اشاره:
نویسنده با مراجعه به خطبه شعبانیه پیامبر(ص) وظایف روزه داران و شرایط استثنایی ماه مبارک رمضان را تشریح کرده است.
ماه مبارک رمضان، کارگاه تقوای الهی خداوند به صراحت در آیه ۲۸۳ سوره بقره حکمت و فلسفه روزه و روزه داری را دست یابی به تقوا می داند. تقوا که از واژه وقایه عربی گرفته شده به معنای سپرگرفتن است. این بدان معناست که انسان در طول زندگی وحیات دنیوی خود همواره از سوی دشمنی تهدید می شود و لازم است خود را در میدان مبارزه دائمی بداند و دمی از خود و دشمن غافل نشود. پس لازم است تا سپری را در اختیار گیرد و تحت حفاظت آن، خود را از دشمن و تیرهای آشکار و نهانش در امان نگه دارد.
از آیات قرآن و روایات اسلامی به دست می آید که انسان دارای دو دشمن اصلی است. یکی دشمن نفسانی اوست که همواره با اوست. نفس انسانی در شرایط مادی دنیوی به جای آنکه همان اعتدال فطری را رعایت کند[۱] و فرمان عقل و فطرت را گوش دهد[۲] به برخی از قوای خود بیشتر بها می دهد و اجازه می دهد که مثلا قوه شهوت یا عضب یا هر دوی آنها زمام امور را در دست گیرند و در مسیر افراط و تفریط درآید. از همین رو گفته شده «اعدی عدوک نفسک التی بین جنبیک؛ دشمن ترین دشمنان همان نفس درون آدمی است.»
از سوی دیگر، انسان یک دشمن قسم خورده دیگری دارد که اجازه نمی دهد تا در مسیر فطرت و عقل و وحی حرکت کند. این دشمن ابلیس و شیاطین پیرو او هستند. ابلیس از دو دسته پیروان جنی و انسانی برخوردار است. او که خواهان مقام خلافت برای خود بود، هنگامی که خلافت به انسان داده شد، کفر و عصیان می ورزد و پس از کسب مهلت تا روز معین[۳] سوگند می خورد تا نگذارد فرزندان حضرت آدم(ع) در مسیر خلافت حرکت کرده و این مقام را به دست آورند.[۴]
شرایط ابلیس و جنیان نسبت به انسان ها کمی بهتر است؛ زیرا آنان هرچند تنها وسوسه می کنند و کار دیگری نمی توانند انجام دهند، چون سلطه ای بر انسان ندارند[۵] ولی به سبب آنکه دیده نمی شود[۶] می توانند در گوش جان آدمی زمزمه های وسوسه انگیزی داشته باشند که انسان گمان می کند اینها افکار و اندیشه ها و تصمیمات خودش است. از این رو، آدمی گناهانی را مرتکب می شود و به قوای غضبی و شهوانی خود اجازه می دهد تا افراط و ظلم هایی را مرتکب شود. این اعمال، اندک اندک به قوای ادراکی و شناختی انسان را آسیب می رساند[۷] به گونه ای که گوش و چشم دیگر حقایق را نمی تواند بشنود و ببیند و قلب نیز از تحلیل حقیقت باز می ماند و واژگونه تحلیل می کند و حق را باطل و باطل را حق می یابد،[۸] چرا که بر گوش و چشم پرده هایی کشیده و بر قلب ها مهر خورده و بسته شده است.[۹] انسان گناهکار که فطرت سالم خود را از دست می دهد به جای آنکه از وحی الهی بهره مند شود، تحت تاثیر وحی شیطانی قرار می گیرد و به جای پذیرش حق، علیه آن موضع گیری کرده و به مجادله با آن می پردازد.[۱۰]
اما خداوند به انسان عنایت خاصی دارد و اجازه نمی دهد تا ابلیس و شیاطین به سادگی تسلط یابند. اینجاست که کارهایی را برای بهبود وضعیت بشر انجام داده تا امکان تسلط و چیرگی شیطان به سادگی فراهم نیاید. از جمله این کارها، برنامه های خاصی چون روزه داری به ویژه در ماه رمضان است؛ زیرا در این ماه مبارک دشمن بیرونی با محدودیت های شدیدی مواجه است و دیگر نمی تواند آزادانه حرکت و یا کاری علیه انسان بکند.
ماه رمضان یک فرصت استثنایی برای بازسازی و بازگشت به سوی حق و راستی و درستی و توبه به درگاه خداوندی است. رحمت خاص خداوندی در این ماه شامل بندگان می شود تا انسان با روزه داری و انجام وظایف و تکالیف ویژه آن بتواند نخست بر هواهای نفسانی مسلط شود و آنگاه پس از ماه رمضان به سبب همان بستر تقوایی که فراهم آمده بتواند در برابر وسوسه های شیطانی مقاومت کرده و در مسیر تقوای کامل گام بردارد.
ویژگی های ماه رمضان از نظر پیامبر(ص)
حضرت امام رضا(ع) از پدرش از جدش این روایت را نقل کرده اند که امام علی(ع) چنین فرمود: در روزی از روزهای آخر شعبان و در آستانه ماه مبارک رمضان رسول خدا(ص) خطبه مهمی خواند. این خطبه به خطبه شعبانیه معروف است.
۱- فضیلت ماه رمضان:
پیامبر(ص) نخست به بیان فضیلت ماه رمضان می پردازد و می فرماید: «ای مردم! ماه خدا، همراه با برکت و رحمت و آمرزش، به شما روی آورده است؛ ماهی که نزد خدا برترین ماه هاست و روزهایش برترین روزها، شب هایش برترین شب ها و ساعاتش برترین ساعات است.»
پیامبر(ص) در این خطبه در بیان فضیلت ماه مبارک رمضان نسبت به دیگر ماه های سال مواردی را برمی شمارد که از جمله آنها می توان به ماه برکت، رحمت و آمرزش، بهترین ماه ها در نزد خداوند، ساعاتش بهترین ساعات، خواب مومنان عبادت، ضیافت الهی، ماه میهمان خدا، یک شب برابر هزار شب، دعاهای مومنان مستجاب، نزول قرآن، تلاوت یک آیه از قرآن ثواب یک ختم قرآن، آمرزش گناهان، تسبیح نفس ها، ماه سربلندی و سرافرازی مومنین در پیکار با خواسته های نفسانی و جبران غفلت انسان ها از خدا و توبه و بازگشت به سوی خدا اشاره کرد.
۲- ماه مهمانی و ضیافت الهی:
پیامبر سپس به نکته دیگری اشاره می کند که جایگاه و ارزش این ماه را بسیار بالاتر از هر ماهی قرار می دهد؛ پیامبر(ص) می فرماید که این ماه، ماه ضیافت الله است و خداوند به انسان این کرامت را بخشیده تا مهمان سفره الهی شود: «ماهی است که در آن به مهمانی خدا دعوت شده اید و از شایستگان کرامت الهی قرار داده شده اید».
۳- پاداش های استثنایی:
از دیگر ویژگی های این ماه این است که خداوند در این ماه حتی برای اعمال غیراختیاری و غیرارادی روزه داران چون نفس کشیدن و خوابیدن و مانند آن ثواب و پاداش قرار داده و اعمال خوب و صالح در آن مقبول است و دعاها مورد اجابت قرار می گیرد: نفس هایتان در آن، تسبیح است؛ خوابتان در آن، عبادت؛ عملتان در آن، پذیرفته؛ و دعایتان در آن، مورد اجابت الهی است.»
تکالیف و وظایف روزه دار
پیامبر(ص) پس از بیان فضیلت ماه رمضان، به تکالیف و وظایف روزه داران اشاره می کند؛ چرا که حضور در مهمانی و ضیافت الهی نیازمند تحقق شرایطی است.
۱- شرط حضور در مهمانی خدا:
هر انسانی اگر به مهمانی شخص بزرگی می رود، کارها و مقدماتی را انجام می دهد تا در مهمانی بهترین و نیکوترین حضور را داشته باشد و به بهترین شکل از آن حضور بهره مند شود. پیامبر(ص) شرایط حضور در ضیافت الهی را این گونه بیان می کند: «با نیت های راست و دل های پاک، از پروردگارتان بخواهید تا برای روزه داری آن و تلاوت کتاب خویش، توفیقتان دهد؛ چرا که بدبخت، کسی است که در این ماه بزرگ، از آمرزش الهی محروم بماند.»
۲- معنابخشی به کارها با یاد قیامت:
اصولا انسان اگر شناخت و معرفت درستی از هستی نداشته باشد، نمی تواند نیت صادقی داشته باشد؛ چرا که شناخت و معرفت نسبت به هستی به ویژه قیامت و آخرت است که فلسفه زندگی دنیایی را دگرگون می کند و همه اندیشه ها و باورها و نگرش ها و رفتارهای ما را متحول می سازد. آخرت شناسی و آخرت گرایی، انسان را برای اهداف بلند آماده کرده و کارها را به شکلی دیگر تنظیم می کند. هر کاری که انسان انجام می دهد بی پذیرش قیامت و آخرت، تنها در دایره محدود دنیوی معنا می یابد و ارزش و اعتبار آن تنها در کسب لذات زودگذر مادی و دنیوی خلاصه می شود؛ اما اگر فلسفه زندگی ما با شناخت کامل از هستی از جمله قیامت و آخرت و زندگی اخروی همراه شود، هر عملی معنای دیگر پیدا می کند و انسان کار را برای آن انجام می دهد که آثار آن در آخرت و سازه های اخروی نمودار می شود. اعمال خیر در چارچوب فلسفه زندگی اخروی انجام می شود و سبک زندگی به طور کامل تغییر می یابد.
پس وقتی هر کاری را می کند تنها لذات دنیوی را مد نظر قرار نمی دهد بلکه خواهان رضایت الهی و تاثیر آن در زندگی پس از دنیاست. از این رو پیامبر(ص) به نقش آخرت گرایی در تحول معنادار فلسفه و سبک زندگی و رفتار انسانی توجه می دهد و می فرماید: «با گرسنگی و تشنگی خود در این ماه، گرسنگی و تشنگی روز قیامت را یاد کنید؛ به نیازمندان و بینوایانتان صدقه بدهید؛ به بزرگان خود احترام و بر کوچک هایتان ترحم و به بستگانتان نیکی کنید؛ زبانتان را نگه دارید؛ چشم هایتان را از آنچه نگاه به آن حلال نیست، بپوشانید؛ گوش هایتان را از آنچه شنیدنش حلال نیست، فرو بندید؛ به یتیمان مردم، محبت کنید تا بر یتیمان شما محبت ورزند.» در این بخش، پیامبر(ص) براموری به ویژه صدقه به فقیران، رعایت اخلاق اجتماعی، تقوا و مهار زبان، چشم و گوش و نیز اکرام یتیمان تاکید می کند.
۳- تصفیه باطن با توبه و دعا:
پیامبر(ص) از مردمان می خواهد تا نسبت به کارهای خطا توبه کنند و در مسیر راست فطرت و عقل و وحی قرار گیرند و برای جلب عنایت و رحمت خاص خداوندی دست های نیایش خود را به آسمان بردارند؛ چرا که انجام دستورهای خداوندی نیازمند بازگشت به مسیر فطرت و رفتاری مبتنی بر تقوای عقلانی است. لذا لازم است که انسان برای بهره مندی از الطاف الهی، نخست خانه دل خود را از هرگونه رذایل و پلیدی پاک کند و با پاک کردن خانه دل، اجازه دهد که انوار الهی وارد شود. اگر دلی از خیالات موهوم و باطل و کینه و حسادت، بغض و عدوات تصفیه نشده باشد، نمی تواند کارهای خیر انجام دهد؛ باید خود را باصفا کرد تا کارهای نیک با نیت خیر انجام گیرد. خانه آلوده به گناه همانند نهر و رودی آلوده است که هر آب پاکی را نیز آلوده می کند و دست کم به تیرگی می کشاند و اعمال خیر را به نیت ریا و منت و مانند آن آلوده می کند. از این رو مسئله توبه و دعا و استغفار به عنوان راهکارهایی برای بسترسازی فضای مناسب در دستور کار قرار می گیرد و پیامبر(ص) می فرماید: «از گناهانتان به پیشگاه خداوند توبه کنید؛ در هنگام نمازها، دستانتان را بر آستان او به دعا بلند کنید، که آن هنگام (وقت نماز)، برترین ساعت هاست و خداوند با نظر رحمت به بندگانش می نگرد و هرگاه با او مناجات کنند، پاسخشان می دهد و چون او را صدا بزنند، جوابشان می گوید و چون او را بخوانند، اجابتشان می کند. ای مردم! جان های شما در گرو کارهای شماست، پس با آمرزش خواهی خود، آنها را آزاد سازید؛ و پشت های شما از بار گناهانتان سنگین است، پس با طول دادن سجده های خود، آنها را سبک کنید و بدانید که خداوند- که یادش والاست- به عزت خود، سوگند خورده است که نمازگزاران و سجده کنندگان را عذاب نمی کند و در روزی که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان ]برای حساب[ می ایستند، آنان را با آتش، هراسان نمی سازد.
پاداش افطاری دادن
پیامبر(ص) پس از آنکه وظایف و تکالیف روزه دار را از نظر فکری و رفتاری در حوزه های عبادیات و اعمال صالح و همچنین اخلاق فردی و اجتماعی بیان می کند، راه های رهایی از کیفرهای اخروی الهی را با انجام برخی از اعمال خیر در همین دنیا توضیح می دهد ای مردم! هر که از شما در این ماه، روزه داری را افطار دهد، پاداش او برای آن، نزد خدا، آزاد کردن یک برده و آمرزش گناهان گذشته اوست. پس گفتند: ای پیامبر خدا! همه ما توانایی این کار را نداریم! پیامبر فرمود: «خود را از آتش نگه دارید، هر چند با یک دانه خرما باشد؛ خود را از آتش نگه دارید، هر چند با یک جرعه آب.»
آثار و برکات روزه داری
پیامبر(ص) در بخشی دیگر از خطبه شعبانیه که برای استقبال از ماه رمضان و بیان اهمیت و ارزش روزه داری و ذکر قوانین آن بوده، آثار و برکات روزه داری را بیان می کند.
۱- آثار خوش خویی در ماه رمضان:
پیامبر(ص) مهم ترین اثر ماه رمضان را در خوش خویی روزه دار می داند و از همین رو در نخستین سخن خود درباره آثار و برکات ماه رمضان و اعمال آن به نقش ماه رمضان در نیکوکردن خلق و خو اشاره کرده و آن را مورد توجه قرار می دهد؛ چرا که آنچه از عبادات مراد است و به عنوان فلسفه بندگی مطرح می باشد. دست یابی به حسن خلق است. پیامبر(ص) در بیان فلسفه بعثت خویش به اتمام مکارم اخلاقی اشاره کرده و مهم ترین عامل ورود انسان را به بهشت داشتن حسن خلق دانسته و گفته که بدخو به بهشت نمی رود. ایشان در اینجا نیز می فرماید: ای مردم! هر کس اخلاقش را در این ماه، نیکو سازد، برای او وسیله عبور از صراط خواهد بود، در آن روز که گام ها بر صراط می لغزد.
۲- آسان گیری درباره زیردستان و مدیریت خشم:
از جمله نمودهای حسن خلق که تأثیر مهمی در زندگی فردی و اجتماعی دارد، آسان گیری نسبت به زیردستان و کارگزاران است. اگر خداوند اجازه داده تا بر دیگری نوعی سلطه داشته باشید و شما را بردیگری فضیلت بخشیده نمی بایست از آن سوء استفاده کرد و بر مردم سخت گرفت. ماه رمضان می بایست به شخص بیاموزد که نسبت به دیگران نرم و آسان گیر باشد و سخت گیری نکند. رحمت آورد تا خداوند بر او رحم آورد. همچنین انسان باید به گونه ای رفتار کند که شری به دیگری نرساند و مردم از شر او در امان باشند. پیامبر(ص) به نقش این حسن خلق اشاره می کند و می فرماید: هر کس در این ماه بر بردگان (زیردستان) خود آسان بگیرد، خداوند حساب او را سبک خواهد گرفت؛ و هر کس در این ماه، شر خود را از دیگران باز دارد، خداوند در روز دیدارش، غضب خویش را از او باز خواهد داشت.
۳. یتیم نوازی:
یکی از آسیب پذیرترین اقشار اجتماعی یتیمان هستند. لذا توجه ویژه به آنان به عنوان یک عمل بسیار مهم اخلاقی بارها در قرآن تأکید شده و پیامبر(ص) اطعام و اکرام آنان در این ماه را بسیار ارزشمند دانسته و به آثار آن اشاره می کند و می فرماید: «هر که در این ماه، یتیمی را گرامی بدارد، در روز دیدار، خداوند، گرامی اش خواهد داشت.»
۴. صله رحم:
این نیز یکی از مسائل مهم اخلاق اجتماعی است که در اسلام مورد تأکید بوده و صله رحم را به عنوان عامل برکت و افزایش عمر دانسته اند. در اینجا پیامبر(ص) از آثار روزه داری را مراعات حال خویشان و تقویت پیوند خویشاوندی دانسته و با اشاره به آثار آن بر آن است تا این اخلاق اجتماعی در ماه رمضان تقویت شود. ایشان می فرماید: «هر که در این ماه به خویشاوند خود نیکی کند، در روز دیدار، خداوند با رحمتش به او نیکی خواهد کرد؛ و هر کس در آن از خویشان خود ببرد، خداوند در روز دیدار، رحمتش را از او قطع خواهد نمود.
۵. اعمال عبادی بویژه نماز:
از نظر آموزه های اسلامی نماز مرز میان کفر و ایمان است و مهم ترین عمل عبادی در ارتباط میان بنده و خدا، همین نماز است که بارها در آیات قرآن مورد تأکید است. روزه دار می بایست به نماز بیش از پیش در این ماه اهتمام ورزد. از این رو نماز مستحبی در این ماه بسیار ارزشمند دانسته شده است؛ زیرا ابلیس و شیاطین از نماز و سجده، بسیار عصبانی می شوند و چون خود اهل سجده نیستند اهل سجده را دشمن می دارند و از این عصبانیت به خود می پیچند. پیامبر(ص) با اشاره به آثار نماز در این ماه، روزه داران را به انجام آن تشویق و ترغیب می کند و می فرماید: و هر کس در آن، نماز مستحبی بخواند، برای او دوری از آتش، نوشته می شود؛ و هر کس واجبی را در آن ادا کند، پاداش کسی را دارد که هفتاد واجب را در ماه های دیگر، ادا کرده است.
۶. صلوات بر پیامبر(ص):
از دیگر اعمال بسیار مستحب در ماه رمضان، صلوات است. خداوند و فرشتگان بر پیامبر(ص) صلوات می فرستند و انجام این عمل در این ماه به شخص کمک می کند تا تحت ولایت پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) قرار گیرد و از ولایت شیطان بیرون رود. کسی که صلوات می فرستد پیمانه وجودش را از برکت وجودی ولایت پر می کند و کسی که اهل ولایت باشد، در میزان قیامت پر پیمانه خواهد بود؛ چرا که چیزی سنگین تر از ولایت و محبت به آن در دنیا و قیامت نیست. از همین رو برای توسل و جلب محبت و بهره مندی از شفاعت آن حضرت(ص) بر صلوات به عنوان یکی از مهم ترین ابزارها و وسائل تأکید شده و پیامبر(ص) می فرماید: «هرکس در این ماه بر من زیاد صلوات بفرستد، خداوند در روزی که وزنه اعمال، سبک می شود، وزنه اعمال او را سنگین می کند.
۷. تلات قرآن:
ماه رمضان بهار قرآن است و در این ماه است که قرآن نازل شده است. این کتاب الهی با نزول در این ماه زندگی انسان را معنای دیگر بخشیده و انسان را به کرامت الهی و خلافت خداوندی بسیار نزدیک کرده است. پس بهره مندی از ماه رمضان برای استفاده از قرآن با تلاوت و تدبر در آن بسیار مهم است. پیامبر(ص) در این باره نیز می فرماید: و هرکس در آن، آیه ای از قرآن تلاوت کند، پاداش کسی را دارد که در ماه های دیگر، ختم قرآن کرده است.
۸. نیایش به درگاه خداوند:
از دیگر کارهای مهم در این ماه دعا است. در این ماه درهای بهشت باز می شود و انسان باید از خدا بخواهد تا هرگز درهای دوزخ را بر او نگشاید. این از فضایل این ماه است که درهای بهشت باز و درهای دوزخ بسته است. پیامبر(ص) می فرماید: «ای مردم! در این ماه، درهای بهشت، بازند. پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما نبندد؛ و درهای دوزخ، بسته اند، پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما نگشاید.
۹. دعا و اسارت شیاطین:
یکی دیگر از جنبه های دعا می بایست مربوط به مسئله شیاطین باشد؛ چنانکه گفته شد از فضایل ماه رمضان محدودیت هایی است که نسبت به شیاطین روا داشته شده تا انسان ها بتوانند در کمال آرامش به خودسازی و تزکیه نفس بپردازند و به دور از وسوسه های شیطانی با هواهای نفسانی خود مبارزه کنند. از آن جایی که ماه رمضان ماه دعا و تضرع است، یکی از مهم ترین دعاها باید این باشد که پس از ماه رمضان شیاطین بر او مسلط نشوند و خداوند همچنان با تقوایی که شخص به دست آورده شیاطین را در بند نگه دارد و اجازه تسلط به آنان ندهد. از این رو پیامبر(ص) به این مسئله توجه داده و می فرماید: «و شیطان ها دربندند. پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما مسلط نسازد.»
بهترین اعمال در ماه رمضان
در روایت آمده که در اینجا امیرمؤمنان علی(ع) از جا برمی خیزد از پیامبر(ص) می پرسد: ای پیامبر خدا! برترین کارها در این ماه چیست؟ حضرت فرمود: «ای ابوالحسن! برترین کارها در این ماه، ورع و پرهیز از حرام های الهی است.»
این که پیامبر(ص) ورع را به عنوان بهترین کار در ماه رمضان مطرح می کند، از آن روست که ورع به معنای ترک حرا م های الهی، زمینه ساز تقوایی است که هدف از روزه داری دانسته شده است. پس در حقیقت انسان با ترک حرام های کلامی و رفتاری و دیداری و شنیداری و فکری و روحی این فرصت را می یابد تا خود را به دایره متقین و اهل تقوا برساند و فرصت مبارزه رو در رو با شیاطین را به دست آورد؛ زیرا از دشمن درون رهایی یافته شده است.
قرآن صامت و قرآن ناطق؛ معنای ولایت
ماه رمضان ماه انزال دفعی قرآن بر قلب پیامبر(ص) و بهار قرآن است. قرآن صامت که در این ماه آغاز می شود با شهادت قرآن ناطق نیز همراه است. از این رو پیامبر(ص) وقتی به امیرمؤمنان(ع) می نگرد می گرید؛ چرا که دین اسلام که به ولایت ایشان کامل و تمام شده است، در همین ماه گرفتار نفاقی می شود که جریان اصلی اسلام را از مدار خود خارج می کند.
در ادامه روایت آمده است: پیامبر گریست. علی(ع) می گوید: گفتم؛ ای پیامبر خدا! سبب گریه شما چیست؟ فرمود: «ای علی! بر این می گریم که حرمت تو را در این ماه می شکنند. گویا می بینم تو در حال نماز برای پروردگار خویشی، که نگون بخت ترین اولین و آخرین، همو که برادر پی کننده ناقه قوم ثمود است، برمی خیزد و بر فرق سرت ضربتی می زند و محاسنت، از خون سرت، رنگین می شود.»
گفتم: ای پیامبر خدا! آیا در آن حالت، دینم سالم است؟ فرمود: «دینت، سالم است». سپس فرمود: «ای علی! هر کس تو را بکشد، مرا کشته است و هر کس تو را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است و هر کس تو را ناسزا گوید، مرا ناسزا گفته است؛ چرا که تو از من هستی، همچون جان من. روح تو، از روح من است و سرشت تو، از سرشت من. خدای متعال، من و تو را آفرید و من و تو را برگزید و مرا برای پیامبری و تو را برای امامت، انتخاب کرد. هر کس امامت تو را انکار کند، نبوت مرا انکار کرده است. ای علی! تو وصی من، پدر فرزندان من، همسر دختر من و جانشین من بر امتم هستی، در حال حیاتم و پس از مرگم فرمان تو، فرمان من است و نهی تو، نهی من است. سوگند به خدایی که مرا به نبوت برانگیخت و مرا بهترین آفریدگان قرار داد، تو حجت پروردگار بر خلق اویی و امین او بر رازش و جانشین او بر بندگانش هستی»[۱۱]
پی نوشت:
[۱] شمس، آیه ۷
[۲] روم، آیه ۲۱
[۳] حجر، آیه ۳۸؛ ص، آیه ۸۱
[۴] حجر، آیه ۳۹
[۵] ابرهیم، آیه ۲۲
[۶] اعراف، آیه ۲۷
[۷] مطففین، آیه ۱۴
[۸] اعراف، آیه ۱۷۹
[۹] بقره، آیه ۷؛ جاثیه، آیه ۲۳؛ توبه، آیه ۸۷؛ منافقون، آیه ۳
[۱۰] انعام، آیه ۱۲۱
[۱۱] بحارالانوار ج ۹۶ ص ۱۵۷؛ عیون اخبار الرضا ج ۱، ص ۲۹۵ و وسایل الشیعه کتاب الصوم
منبع : کیهان , معینی، مصطفی
