مدرسه پریزاد، مدرسه‌ای در شهر مشهد که پریزاد، ندیمه گوهرشاد برای طلاب دینی وقف کرد. بنای این مدرسه در ۸۲۳ پایان یافت و تاکنون سه بار مرمت شده است. این مدرسه در گذشته، خارج از محدوده حرم رضوی بوده ولی با توسعه حرم، داخل آن قرار گرفته است.
موقعیت جغرافیایی
مدرسه پریزاد از شمال به مدرسه بالاسر، از شرق به دارالسیاده رضوی و از جنوب به مسجد گوهرشاد محدود است. پیش از این، مدرسه از سوی غرب به بازار قدیمی و از آنجا به صحن عتیق حرم رضوی راه داشت..[۱][۲][۳]
واقف
این مدرسه از بناهای شاهرخ تیموری (۸۰۷-۸۵۰ق) در مشهد، واقع در مجموعه آستان قدس رضوی است که بانی آن پریزاد، ندیمه گوهرشاد آغا، همسر شاهرخ بوده است. او این مدرسه را همزمان با برپایی مسجد جامع گوهرشاد و از مازاد مصالح آن بنا نهاد.[۴][۵][۶] پریزادخانم از نوادگان ربیع بن خَیثَم معروف به خواجه ربیع (متوفی ۶۱ یا ۶۳) و همسر میرزا میرک حسینی، متولی مزار خواجه ربیع بود. پریزاد طبق وقفنامه‌ای مفصل که نسخه اصل آن در اداره اوقاف خراسان موجود است، تولیت این مدرسه و موقوفات بسیار آن را که برای مستمری ماهانه طلاب و دیگر هزینه‌ها منظور داشته بود، به همسرش تفویض کرد.
معماری
نقشه این بنا همانند دیگر مدرسه‌های دوره تیموری، چهار ایوانی است. طرح صحن آن که گوشه‌های یخ دارد، پیش از این در خانقاه خواجه عبدالله انصاری در گازرگاه و مدرسه غیاثیه در خرگرد اجرا شده بود. در دو سوی ایوان‌ها ۲۷ حجره در دو طبقه برگرد صحن قرار گرفته‌اند که راه ارتباطی آنها چهار راه پله در چهار کنج صحن است.[۷]
مرمت و بازسازی
این بنا یک بار در زمان شاه سلیمان صفوی (۱۰۷۷-۱۱۰۵ق) و بار دیگر در عصر حاضر به طور گسترده مرمت شده است. در نتیجه این مرمت‌ها تنها نشانه‌های اندکی از بنای دوره تیموری آن برجا مانده است.[۸][۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳][۱۴]
در ۱۳۴۶ش، اداره اوقاف به مرمت مدرسه پریزاد پرداخت، اما در ماجرای تخریب بازار و توسعه اطراف حرم در ۱۳۵۴ش، این مدرسه به صورت ویرانه‌ای درآمد.[۱۵] در ۱۳۶۳ش آستان قدس رضوی بازسازی آن را با همان شکل نخستین آغاز کرد و در ۱۳۶۸ش به پایان برد.
ورودی کنونی بنا در ضلع غربی، دهلیزی نسبتاً طولانی با طاق قوسی است. نمای بیرونی آن دارای یک نیم‌گنبد با مقرنس‌های گچی، از مرمت‌های دورهٔ صفوی است که تزیینات پیشین را پوشانده است. گنبدخانه‌ای در پشت ایوان شرقی واقع شده که به گنبدخانه دیگری در گوشه جنوب شرقی راه می‌یابد.[۱۶][۱۷] در وضع کنونی به سبب مرمت‌های گسترده و مکرر و نیز افزایش حدود یک متر بر ارتفاع بنای اصلی، فضای صحن تنگ، دلگیر و ناخوشایند به نظر می‌رسد.[۱۸]
ایوان جنوبی کمی عقب نشسته و محرابی کوچک و خالی از تزیین در انتهای آن قرار دارد. این ایوان دارای تزییناتی شامل ترکیبی از آجر و کاشی است که احتمالاً باقیمانده تزیینات بنای اصلی در دوره تیموری است، اما طاق خام آستانه آن به یقین از مرمت‌های بعدی است.[۱۹] ایوان شمالی نیز مانند ایوان جنوبی عقب نشستگی دارد، اما عاری از تزیین است.[۲۰] عالی‌ترین نمونه تزیینات بنا که از دوره تیموری باقی مانده است، در ایوان شرقی دیده می‌شود. بدنه و طاق ایوان با نقوش گل و برگ شیوه یافته درون طرح‌های شبدری در میان قاب‌بندی سراسر آجری پوشیده شده است. رنگ‌بندی اصلی این نقوش آبی تیره و روشن، سبز تیره، سیاه ته بنفش، کهربایی و سفید است. حرکت تقریباً مواج قاب‌بندی‌ها با تنوعی پیچیده‌تر در مسجد کبود تبریز دیده می‌شود.
در انتهای ایوان، کتیبه زیبایی از کاشی معرق با قلم ثلث سفید رنگ بر زمینه آبی تیره وجود دارد که در بخش فوقانی آن نیز کتیبه‌ای به خط کوفی و به رنگ کهربایی یافت می‌شود که زمینه آن سبز تیره است.[۲۱] ایوان غربی از ایوان‌های دیگر بسیار کم‌عمق‌تر است، دیوار انتهایی آن دارای تزیینات تلفیق آجر و کاشی شامل طرح‌های شبدری است که درون آنها با نقوش گل و برگ شیوه یافته، پر شده است. با اینکه بخشی از آن از میان رفته، اما آثار باقیمانده همانند تزیینات مدرسه غیاثیه خرگرد، متعلق به دوره تیموری است.[۲۲]
تاریخ ساخت
در هیچ یک از کتیبه‌های موجود در بنا، سال ساخت نوشته نشده است. کتیبه سردر ورودی، تاریخ ۱۰۹۱ق را داراست و متن آن از مرمت مدرسه توسط نجفقلی‌خان بیگلربیگی قندهار با اهتمام محمدباقربیگ و سعی میرزا شکرالله در زمان شاه سلیمان صفوی حکایت دارد.[۲۳] این کتیبه که سه طرف بدنه سردر ورودی را دور زده، به قلم ثلث به رنگ زرد بر زمینه لاجوردی نوشته شده است.[۲۴]
از مقایسه نقشه عمومی و تزیینات به کار رفته در بنای پریزاد با بناهایی هم چون مدرسه غیاثیه خرگرد، ساخت این بنا را می‌توان همزمان با برپایی مسجد گوهرشاد دانست. مدرسه پریزاد به شماره ۳۳۳ به ثبت تاریخی رسیده است.[۲۵]
وقف‌شوندگان
در منابع نامی از مدرّسان و طلاب مدرسه نیامده است، اما از علاقه و ارادت قلبی واقف به اهل بیت(ع) چنین برمی‌آید که مدرّسان و طلاب شیعه در آنجا به بحث و فحص اشتغال داشته‌اند. شمار طلاب به بیست و گاهی سی تن می‌رسیده که همگی از محل موقوفات مدرسه دارای مسکن و معاش بوده‌اند و چنانکه از متن وقفنامه برمی‌آید، جز اولاد ذکور واقف، فقط طلاب زائر فقیر حق داشته‌اند که برای سه ماه در مدرسه اقامت گزینند.[۲۶]
استفاده کنونی
هم‌اکنون از این مدرسه به عنوان مرکز پاسخگویی به سؤالات دینی و اطلاع‌رسانی استفاده می‌شود که شامل بخش‌های پاسخگویی به مسائل شرعی به صورت حضوری و تلفنی، مشاوره دینی، حلقه‌های معرفت، حرم‌شناسی، رایانه واطلاع‌رسانی است.[۲۷]
پی نوشت:
- فریزر، ۴۵۹.حکیم الممالک، روزنامه سفر خراسان، ۵۹۹
- مولوی، مسجد شاه یا مقبره امیر غیاث الدین ملکشاه، ۷۶
- اُکین، ۱۳۳
- فریزر، ۴۵۹
- حکیم الممالک، روزنامه سفر خراسان، ۵۹۹
- مولوی، مسجد شاه یا مقبره امیر غیاث الدین ملکشاه، ۷۶
- نادری، مدرسه پریزاد در مشهد، ص۲۶. اکین، صص ۲۱, ۱۳۳-۱۳۴
- فریزر، ۴۵۹
- حکیم الممالک، روزنامه سفر خراسان، ۵۹۹
- مولوی، مسجد شاه یا مقبره امیر غیاث الدین ملکشاه، ۷۶
- اُکین، ۱۳۳
- اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، صص ۲۵۴-۲۵۵
- فاضل، مدارس قدیم مشهد، ص۱۴۵۱
- نادری، مدرسه پریزاد در مشهد، ص۲۶
- خامنه‌ای، گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، ص۱۲۶
- اکین، ص۱۳۳ و نیز نقشه ۴I
- گلمبک، ص۳۳۲
- اکین، ص۱۳۴
- اکین، ص۱۳۴
- اکین، ص۱۳۴
- اکین، ص۱۳۴
- اکین، ص۱۳۴
- اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج۲، صص ۲۵۴-۲۵۵
- اکین، ص۱۳۴
- مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ص۱۰۶
- برگرفته از نسخه اصل وقفنامه مدرسه پریزاد، موجود در اداره اوقاف خراسان
- راهنمای زائر، پرتال آستان قدس رضوی
منابع:
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مطلع الشمس، به کوشش محمد پیمان، تهران، ۱۳۶۲ش.
- حکیم‌الممالک، علینقی،روزنامه سفر خراسان، ۱۳۵۶ش.
- خامنه‌ای، سید علی، گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، مشهد ۱۳۶۵ش.
- فاضل، محمود، مدارس قدیم مشهد، وحید، تهران، ۱۳۵۰ش، شم ۱۰.
- مشکوتی، نصرالله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، ۱۳۴۹ش.
- مولوی، عبدالحمید، مسجد شاه یا مقبره امیر غیاث‌الدین ملکشاه، هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۷ش، شم ۷۴-۷۵.
- نادری، بقراط، مدرسه پریزاد در مشهد، آگاهی‌نامه، تهران، ۱۳۵۷ش، شم ۳۱.
- Fraser, J. B., Narrative of a Journey into Khorasān in the Years 1821 and 1822, Oxford, 1984.
- Golombek, L. and D. Wilber, The Timurid Architecture of Iran and Turan, Princeton, 1988.
- O’Kane, B., Timurid Architecture in Khurasan, California, 1987
منبع: ویکی شیعه
