سوال
ماجرای فدک چه بود و ارزش اقتصادی آن چقدر بود؟
پاسخ
کشمکشهای سقیفه در راه انتخاب خلیفه به پایان رسید وابوبکر زمام خلافت را به دست گرفت حضرت علی ـ علیه السلام ـ با گروهی از یاران با وفای او از صحنه حکومت بیرون رفت , ولی پس از تـنویر افکار وآگاه ساختن اذهان عمومی , برای حفظ وحدت کلمه , از در مخالفت وارد نشد واز طـریـق تعلیم و تفسیر مفاهیم عالی قرآن وقضاوت صحیح واحتجاج واستدلال با دانشمندان اهل کتاب ، به خدمات فردی واجتماعی خود ادامه داد
امـام ـ عـلیه السلام ـ در میان مسلمانان واجد کمالات بسیاری بود که هرگز ممکن نبود رقبای وی این کمالات را از او بگیرند او پسر عم وداماد پیامبر گرامی (ص ), وصی بلافصل او, مجاهد نامدار وجانباز بزرگ اسلام وباب علم نبی (ص ) بود . هـیچ کس نمی توانست سبقت او را در اسلام وعلم وسیع واحاطه بی نظیر وی را بر قرآن وحدیث و بر اصول و فروع دین و بر کتابهای آسمانی انکار کند یا این فضایل را از او سلب نماید .
در این میان , امام ـ علیه السلام ـ امتیاز خاصی داشت که ممکن بود در آینده برای دستگاه خلافت ایجاد اشکال کند وآن قدرت اقتصادی ودر آمدی بود که از طریق فدک به او می رسید .
از ایـن جـهـت , دستگاه خلافت مصلحت دید که این قدرت را از دست امام ـ علیه السلام ـ خارج کند, زیرا این امتیاز همچون امتیازات دیگر نبود که نتوان آن را از امام ـ علیه السلام ـ گرفت. [۱]
مـشـخـصـات فدک:
قریه(فدک ) سرزمین آباد وحاصلخیزی بود که در نزدیکی خیبر قرار داشت و فاصله آن با مـدینه حدود ۱۴۰ کیلومتر بود وپس از دژهای خیبر محل اتکای یهودیان حجاز به شمار می رفت [۲] .
پیامبر اکرم (ص ) پس از آنکه نیروهای یهود را در ((خیبر)) و((وادی القری )) و((تیما)) در هم شـکست و خلاء بزرگی را که در شمال مدینه احساس می شد با نیروی نظامی اسلام پر کرد, برای پایان دادن به قدرت یهود در این سرزمین , که برای اسلام ومسلمانان کانون خطر، به شمار می رفت , سفیری به نام محیط را نزد سران فدک فرستاد .
یـوشـع بـن نون که ریاست دهکده را به عهده داشت صلح و تسلیم را بر نبرد ترجیح داد وساکنان آنـجـا متعهد شدند که نیمی از محصول هر سال را در اختیار پیامبر اسلام بگذارند واز آن پس زیر لوای اسلام زندگی کنند وبر ضد مسلمانان دست به توطئه نزنند .
حکومت اسلام نیز, متقابلا, تامین امنیت منطقه آنان را متعهد شد .
در اسـلام سـرزمـینهایی که از طریق جنگ ونبرد نظامی گرفته شود متعلق به عموم مسلمانان است ولی سرزمینی که بدون هجوم نظامی و نبرد در اختیار مسلمانان قرار می گیرد، مربوط به شخص پـیـامبر (ص ) وامام پس از اوست وباید به طوری که در قوانین اسلام معین شده است , در موارد خـاصی بکار رود, ویکی از آن موارد این است که پیامبر وامام نیازمندیهای مشروع نزدیکان خود را به وجه آبرومندی برطرف سازند [۳] .
فدک هدیه پیامبر (ص ) به حضرت فاطمه (س):
محدثان ومفسران شیعه وگروهی از دانـشـمـنـدان سـنی می نویسند: وقتی آیه [وآت ذا القربی حقه و المسکین و ابن السبیل ] [۴] نازل شد، پیامبر (ص ) دختر خود حضرت فاطمه را خواست وفدک را به وی واگذار کرد [۵] .
ناقل این مطلب ابوسعید خدری یکی از صحابه بزرگ رسول اکرم (ص ) است .
کلیه مفسران شیعه وسنی قبول دارند که آیه در حق نزدیکان وخویشاوندان پیامبر نازل شده است و دختر آن حضرت بهترین مصداق برای [ذاالقربی ] است .
حـتـی هـنگامی که مردی شامی به علی بن الحسین زین العابدین ـ علیه السلام ـ گفت : خود را مـعـرفی کن , آن حضرت برای شناساندن خود به شامیان آیه فوق را تلاوت کرد واین مطلب چنان در مـیـان مسلمانان روشن بود که آن مرد شامی , در حالی که سر خود را به عنوان تصدیق حرکت می داد, به آن حضرت چنین عرض کرد: به سبب نزدیکی وخویشاوندی خاصی که با حضرت رسول دارید خدا به پیامبر خود دستور داده که حق شما را بدهد [۶] .
خـلاصه گفتار آنکه آیه در حق حضرت زهرا ـ علیها السلام ـ و فرزندان وی نازل شده ومورد اتـفـاق مـسـلـمـانان است , ولی این مطلب که هنگام نزول این آیه پیامبر (ص ) فدک را به دختر گرامی خود بخشید مورد اتفاق دانشمندان شیعه وبرخی از دانشمندان سنی است .
چرا پیامبر (ص ) فدک را به دختر خود بخشید؟
می دانیم وتاریخ زندگی پیامبر (ص ) وخاندان او بـه خـوبـی گواهی می دهد که آنان هرگز دلبستگی به دنیا نداشته اند وچیزی که در نظر آنان ارزشی نداشت همان ثروت دنیا بود .
مـع الـوصـف مـی بینیم که پیامبر گرامی (ص ) فدک را به دختر خود بخشید وآن را به خاندان حضرت علی ـ علیه السلام ـ اختصاص داد .
در پـاسـخ بـه این سؤال وجوه زیر را می توان ذکر کرد:
۱ـ زمامداری مسلمانان پس از فوت پیامبر اکـرم (ص),طـبـق تـصـریـحات مکرر آن حضرت , با امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ بود واین مقام و منصب به هزینه سنگین نیاز داشت .
حضرت علی ـ علیه السلام ـ برای اداره امور وابسته به منصب خلافت می توانست از در آمد فدک به نحو احسن استفاده کند .
گویا دستگاه خلافت از این پیش بینی پیامبر (ص ) مطلع شده بود که در همان روزها اقدام به گرفتن فدک از حضرت فاطمه کرد.
۲ـ دودمان پیامبر (ص ), که مظهر کامل آن یگانه دختر وی ونور دیدگانش حضرت حسن ـ علیه الـسلام ـ وحضرت حسین ـ علیه السلام ـ بود, باید پس از فوت پیامبر (ص ) به صورت آبرومندی زندگی کنند و حیثیت و شرف رسول اکرم وخاندانش محفوظ بماند .
برای تامین این منظور پیامبر (ص ) فدک را به دختر خود بخشید .
۳ ـ پـیـامبر اکرم(ص) می دانست که گروهی کینه حضرت علی ـ علیه السلام ـ را در دل دارند, زیـرا بـسـیاری از بستگان آنها به شمشیر وی از پای درآمدند، یـکـی از راهـهای زدودن این کینه این بود که امام ـ علیه السلام ـ از طریق کمکهای مالی از آنان دلجویی کند و عواطف آنان را به خود جلب نماید .
هـمـچـنـیـن به کلیه بینوایان ودرماندگان کمک کند وازاین طریق موانع عاطفی که بر سر راه خلافت او بود از میان برداشته شود .
پـیـامـبـر (ص ), هرچند ظاهرا فدک را به زهرا ـ علیها السلام ـبخشید, ولی در آمد آن در اختیار صـاحب ولایت بود تا از آن , علاوه بر تامین ضروریات زندگی خود، در راه زدودن این کینه ها, به نفع اسلام ومسلمانان استفاده کند .
با مراجعه به تاریخ , همه این جهات سه گانه در ذهن انسان قوت می گیرد .
زیـرا فدک یک منطقه حاصلخیز بود که می توانست حضرت علی ـ علیه السلام ـ را در راه اهداف خویش کمک کند .
حـلـبـی , مورخ معروف , در سیره خود می نویسد:
ابوبکر مایل بود که فدک در دست دختر پیامبر پـاقی بماند وحق مالکیت فاطمه را در ورقه ای تصدیق کرد; اما عمر از دادن ورقه به فاطمه مانع شـد ورو بـه ابـوبـکـر کـرد وگفت : فردا به درآمد فدک نیاز شدیدی پیدا خواهی کرد, زیرا اگر مشرکان عرب بر ضد مسلمانان قیام کنند از کجا هزینه جنگی را تامین می کنی [۷] .
از ایـن جمله استفاده می شود که در آمد فدک به مقداری بوده است که می توانسته بخشی از هزینه جهاد با دشمن را تامین کند . از این جهت لازم بود که پیامبر صلی الله علیه و آله این قدرت اقتصادی را در اختیار حضرت علی علیه السلام بگذارد.
ابن ابی الحدید می گوید: من به یکی از دانشمندان مذهب امامیه در باره فدک چنین گفتم : دهکده فدک آنچنان وسعت نداشت و سرزمین به این کوچکی , که جز چند نخل در آنجا نبود , اینقدر مهم نبود که مخالفان فاطمه در آن طمع ورزند .
او در پاسخ من گفت : تو در این عقیده اشتباه می کنی .
شماره نخلهای آنجا از نخلهای کنونی کوفه کمتر نبود .
به طورمسلم ممنوع ساختن خاندان پیامبر از این سرزمین حاصلخیز برای این بود که مبادا امیر مؤمنان از درآمد آنجا برای مبارزه با دستگاه خلافت استفاده کند .
لذا نه تنها فاطمه را از فدک محروم ساختند, بلکه کلیه بنی هاشم وفرزندان عبد المطلب را از حقوق مشروع خود(خمس غنائم ) هم بی نصیب نمودند .
افرادی که باید مدام به دنبال تامین زندگی بروند وبا نیازمندی به سر ببرند هرگز فکر مبارزه با وضع موجود را در مغز خود نمی پرورانند [۸] .
در روایتی از امام کاظم (ع) آمده است که فدک از یک طرف به((عدن )), از طرف دوم به ((سمرقند)), از جهت سوم به ((آفریقا)), از جانب چهارم به دریاها وجزیره ها وارمنستان محدود می شد [۹] .
به طور مسلم فدک , که بخشی از خیبر بود, چنان حدودی نداشت ; مقصود امام کاظم علیه السلام این بوده است که تنها سرزمین فدک از آنان غصب نشده است بلکه حکومت بر ممالک پهناور اسلامی که حدود چهارگانه آن در سخن امام تعیین شده از اهل بیت گرفته شده است .
قطب الدین راوندی می نویسد: درآمد سرزمین فدک در زمان پیامبر (ص ) به مبلغ بیست وچهار هزار دینار بوده است که در برخی از احادیث هفتاد هزار دینار نیز نقل شده است واین اختلاف به حسب تفاوت در آمد سالانه آن بوده است .
هنگامی که معاویه به خلافت رسید فدک را میان سه نفر تقسیم کرد: یک سوم آن را به مروان بن حکم ویک سوم دیگر را به عمرو بن عثمان وثلث آخر را به فرزند خود یزید داد .
وچون مروان به خلافت رسید همه سهام را جزو تیول خود قرار داد [۱۰] .
از این نحوه تقسیم استفاده می شود که فدک سرزمین قابل ملاحظه ای بوده در برخی از منابع است که: حضرت فاطمه علیها السلام با ابوبکر در باره فدک سخن گفت وگواهان خود را برای اثبات مدعای خود نزد او برد, وی در پاسخ دختر پیامبر (ص ) گفت : فدک ملک شخصی پیامبر نبوده , بلکه از اموال مسلمانان بود که از در آمد آن سپاهی را مجهز می کرد وبرای نبرد با دشمنان می فرستاد ودر راه خدا نیز انفاق می کرد [۱۱] .
اینکه پیامبر (ص ) با در آمد فدک سپاه بسیج می کرد یا آن را میان بنی هاشم و بینوایان هنگامی که حضرت میان بنی هاشم وبینوایان تقسیم می نمود حاکی است که این بخش از خیبر در آمد سرشاری داشته که برای بسیج سپاه کافی بوده است .
پیامبر گرامی (ص ) از روز نخست با یهودیان ساکن فدک قرار گذاشته بود که نیمی از آن را در اختیار داشته باشند ونیم دیگر را به رسول خدا واگذار کنند .
ازاین جهت , خلیفه ابن تیهان و فروه و حباب و زید بن ثابت را به فدک اعزام کرد تا بهای مقدار غصب شده آن را پس از قیمت گذاری به ساکنان یهودی آنجا بپردازد .
آنان سهم یهودیان را به پنجاه هزار درهم تقویم کردند وعمر این مبلغ را از مالی که از عراق به دست آمده بود پرداخت [۱۲] . [۱۳]
پی نوشت ها:
[۱] مشروح این بحث را در بخش «انگیزههای غصب فدک» میخوانید
[۲] به کتاب معجم البلدان و مراصد الاطلاع، ماده فدک مراجعه شود.
[۳] سوره حشر آیههای ۶ و ۷ در کتابهای فقهی این مطلب در کتاب جهاد تحت عنوان «فی» بحث شده است.
[۴] سوره اسرا آیه ۲۶ یعنی حق خویشاوندان و مساکین و در راه ماندگان را بپرداز.
[۵] مجمع البیان، ج ۳، ص ۴۱۱؛ شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۶، ص ۲۶۸؛ الدر المنثور، ج ۴، ص ۱۷۷.
[۶] الدر المنثور، ج ۴، ص ۱۷۶.
[۷] سیره حلبی، ج ۳، ص ۴۰۰.
[۸] شرح ابن ابی الحدید، ج ۱۶، ۲۳۶
[۹] بحار الانوار، ج ۴۸، ص ۱۴۴.
[۱۰] همان، ج ۱۶، ص ۲۱۶.
[۱۱] همان، ص ۲۱۴.
[۱۲] شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۱۶، ص ۲۱۱.
[۱۳] فروغ ولایت استاد آیت الله سبحانی
منبع:
