شباهت‌هایی بسیار به یکدیگر دارند؛ با این حال، در هر منطقه‌ای پذیرای خصوصیات معماری و هنری آن منطقه نیز شده و تفاوتهایی با دیگر مساجد یافته‌اند. بدین ترتیب، معماری مساجد هر کشور گویای ویژگی‌های معماری بومی آن سرزمین شده است.[۲۶]
مساجد در کشورها و مناطق مختلف علی رغم اختلافهای معماری، بناها، بخشها و اشیای ذیل را همگی دارایند:
منبر
پیش از ظهور اسلام منبر در حجاز وجود نداشت و سخنرانان برای سخنرانی بر نیزه تکیه می‌دادند و سخن می‌راندند. پیامبر اکرم(ص) نیز در آغاز رسالت به صورت ایستاده و با تکیه بر درختی (استوانه حنانه) خطبه می‌خواند تا این که برای ایشان منبری با سه یا چهار پله ساختند. در برخی منابع روایی از کلمه «منبر» برای سخنرانی پیامبر(ص) یاد شده که شاید بتوان از آن برداشت کرد که در آن زمان منبر به کار می‌رفته است؛ از جمله کلینی آورده است: «صعد رسول الله(ص) المنبر ذات یوم فحمد الله و اثنی علیه و…؛ روزی پیامبر(ص) از منبر بالا رفت و سپس خدای را سپاس و ثنا گفت و….»[۲۷] ولی در این که چه کسی برای ایشان منبر ساخت اختلاف است. منابع از غلام زنی از انصار،[۲۸] غلام زنی از مهاجران،[۲۹] یکی از صحابه[۳۰] یا مردی رومی نام برده‌اند.[۳۱]
منبر در آغاز محل موعظه پیامبر اکرم(ص) برای مؤمنان و جایگاه تجلی کلام خدا بر زبان ایشان بود. پس از آن حضرت، در مساجد جامع شهرهای گوناگون منبر ساختند و به تدریج در قرون بعدی تا به امروز این سنت به همه مساجد شهرها و روستاهای گسترش یافت. منبر در طول تاریخ از کارآمدترین اجزای مسجد بوده است. منبر تریبون حکومت اسلامی بود، از آن برای ایراد خطبه و موعظه و اعلام مواضع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی استفاده می‌شد. با گذشت زمان، مبلغان و واعظان از آن برای تبلیغ دین، فقها برای بیان احکام دین و تدریس معارف اسلامی، مفسران برای تبیین نکات قرآنی و محدثان برای بیان و املای احادیث استفاده کرده‌اند.[۳۲]
محراب
محراب یک تورفتگی قوسدار است که در دیوار قبله تعبیه شده است و جهت مسجد الحرام را نشان می‌دهد. محراب به این شکل، در اواخر سده اول هجری ابداع شد. پیش از آن، جهت قبله را در مساجد باز بدون دیوار از طریق فرو کردن عمودی در ماسه یا چنان که در خانه پیامبر در مدینه عمل شد، به کمک یک قطعه سنگ نشان می‌دادند.[۳۳]
مناره
مناره، سازه‌ای برج‌مانند است که کارکرد نخستین‌اش اذان گفتن بر فراز آن هنگام نمازهای پنجگانه بوده است. مأذنه، مئذنه، منار، صومعه و گل‌دسته، نامهای دیگری هستند که برای این سازه به کار می‌روند. در زمان پیامبر(ص)مساجد مناره نداشتند. با توسعه دولت اسلامی و بزرگ‌تر شدن شهرها، لازم شد تا در کنار هر مسجدی مناره‌ای برای اذان گفتن و باخبر کردن مردم از وقت نماز بسازند. امروزه که مسلمانان از وسایل دیگری برای آگاهی از وقت نماز و شنیدن اذان بهره می‌برند، کارکرد مناره‌ها فقط تزئینی و تشخیص مساجد از دیگر بناهای شهر است.[۳۴] تعداد مناره‌های مساجد در مناطق مختلف یکسان نیست. در ایران، غالبا مناره‌های دوگانه‌ای برای مساجد ساخته‌اند. جامع دمشق چهار مناره داشته که هر یک در گوشه‌های بنا واقع بوده‌اند و امروزه فقط دو مناره از آن باقی است.[۳۵] به نقل برخی منابع، نخستین مناره به آن گونه که امروزه مرسوم است در سال ۴۴ یا ۴۵ قمری در مسجد کوفه ساخته شد.[۳۶]
مقصوره
مقصوره یا حجاب و حافظ اطراف محراب، در لغت به معنای اتاق کوچک است و در اصطلاح اتاق کوچک محصوری در جلوی مسجد و محراب بوده که امام یا خلیفه در آن می‌ایستاده است. مقصوره یک دریچه مشبک داشته که نمازگزاران تنها از آن دریچه امام جماعت را می‌دیده‌اند. برخی مورخان عثمان بن عفان را نخستین کسی دانسته‌اند که مقصوره را برای امنیت خود به مسجد افزوده است[۳۷] و برخی دیگر، مروان بن حکم و یا دیگران را مبدع مقصوره معرفی کرده‌اند.[۳۸]
کارکردها
مساجد همواره نقشها و کارکردهای مختلفی داشته‌اند که این به معنای اهمیت و اعتبار آنها در جامعه مسلمانان است. مساجد کانون عبادی، پایگاه قضایی، جایگاه پرداختن به امور حسبیه، کانون ارتباط جمعی، پایگاه جهاد، مرکز آموزش و… بوده‌اند.[۳۹] وظایف و کارکردهای پرشمار مسجد از دوران پیامبر آغاز گشت ولی گفته می‌شود که در دوره امپراطوری عثمانی به اوج خود رسید و اطلاق عنوان «کلّیه» به معنای مجموعه مسجد، در این دوره نشان دهنده این واقعیت است. برای مثال، کلیه شکوهمند سلیمانیه(قرن۱۰ق./۱۶م.) در استانبول از یک مسجد جامعه یادمانی، پنج مدرسه، دو مدرسه مقدماتی، یک بیمارستان و دانشکده پزشکی، یک خانقاه صوفیان، یک مهمانخانه یا کاروان سرا، یک حمام عمومی و حوض، یک آشپزخانه عمومی، اقامتگاه برای معلمان و سرایداران مسجد، یک زمین ورزش، قهوه خانه، فروشگاه، مراقد سلطنتی و یک گورستان تشکیل می‌شد.[۴۰]
کارکرد دینی
کارکرد آموزشی
نظر به این که مسجد جایی مناسب برای گردهمایی مسلمانان از طبقات و حرفه‌های مختلف است، این مکان مذهبی از همان آغاز در کنار کارکردهای عبادی‌اش، تبدیل به محلی مناسب برای آموزش نیز شد. مسلمانان در صدر اسلام، غالباً مسائل مذهبی و دینی خویش را در مسجد از پیامبر اکرم(ص) می‌پرسیدند. آن حضرت در مسجد آیات قرآنی را بر مردم قرائت می‌کرد و به پرسشهای آنها پاسخ می‌گفت.[۴۱]رفته رفته، برخی مسائل مربوط به موضوعات غیردینی نیز در مساجد مطرح شد؛ از جمله گفته‌اند که حتی بحثهای ادبی و شعرخوانی در مساجد انجام می‌شده است.[۴۲]
در سالهای پس از پیامبر(ص) رفته رفته آموزش علوم و دانستنی‌هایی که به دین و عبادت ارتباط داشتند در مساجد رواج بیشتری یافت و مسلمانان در مساجد قرآن، حدیث، فقه و صرف و نحو می‌آموختند. برخی مقامات معتبر مذهبی نیز ساعتهای معینی را در مساجد می‌گذراندند و وعظ و حکمت ارائه می‌کردند.[۴۳]
کارکرد اجتماعی
مسجد تا پیش از دوران مدرن که رسانه‌های ارتباطی در کار نبودند، محلی منحصر به فرد برای اطلاع‌رسانی امور مهم جامعه مسلمانان نیز بود. مسلمانان از طبقات و صنوف مختلف، روزانه در مساجد یکدیگر را ملاقات می‌کردند و اخبار و اطلاعات مهم جامعه را در مسجد به یکدیگر می‌رساندند.
بنابر برخی گزارشها، مساجد گاهی برای رسیدگی به امور غیرمترقبه و بحرانها به کار گرفته می‌شدند. این امر در تاریخ صدر اسلام سابقه دارد چنان که بنابر برخی روایات، در جنگ خندق، مسلمانان از مسجد برای کارهای بیمارستانی و مداوای زخمی‌های جنگ استفاده کردند. بنابر گزارشهای تاریخی، رفیده بانوی مسلمان صدر اسلام، به دستور پیامبر اکرم(ص) خیمه‌ای در مسجد مدینه برای رسیدگی به مجروحان جنگ بر پا کرد.[۴۴]
بنابر برخی احادیث در منابع حدیثی اهل سنت، اجرای عقد ازدواج در مساجد مستحب است[۴۵] ولی این مطلب بر عالمان دینی شیعه ثابت نشده است.[۴۶]
نقش مسجد در انقلاب اسلامی ایران
پیش از پیروزی انقلاب اسلامی، مخالفان رژیم پهلوی که گرایش اسلامی داشتند، عمدتا در مبارزه خود از مسجد تأثیر می‌گرفتند. انقلابیان در فعالیتهای آگاه‌سازی و تبلیغی، مانند تکثیر جزوه و اطلاعیه و نیز توزیع نوارهای کاست سخنرانی مخالفان شاه و پخش آن میان مردم از مساجد به عنوان یک پایگاه استفاده می‌کردند. موفقیت مسجد در ایجاد چنین ارتباطی عوامل مختلفی دارد که یکی از آنها بهره گیری از ارتباطات چهره به چهره بود که با توجه به وجود فرهنگ شفاهی جامعه ایرانی، اثرگذاری چشمگیری داشت.[۴۷]
مساجد ایران در پشتیبانی مالی از انقلابیان نیز سهمی مهم داشتند. ارتباط مسجد با بازار در ایران پیشینه‌ای دیرینه دارد و در جریان انقلاب اسلامی، بدین وسیله مسجد توانست به لحاظ مالی، همچون حلقه ارتباطی میان بازاریان و انقلابیان ایفای نقش کند و کمکهای مالی و اقتصادی بازار را به انقلابیان برساند. از سویی دیگر، بازاریان به سبب ارتباط با مسجد، خود به قشر مهمی تبدیل شدند که در پیروزی انقلاب تأثیر به سزایی نهادند.[۴۸]
پی نوشت:
- مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۵، ۶۰
- دایرهالمعارف اسلام(انگلیسی)، ۶، ۶۴۴، ذیل مدخل «MASDJID»
- دایرهالمعارف اسلام(انگلیسی)، ۶، ۶۴۵، ذیل مدخل «MASDJID»
- دایرهالمعارف اسلام(انگلیسی)، ۶، ۶۴۵، ذیل مدخل «MASDJID»
- نک: دهخدا، ذیل واژه «مزگت»
- نک: دهخدا، ذیل واژه «مزگت»
- نک: کامپو، دایره المعارف نوین اسلام، ۴، ۱۷۱ ذیل مدخل «مسجد»
- عاملی، وسائل الشیعه، ۵، ۲۹۷
- کامپو، دایره المعارف نوین اسلام، ۴، ۱۶۵ ذیل مدخل «مسجد»
- مقریزی، امتاع الاسماع، ۳، ۳۱۲
- دایرهالمعارف اسلام(انگلیسی)، ۶، ۶۴۵، ذیل مدخل «MASDJID»
- نک: مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۲، ۱۰۳
- جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۲۰۱
- جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۲۰۱
- کامپو، دایره المعارف نوین اسلام، ۴، ۱۶۷ ذیل مدخل مسجد
- غنیمه، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ص۶۱
- کامپو، دایره المعارف نوین اسلام، ۴، ۱۶۷ و ۱۶۸ ذیل مدخل مسجد
- کامپو، دایره المعارف نوین اسلام، ۴، ۱۶۹ ذیل مدخل مسجد
- کامپو، دایره المعارف نوین اسلام، ۴، ۱۶۹ ذیل مدخل مسجد
- کامپو، دایره المعارف نوین اسلام، ۴، ۱۶۹ ذیل مدخل مسجد
- نک: مجلسی، عین الحیاه، ۲۷۷-۲۷۵ و ۵۷۴-۵۷۳
- نک: امام خمینی، توضیح المسائل، مسائل شماره ۷۹۸-۸۶۵
- توبه/۱۸
- نک: امجد، معماری مساجد جهان، ۸
- امجد، معماری مساجد جهان، ۸
- نک: دوپولو پاپا، معماری اسلامی، ۹
- کلینی، کافی، ۲، ۲۰۸ و ۴۶۳
- بخاری، صحیح، ۱، ۱۱۶
- بخاری، صحیح، ۳، ۱۲۹
- دارمی، سنن، ۱، ۱۷
- دارمی، سنن، ۱، ۱۸؛ نک: فرهنگ مسجد، ۲۹۰
- فرهنگ مسجد، ۲۹۰
- کامپو، دایره المعارف نوین اسلام، ۴، ۱۷۱ ذیل مدخل «مسجد»
- فرهنگ مسجد، ۲۳۱
- نک: امپو، دایره المعارف نوین اسلام، ۴، ۱۷۲ ذیل مدخل مسجد
- نک: فتوح البلدان، ۳۴۳
- تاریخ المدینه المنوره، ۱، ۶؛ سهمودی، وفاء الوفا، ۲، ۵۱۰
- نک: اصلاح المساجد من البدع و العوائد، ۱۰۴؛ فرهنگ مسجد، ۲۸۶
- ملکی، مسجد در گذر زمان، ۶۳
- امپو، دایره المعارف نوین اسلام، ۴، ۱۷۰ ذیل مدخل مسجد
- شلبی، تاریخ آموزش در اسلام، ۱۲۰
- جعفری، مسلمانان در بستر تاریخ، ۱۴۴
- امپو، دایره المعارف نوین اسلام، ۴، ۱۷۱ ذیل مدخل مسجد
- نک: تاریخ بیمارستانها در اسلام، ۱۵
- ترمذی، سنن، ۳، ۳۹۹
- فرهنگ مسجد، ۱۱۹
- نک: ساسان، فروغ مسجد، ۶، ۶۳۰ و ۶۳۱
- نک: ساسان، فروغ مسجد، ۶، ۶۳۸ و ۶۳۹
منابع
- شلبی، احمد، تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه محمد حسین ساکت، دفتر نشر فرهنگ اسلامی تهران، ۱۳۶۱ش.
- جعفری، یعقوب، مسلمانان در بستر تاریخ، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه،
- مقریزی، امتاع الاسماع،
- دفتر رسیدگی به امور مساجد، فرهنگ مسجد، انتشارات ثقلین، تهران، ۱۳۵۸.
- اسپیزیتو، جان ل.، دائرهالمعارف نوین اسلام، ترجمه حسن طارمی و دیگران، نشر مرجع، تهران، ۱۳۹۱ش.
- تاریخ بیمارستانها در اسلام
- Encyclopaedia of Islam: P.Bearman
- امجد، بهومیل پروچاکاز، معماری مساجد جهان، ترجمه حسین سلطان زاده، امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۸ش.
- غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسایی، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۷۲ش.
- پاپا، دوپولو، معماری اسلامی، ترجمه حشمت جزنی، مرکز نشر حوزه هنری، اول، تهران، ۱۳۷۸ش.
- ملکی، احمد، «مسجد در گذر زمان»، مسجد، شماره ۱۴، خرداد ۱۳۷۳.
- عاملی، حر، وسائل الشیعه
- ساسان، جعفر، «نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی»، فروغ مسجد، ج۶، ثقلین، قم، ۱۳۸۷ش.
- مجلسی، محمدباقر، عین الحیوه، مؤسسه امیرکبیر، تهران، بی‌تا.
- امام خمینی، توضیح المسائل، انتشارات وزارت ارشاد، تهران، ۱۳۶۴ش.
- دفتر مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امور مساجد، فرهنگ مسجد، انتشارات ثقلین، قم، ۱۳۸۵ش.
- سمهودی، وفاء الوفا،دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی‌تا.
- قاسمی دمشقی حنبلی، محمد جمال الدین، اصلاح المساحد من البدع و العوائد، المکتب الاسلامی، بیروت، ۱۳۹۰ق.
- دارمی، سنن الدارمی، نشر اعتدال، دمشق، بی‌تا.
- بخاری، الصحیح، دارالفکر، بیروت، بی‌تا.
منبع: ویکی شیعه
