قلدری، پدیده ای شایع و مهم در مدارس کشور است که در صورت عدم مداخله مدیران مدارس، معلمان و والدین، می تواند تاثیرات منفی عمیقی بر روان و سبک زندگی دانش آموز قلدر و قربانی بگذارد.
مفهوم قلدری (bullying)
یکی از متداول ترین تعریفی که در مورد قلدری مطرح شده این است که یک دانش آموز، زمانی قلدر به شمار می آید که به طور مکرر و در طول زمان، یک یا چند دانش آموز را مورد اعمال منفی قرار دهد. اصطلاح اعمال منفی، در برگیرنده انواع وسیعی از رفتارها نظیر پرخاشگری کلامی، آزارهای جسمی و فیزیکی است.(۱)
به بیانی دیگر، قلدری نوعی سوء استفاده نادرست و چرخه ای از قدرت است که در آن، فرد قلدر کسی را که از لحاظ قدرت از او ضعیف تر است، به عنوان قربانی انتخاب می کند و او را مورد آزار جسمانی یا روانی قرار می دهد.
قلدری، پدیده ای فراگیر در مدارس
قلدری، پدیده ای ناآشنا نیست و اعتقاد بر این است که قلدری با تاریخ پیدایش مدارس درهم آمیخته است. برای نسل های زیادی، دانش آموزان عادت به آزار رساندن به همسالان و همکلاسی های خود داشته اند.
بررسی پدیده قلدری در مدرسه و آثار منفی آن بر قربانیان تا دهه ۱۹۸۰ میلادی مورد توجه چندانی واقع نشد (۲) و بیشتر به عنوان یک بخش طبیعی از رشد کودکان و نوجوانان در نظر گرفته می شد تا یک مشکل اجتماعی و روانشناختی. اما قریب به چهار دهه است که پدیده قلدری و قربانی شدن در مدارس به عنوان یک معضل اجتماعی شناسایی و مورد توجه قرار گرفته است.
حقیقت این است که کودکان و نوجوانان در دوره های حساس رشد خود، گاهی دچار مشکلات رفتاری شده و به کمک نیاز دارند. شایع ترین مشکلی که در افراد با اختلالات رفتاری در مدرسه و مراکز آموزشی دیده می شود، پرخاشگری است. قلدری یکی از نمودهای پرخاشگری است که در سنین نوجوانی خصوصا در مدارس مشاهده می شود که با ایجاد ناراحتی برای دانش آموزان قربانی، فضای مدرسه را برای رشد تربیتی و علمی دانش آموزان نامناسب می سازد.
در حال حاضر قلدری در مدارس، پدیده ای نسبتا همه گیر است و بسیاری از کودکان و نوجوانان در مدارس، به صورت مستقیم یا غیرمستقیم، نوعی از قلدری را مشاهده یا تجربه کرده اند یا حتی در آن مشارکت داشته اند. پژوهشگران با بررسی دانش آموزان ۲۰ مدرسه متوسطه در تهران، عنوان کردند که حدود یک چهارم از دانش آموزان، قربانی قلدری هستند و پسرها بیشتر از دخترها قربانی قلدری می شوند.(۳)
انواع قلدری
برای قلدری انواع گوناگونی مطرح شده که از مهمترین آنها، قلدری مستقیم و غیرمستقیم است. قلدری مستقیم بین دو فرد درگیر و در دو شکل قلدری جسمی و کلامی اتفاق می افتد. قلدری جسمی همیشه شامل تماس بدنی با فرد مقابل بوده و به صورت دعوای تن به تن اتفاق می افتد. همچنین می تواند شامل پرتاب وسایل، لگد زدن یا بیرون کشیدن او از مدرسه به قصد آسیب جسمی به او باشد.
قلدری کلامی، به معنای استفاده از کلام برای به هم ریختن طرف مقابل است مانند استفاده از ناسزا، کلام آزاردهنده، اظهار نظر منفی آسیب زننده در مورد کودک، استفاده از اصطلاحات تحقیرآمیز، تمسخر و…
قلدری غیرمستقیم شامل طیف رفتارهایی است که از روی عمد و به منظور تخریب روابط فرد قربانی با همسالان صورت می پذیرد. فرد قلدر، شایعات و سخنان بی اساسی را در مورد فرد قربانی در میان همسالان منتشر نموده و به آبرو و اعتبار او صدمه وارد می کند. قلدری غیرمستقیم، اغلب با آسیب رساندن به شهرت اجتماعی، روابط یا عزت نفس افراد همراه است.
بنابراین مطلق خشونت فیزیکی و رفتارهایی مانند ضرب و جرح، مشت و لگد زدن، در دسته سوءاستفاده جسمی و رفتارهایی مانند تحقیر، تولید شرم، آزار و اذیت، محرومیت از دوستی، شایعه پراکنی و نشر دروغ درباره قربانیان در دسته تهدیدهای کلامی و عاطفی قرار می گیرند.
شیوع قلدری در پسران و دختران
در واقع قلدری رفتاری است که فرد احساس می کند که قدرت بیشتری را نسبت به طرف مقابل خود دارد که معمولا کودکان در مدرسه، زمین بازی و غیره و حتی خردسالان این حس را نسبت به هم سن و سال های خود دارند. بنابراین این رفتار، مخصوص جنسیت خاصی نیست و هر دو گروه دختران و پسران را شامل می شود.
فرد قلدر می تواند آدم خونگرم یا پرخاشگری باشد و یا فرد توداری باشد، اما به صورت زیرکانه، فریبکارانه و ناشناس، با طرح شایعات مخرب هدف خود را دنبال کند که به این رفتار، پرخاشگری رابطه ای هم می گویند.
پرخاشگری رابطه ای که گاهی اوقات به آن قلدری عاطفی نیز گویند، نوعی مزاحمت موذیانه و دستکاری اجتماعی است که در آن کودکان و نوجوانان، به منظور تخریب موقعیت اجتماعی و شکستن اعتماد به نفس فرد قربانی، سعی در آسیب رساندن به او خود دارند.
به طور کلی، تمایل دختران به استفاده از پرخاشگری رابطه ای (به ویژه در پایه های پنجم و هشتم) بیش از پسران است. یک نوجوان درگیر و در معرض پرخاشگری رابطه ای، احتمالاً مورد تحریک، توهین، نادیده گرفتن، کوچک شدن و مرعوب شدن قرار می گیرد.(۴)
علل و عوامل قلدری
افراد قلدر، بیشتر هیجان های منفی را نسبت به هیجان های مثبت ابراز می کنند لذا دیگران آنها را به عنوان فردی خشن به حساب آورده و رفتارهای قلدری آنان را قبول می کنند.
افراد قلدر معمولا سازگاری کمی در مدارس از خود نشان می دهند که این خود باعث به وجود آمدن مشکلات زیادی در زمینه تحصیلی می شود. معمولا این افراد، بیشتر از محیط مدرسه متنفر می شوند و زمینه های ناسازگاری بقیه افراد از جمله قربانی را نیز فراهم می کنند.(۵)
اغلب این افراد، مشخصه های مشترکی داشته و با توجه به علاقه وافرشان نسبت به جلب توجه و تسلط بر دیگران، تلاش می کنند خود را جذاب و قدرتمند نشان داده و دیگران را کوچک و خرد شمارند. با توجه به تنوع دلایل قلدری، هر دانش آموز صرف نظر از جنسیت، مذهب، نژاد یا وضعیت فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی، می تواند هدف آزار و اذیت همسالان قلدرش در مدرسه قرار گیرد. عمده ترین عوامل بروز قلدری دانش آموزان عبارتست از:
۱-الگوپذیری و تقلید زورگویی از اطرافیان یا همسالان
۲-مورد آزار قرار گرفتن کودک در محیط خانه و آسیب دیدگی شخصیت او
۳-عدم مهارت همدلی با دیگران
۴-انجام بازی های خشن مجازی یا تماشای فیلم های خشونت آمیز
۵-تمایل به جلب توجه دیگران و کانون توجه بودن
۶-عدم مهارت در استفاده مناسب از قدرت و توان خود
۷-فقر فرهنگی در مورد احترام گذاردن به دیگران
لازم است بدانید در اغلب موارد، کودک قلدر به اندازه کودکی که مورد قلدری قرار می گیرد، آسیب دیده و نیاز به حمایت و کمک از طرف دیگران دارد.
مشخصات قربانیان قلدری و زورگویی
والدین غالباً نگران این هستند که آیا فرزندشان در مدرسه، زمین های ورزشی و یا محله، مورد آزار و اذیت قرار می گیرد یا نه در حالی که هر دانش آموزی می تواند قربانی قلدری شود؛ با این حال، ویژگی هایی وجود دارد که احتمال دارد کودکان برخوردار از آن، بیشتر در معرض تهدید و آزار همسالان خود قرار بگیرند:
۱-شخصیت ناامن
کودکانی با ساختار شخصیتی ناامن که مطیع، منفعل و مضطرب به نظر می رسند، چه بسا بیشتر از همسالانی که این صفات را از خود بروز نمی دهند مورد آزار و اذیت قرار می گیرند.
دانش آموزی که در معرض عکس العمل های منفی قرار دارد، در حفاظت از خودش مشکل دارد و گاهی اوقات در مقابله با دانش آموز یا دانش آموزانی که وی را مورد آزاد و اذیت قرار می دهند، دچار درماندگی می شود.(۶)
۲-مهارت های ارتباطی ضعیف
قربانیان زورگویی، ممکن است پذیرش پایین تری در بین همسالان خود داشته و دوستان کمی داشته باشند و یا حتی هیچ دوستی نداشته باشند. قربانبان قلدری خیلی اوقات از مهارت های ارتباطی ضعیف رنج می برند.
۳-متفاوت بودن از دیگران
کودکانی که توسط همسالان خود به نوعی متفاوت دیده شوند یا دارای نیازهای ویژه، یا اختلالات (جسمی یا روانی نظیر اختلالات یادگیری) و یا فیزیک و ظاهر متفاوت (دارای عینک یا سمعک) باشند، می توانند مورد آزار و اذیت قرار گیرند.
۴-والدین بیش از حد مراقب
والدین قربانیان قلدری، تمایل به محافظت بیش از حد از کودک را دارند. آنان از اختلاف نظر با فرزندان خود اجتناب کرده و سعی در ایجاد حس هماهنگی در خانه دارند. هر چند آنها نیت خوبی دارند اما این محافظت بیش از حد، باعث می شود کودک نتواند یاد بگیرد که چگونه تعارضات با محیط را کنترل کند.
پیامدهای قلدری در کودکان قلدر
نکته مهم این که بر خلاف تصور عموم پیامدهای منفی قلدری، منحصر به دانش آموز قربانی نیست و ابعاد زندگی فردی و اجتماعی دانش آموز قلدر را نیز در بر می گیرد از جمله:
۱- روی آوری به رفتارهای مجرمانه در آینده
۲- ترک تحصیل یا اخراج از مدرسه
۳-ابتلا به افسردگی یا اضطراب
۴-خشونت رفتاری در بزرگسالی با همسر یا فرزندان
پیامدهای قلدری در کودکان قربانی
۱-کاهش روز افزون عزت نفس و اعتماد به نفس
۲-احتمال ابتلا به افسردگی یا اضطراب
۳-انزوا و کندی در روند رشد اجتماعی و ارتباط گیری با دیگران
۴-افت تحصیلی و ذهنیت منفی نسبت درس و مدرسه
۵-ناتوانی در برقراری روابط سالم با دوستان و همکاران در سنین بزرگسالی
۶-کاهش سازگاری اجتماعی و توانایی تطابق با محیط اطراف در ابعاد اجتماعی، خانوادگی، عاطفی، بهداشتی، تحصیلی و…
نکته مهم این که طبق تحقیقات گسترده، در صورت عدم مداخله به موقع جهت رفع قلدری، این پدیده علاوه بر پیامدهای زیانبارش برای دانش آموز قلدر و قربانی، می تواند دامان دانش آموزان دیگر را نیز گرفته و آنان با دیدن صحنه های قلدری همسالان خود، دچار این نگرانی شوند که شاید قربانی و هدف بعدی، آنها باشند؛ از این رو دچار ترس و اضطراب، احساس ناتوانی، احساس گناه و افت تحصیلی شوند.
پیامدهای قلدری برای مدارس
مدارسی که اقدامات قابل توجهی در برابر قلدری انجام نمی دهند به احتمال زیاد با این پیامدها روبرو می شوند:
۱-پدید آمدن محیط و جوی منفی در مدرسه بر اساس فرهنگ ترس و بی احترامی
۲-ایجاد آسیب و اختلال در فرایند یادگیری دانش آموزان و مشارکت کمتر آنها در دروس
۳-نارضایتی والدین از جو عمومی و فضای آموزشی و تربیتی مدرسه
۳-تضعیف جایگاه و توانمندی مدیران و معلمان در کنترل و مدیریت مدرسه از نگاه دانش آموزان
۴-بروز اضطراب، نگرانی، عدم اطمینان و عزت نفس پایین در بین دانش آموزان
راهکارهایی برای پیشگیری و مقابله با قلدری در مدرسه
اگر والدین متوجه شوند که فرزندشان مورد آزار و تهدید قرار گرفته و مدرسه را نیز از این وضع مطلع نساخته، باید در اولین فرصت، معلم کودک را از موضوع آگاه کنند. باید هدف اصلی، رسیدن به یک همکاری خوب و موثر دو طرفه با مدرسه در مورد مسأله و پیگیری و حل منطقی آن باشد. گستره پیامدهای منفی که قلدری می تواند برای کودکان، خانواده ها، مدارس و جامعه داشته باشد، ضرورت و اهمیت توجه به آن را کاملا روشن می سازد.
در این میان همه افراد از جمله والدین، معلمان و مدیران مدارس در پیشگیری از قلدری در مدرسه نقش دارند و با انجام راهکارهایی، می توانند در این مورد نقش آفرینی مهمی را ایفا کنند که در ادامه به برخی از آنها اشاره می شود:
۱-تقویت اعتماد به نفس کودک قربانی
از آنجایی که یک قربانی تیپیک «قربانی منفعل»، دانش آموزی است مضطرب، ناایمن و با اعتماد به نفس پایین و احتمالا دارای دوستانی محدود یا بدون دوست، برای والدین مهم است که در جهت کمک به بهبود سازگاری فرزند خود تلاش کنند. یکی از این روش ها، افزایش اعتماد به نفس در کودک قربانی است بدین طریق که والدین باید استعدادهای بالقوه فرزند خود را رشد داده و در او نسبت به خودش، نگرش مثبت ایجاد نمایند.(۷)
۲-آموزش مهربانی و همدلی
کودکان از همان سنین کودکی باید یاد بگیرند و بدانند که رفتار آنها چه تاثیری می تواند روی دیگران بگذارد. لازم است بیاموزند که دیدگاه های دیگران را در نظر بگیرند و افراد مختلف را از نظر عاطفی درک کنند.
۳-شناسایی علائم هشداردهنده
اگر معلمان بتوانند علائم هشداردهنده قلدری را به موقع شناسایی و متوقف کنند، کمک زیادی به پیشگیری از قلدری در مدرسه خواهند کرد. علایمی مانند لقب دادن به دیگران، نادیده گرفتن یک کودک یا تمسخر و خندیدن بی رحمانه به او و تشویق دیگران به این کار.
۴-ایجاد فرصت هایی برای برقراری ارتباط
اگر دانش آموزان احساس کنند که همسالان آنها، عضوی از گروه یا جامعه هستند، کمتر یکدیگر را آزار داده و حتی در مقابل کودک قلدری که بر خلاف این جامعه حرکت می کند، می ایستند.
۵-استفاده از پتانسیل های هنر
هنر، ابزار قدرتمندی جهت ابراز احساسات کودکان و بیان افکارشان است. به عنوان مثال می توان جهت ترویج فرهنگ مبارزه با قلدری، مسابقات داستان نویسی، تئاتر، طراحی پوستر ضد قلدری و… در مدرسه برگزار کرد.
۶-ترویج فرهنگ استفاده از راه حل های مسالمت آمیز
آموزش راه حل های مسالمت آمیز می تواند از گسترش قلدری و نفرت پیشگیری کند. کودکان قلدر را نباید زیاد سرزنش کرد تا آتش لجاجت در آنها برافروخته نشود.(۸) نباید با وی به تندی و خشونت آمیز رفتار کرد؛ در غیر این صورت، ممکن است او به زورگویی های خود ادامه داده و نفرت بیشتری نسبت به دیگران پیدا کند. والدین و معلمان باید با تمرکز بر رفتارهای مثبت کودک، روش های تعامل مسالمت آمیز با دیگران را به او آموزش دهند. اصولا اصلاح رفتار بد دیگران با تکیه بر رفتار نیک و مثبت، یکی از روش های تربیتی در آموزه های دینی ماست.(۹)
۷-تنظیم قوانین مشخص و قابل اجرا
وجود قوانین مشخص و شفاف جهت پیشگیری و مبارزه با قلدری، به احتمال زیاد می تواند مفید واقع شود. البته لازم است قوانین با کلمات و رویکردی مثبت و متناسب با سن دانش آموزان برای آنها تقنین و توضیح داده شود.
۸-تعامل سازنده و آزادانه
حقیقت این است که وجود تعامل صمیمانه و سازنده بین والدین و کادر مدارس با دانش آموزان، می تواند در پیشگیری از پدیده قلدری در مدارس، نقشی کلیدی را ایفا کند. اگر دانش آموزان احساس کنند می توانند با بزرگسالان جامعه پیرامون خود ارتباط برقرار کنند، بیشتر احتمال دارد که قلدری را گزارش دهند و همچنین با ابراز کلامی احساساتشان، کمتر به آزار و اذیت دیگران روی آورند.
آموزش نوجوانان می تواند به عنوان ابزاری موثر در جهت تغییر و جهت دهی رفتار آنان بکار گرفته شود. همچنین می توان از آن به عنوان وسیله ای برای کاهش مشکلات رفتاری کودکان و نوجوانان و افزایش مهارت های اجتماعی و رفتارهای مثبت آنان استفاده کرد.
۹-انجام اقدامات فوری
به محض آگاهی از یک رویداد قلدری در مدرسه، ابتدا موقعیت را شناسایی و سپس به پیدا کردن راه حل های مختلف بپردازید. اگر پدر و مادر هستید، با فرزندتان صحبت کنید یا اگر معلم هستید، همه دانش آموزان را در پیدا کردن راه حل مشارکت دهید. برای پیشگیری از قلدری، ارائه یک برنامه عملی منسجم ضروری است.
۱۰-برقراری ارتباط با همسالان
با راه اندازی گروه های بازی یا پیشنهاد برای گردش یا مهمانی آخر هفته به فرزند خود، کمک کنید تا با سایر دوستانش، ارتباط بیشتر و بهتری برقرار کند. هر چه کودک با همسالان خود ارتباط بیشتری داشته باشد، به طور چشمگیری احتمال آزار و اذیت او کاهش پیدا می کند.
۱۱- اطمینان از بهبود وضعیت موجود
آگاهی از این که کودکتان مورد تهدید و آزار قرار گرفته، ممکن است شرایط روحی نامطلوبی را برای شما فراهم آورد. با این حال، ایمان داشته باشید که کودک با دریافت حمایت و کمک شما، امنیت و آرامش گذشته را پیدا خواهد کرد، قلدری متوقف شده و به مرور و با گذشت زمان، فرزندتان دیگر مشکلی نخواهد داشت.
والدین کودک قلدر، چه زمانی به متخصص مراجعه کنند؟
والدین باید روش های موثر تربیتی را فرا گیرند تا بتوانند رفتارهای خشونت آمیز فرزندشان را تغییر دهند، اما گاهی انجام این کار به تنهایی بسیار دشوار است و در مواردی ضرورت دارد از یک متخصص کمک گرفته شود که به برخی از آنها اشاره می شود:
۱-توسل به زور و کتک از جانب والدین به عنوان تنها راه حل مقابله با رفتارهای قلدرانه و پرخاشگرانه کودک
۲- سوء استفاده های مکرر کودک قلدر از دیگران و کتک زدن آنها
۳- شکایت مکرر مسئولان مدرسه از دانش آموز و ناتوانی والدین در حل این مسئله
۴-ناتوانی والدین در حل کامل مسئله علیرغم بکار بردن روش های مختلف
نتیجه گیری
قلدری، نوعی سوء استفاده و چرخه ای از قدرت در بین کودکان و نوجوانان است که در آن، فرد قلدر یکی از همسالان ضعیف را به عنوان قربانی انتخاب کرده و او را مورد آزار جسمی یا روانی قرار می دهد. پیامدهای منفی این رفتار، به دانش آموز قلدر و ضعیف منحصر و محدود نبوده و ابعاد وسیعتری دارد و دامان سایر دانش آموزان و حتی فضای درسی و تربیتی مدرسه را نیز می گیرد. همچنین آسیب های روانی به وجود آمده از این رویداد، می تواند چنان عمیق باشد که بر تعامل و ارتباطات دانش آموزان قلدر، قربانی و شاهد با دیگران در بزرگسالی تاثیر مستقیم بگذارد.
از این رو بر والدین، مدیران و معلمان مدارس لازم است تا علاوه بر اقدامات پیشگیرانه، به محض مشاهده موارد قلدری، بلافاصله با اجرای هوشمندانه یک برنامه منسجم، منطقی همراه با نرمی و ملاطفت، نسبت به بر طرف کردن آن اقدام نمایند تا احساس امنیت و آرامش جسمی و روانی دانش آموزان به عنوان اصل اولی و پیش نیاز مهم فراگیری درس و دانش به بهترین وجه، برای همه آنان فراهم باشد.
نویسنده: حسین فاضلی
پی نوشت ها
۱-شناخت دنیای کودکان، ص۱۸
۲-فصلنامه مطالعات توسعه اجتماعی فرهنگی، دوره ۴، شماره۱، تابستان ۹۴ ، صفحات ۹-۹۹ مقاله تحلیل اجتماعی قلدری در میان دانش آموزان
۳-«مجله روانپزشکی ایران» (Iranian Journal of Psychiatry)، مقاله «قلدری کردن و قربانی قلدری شدن در بین دانش آموزان با جنسیت و مشکلات عاطفی و رفتاری ارتباط دارد»
۴-verywellfamily.com
۵-پژوهش های روانشناسی اجتماعی، دوره ۸ شماره ۲۹، صفحه ۴۳-۵۸، مقاله تدوین برنامه آموزشی سازگاری اجتماعی و اثربخشی آن بر میزان قلدری دانش آموزان پسر
۶-شناخت دنیای کودکان، ص۴۶
۷-شناخت دنیای کودکان، ص۱۲۸
۸- حضرت علی (علیه السلام) می فرماید: «افراط در سرزنش، آتش لجاجت را برمی افروزد». تحف العقول، ص۸۰.
۹-امام حسن مجتبى (علیه السلام) در پاسخ به سوال روش تربیت فرزند فرموده است: «بدی ها را با نیکى از میان برداشتن»، تحف العقول، ص ۲۲۵
منابع
۱-ابومحمد ابن شعبه حرانی؛ تحف العقول؛ ترجمه صادق حسن زاده؛ انتشارات آل علی (علیه السلام)؛ ۱۳۹۳
۲-دان الویوس؛ شناخت دنیای کودکان؛ ترجمه نادر باقری؛ مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی (به نشر)؛ چاپ دوم
۳-فصلنامه علمی پژوهشی پژوهش های روانشناسی اجتماعی
۴-فصلنامه علمی پژوهشی مطالعات توسعه اجتماعی فرهنگی
۵-نشریه انگلیسی «مجله روانپزشکی ایران»؛Iranian Journal of Psychiatry 2019:14:3:211-220
webmd.com
kidshealth.org
verywellfamily.com
