چشمه خوبیها
ما به تو سرچشمه ى خوبی ها را (خیر فراوان) عطا کردیم.
بررسى چند مفهوم
1ـ موقعیت اجتماعى (social position ) یک فرد ممکن است به چند گروه اجتماعى تعلّق داشته باشد. مثلاً یک معلّم مدرسه ممکن است عضو تیم فوتبال بوده و در هیأت محلّه و صندوق قرض الحسنه نیز فعال باشد.او در هریک از این گروه ها ، مسؤولیت و وظیفه ى متفاوتى دارد. مثلاً جاى او در تیم فوتبال در گوشه ى راست است و در آن جا وظیفه اى دارد که با بازیکن مرکز (center) تفاوت دارد.در مدرسه، زیست شناسى تدریس می کند که وظیفه اش با دبیر شیمى فرق می کند. در صندوق قرض الحسنه نیز حسابدار است.به مسؤولیت و جایگاه ویژه ى او در هر یک از این گروه ها،موقعیت اجتماعى می گویند. از دیگر نمونه هاى موقعیت اجتماعى، موقعیت هاى پدرى، مادرى یا فرزندى در گروه خانواده است.
2ـ نقش اجتماعى (social role): به معنى «برآورده کردن انتظارات اعضاى گروه اجتماعى یا «چگونگى عمل کردن به قواعد و هنجارها در یک موقعیت اجتماعی» است. یک دروازه بان بر اساس هنجارها[ى موجود در فوتبال] اگر انتظارات مربى و تماشاگران را خوب برآورده کرد (مثلاً توپ هاى خطرناک را گرفت)، می گوییم او وظیفه یا نقش [دروازه بانی] خود را خوب ایفا کرده است».۱
نقش و موقیت زنان در جامعه
این نقش ها به دو دسته ى درون و برون خانه اى تقسیم می شود.
نقش هاى درون خانه اى ۲
1ـ نقش همسری :برآوردن نیازهاى جسمى مرد.
2ـ نقش مادرى (به معناى خاص): زاییدن و به دنیا آوردن کودک سالم.
3ـ نقش پیک بهداشت: نظافت منزل (جاروب کردن)، شستن ظروف غذا و لباس کودکان، گستردن و جمع کردن بستر کودکان.
4ـ نقش دایه و پرستار: شیر دادن و تر و خشک کردن کودکان.
5 ـ نقش مسؤول خرید: خریدن میوه، گوشت، نان و مواد اولیه ى غذایى (البته در خانواده هایى که این گونه خریدها بر عهده ى زن خانواده است).
6 ـ نقش آشپز: پختن و تهیه ى غذا.
7ـ نقش معلّم خانگی: براى تقویت درسى بچه ها (املا گفتن، دیدن تکلیف ها) در خانواده هایى که مادر، تحصیل کرده است.
نقش هاى برون خانه اى زن
1- کارهاى آزاد: خیاطى،آرایش گرى، گل دوزى، گل سازى، حساب دارى، منشی گرى، قالی بافى، ماشین نویسى، روزنامه نگارى، خبرنگارى، قلاب بافی.
2ـ کار هاى اداری:
الف ـ بیمارستان ها: پزشکى ، پرستاری.
ب ـ آموزش و پرورش: آموزگار.
ج ـ نهضت سواد آموزی: آموزشیار.
د ـ آموزش عالی: استاد دانشگاه.
ه ـ نمایندگى مجلس.
وـ مهندسى در رشته هاى گوناگون.
همه این نقش هاى درون و برون خانه اى را جامعه ى ایرانى فارغ از دین یا مذهب خاص برعهده ى زن گذاشته یا زن آن ها را بر عهده گرفته است. چه بسا در جامعه هاى دیگر چه اسلامى یا غیر اسلامی برخى از این نقش ها اصلاً مطرح نباشد یا زن، نقش هاى دیگرى را خود به دلخواه پذیرفته باشد.
دید گاه اسلام
می توان گفت اسلام بر همه ى نقش هایى که جامعه بر عهده ى زن گذاشته یا زن، خود، آن ها را پذیرفته، صحّه گذارده است به شرط آنکه:
1 ـ این نقش ها بر اراده ى زن تحمیل نشده و زن با قصد و اراده، آن ها را پذیرفته باشد. همه ى این نقش ها به نوعى قرارداد صریح یا ضمنى است و همه می دانیم که یکى از شرایط اصلى صحّت قرارداد، رضایت طرفین قرارداد است.۳ بنابراین، همه ى مشاغلى که به نوعى خارج از اراده و خواست زن بر او تحمیل شود، اعتبار شرعى و قانونى ندارد.۴
2ـ او می تواند در برابر نقش هایى که جامعه از او خواسته یا خود به دلخواه پذیرفته است، اجرت بخواهد و در این زمینه، جامعه و خانواده حقّ ندارد زن را استثمار کند.
تبیین «کوثر»
خداوند در نخستین آیه ى سوره ى کوثر خطاب به پیامبر (ص) می فرماید:
«إنّا أعطیناک الکوثر؛
ما به تو سرچشمه ى خوبی ها (خیر کثیر و فراوان) را عطا کردیم».
مفسران بیش از بیست مصداق براى کوثر بیان کرده اند.۵ با توجّه به قرینه ى رویارویى «کوثر» با «ابتر» و این نشانه که سوره در مقام دلجویى و تسلّى پیامبر(ص) آمده است به نظر می رسد، بارزترین مصداق کوثر همان فاطمه زهرا (س) باشد.
با این فرض، این پرسش به میان می آید که چرا زهرا (س) کوثر است؟
با دقّت در معناى کوثر و موقعیت هاى فردى و اجتماعى زهرا ( س) و نقش هایى که او به عنوان بانوى بانوان جهان (سیده نساء العالمین) ایفا کرد، به این پرسش می توان پاسخ داد.
زبان شناسان در توضیح این واژه گفته اند: «الکوثر ما من شأنه الکثره؛
کوثر آن است که شأن فراوانى داشته باشد».۶
در توضیح بیشتر این واژه می توان آن را به چشمه تشبیه کرد. هرچشمه اى در ذات خود، جوشش، فراوانى، زایش، دهش و بخشش (الخیر الکثیر) دارد، بر خلاف یک استخر پر آب که ممکن است فراوانى داشته باشد، ولى جوشش، زایش، دهش و بخشش ندارد.
تفاوت کوثر (که این سوره از آن گفت وگو می کند) با شخص متکاثر و افزون طلب (که سوره تکاثر از آن سخن گفته) در همین نکته نهفته است. افزون طلب ممکن است ثروت فراوان داشته باشد، ولى ثروت او، زایش، رویش و بخشش ندارد. در مقابل، کوثر هرچه داشته باشد (هرچند هم اندک باشد)، داراى رویش، جوشش، بخشش و زایش نیز هست. کوثر از امکاناتِ کم، بهترین بهره برداری ها را می کند ، ولى شخص متکاثر، امکانات و سرمایه هاى فراوان را به هدر می دهد و فریاد «هل من مزید»۷ و افزون طلبی اش همواره بلند است.
زهرا (س ) به عنوان مصداق برجسته اى از کوثر همه نقش هایى را که به عنوان «برترین بانوى جهان» از او انتظار می رفت، به خوبى ایفا کرده است.بعضى از این نقش ها مانند نقش مادرى، همسرى و دخترى تا اندازه اى براى ما شناخته شده است،۸ ولى زهرا افزون بر این، نقش هاى دیگرى را نیز در جامعه و زمان خویش ایفا کرده که متأسفانه تاکنون به خوبى تحلیل و تبیین نشده است.اینک آن ها را برمی شماریم:
1ـ رهبرى فکرى و اعتقادى یک جریان اجتماعى
تاریخ نگاران در این زمینه نوشته اند پس از مرگ پیامبر(ص)، دو حرکت و جریان متضاد پدید آمد که رهبرى این حرکت ها را دو زن بر عهده داشتند:
الف ـ حرکت اول، انقلاب فاطمى بود که موجودیت نظام سیاسى خلیفه ى اول را با خطر روبه رو کرد.
ب ـ در حرکت دوّم که مقابل حرکت اول بود، عایشه (دختر خلیفه ى اول) در برابر علی (ع)، همسر زهرا (س) ایستاد.
هر چند این دو حرکت به پیروزى کامل نرسیدند، ولى نتیجه ى نسبى حرکت اول آن بود که خلیفه ى اول را به گریه واداشت تا آن جا که او ناچار شد جمله ى «اقیلونی»۹ را بر زبان جارى کند.
در حرکت دوّم عایشه مجبور شد که آرزو کند کاش هرگز از خانه بیرون نمی رفت و به همراه طلحه و زبیر، جنگ جمل را راه نمی انداخت.۱۰
2ـ مفسّرى ژرف نگر
تفسیر به معناى پرده برداشتن از چهره ى پنهان آیات است.حضرت زهرا ( س) با مهارتى بی نظیر از چهره ى پنهان آیات،پرده برمی گیرد و به کمک آن ها به تحلیل، تبیین و ریشه یابى واقعیت هاى موجود اجتماعى می پردازد.
«اى مهاجران! این حکم خداست که میراث مرا بربایند و حرمتم را نپایند؟ پسر ابو قحافه! مگر خدا گفته است که تو از پدر ارث نبَرى و میراث مرا از من بِبُری؟ این چه بدعتى است که در دین می گذارید، مگر از داور و از روز رستاخیز خبر ندارید؟… آیا به عمد، کتاب خدا را رها کردید و پشت سر افکندید که می گوید: سلمیان از پدرش داوود ارث برد… آیا خداوند شما را به آیه اى ویژه گرداند و پدرم را از (شمول) آن بیرون بُرد؟ یا این که می گویید پیروان دو آیین از یکدیگر ارث نمی برند و من و پدرم را از دو آیین می دانید یا آن که شما به عام و خاصّ قرآن از پدر و پسر عمویم آگاه ترید؟»۱۱
بر ژرف اندیشان قرآن پژوه پوشیده نیست که پرداختن به هریک از جنبه هاى گوناگون استدلا هاى قرآنى، تفسیرى، فقهى و اصولى که در این خطبه آمده است، پژوهشى گسترده را می طلبد.
3ـ منتقدى سترگ
زهرا ( س) در دو جنبه ى انتقاد از نظام حاکم و انتقاد از وضعیت عمومى مردم به ویژه مهاجران و انصار که گذشته هاى درخشانشان را فراموش کردند و دست از یارى حق فروهشتند، سخنان توفنده و آتشینى دارد. شایسته است جوانان با احساس، آرمان گرا و اهل ذوق به ویژه دانشجویان علوم اجتماعى، سیاسى و تاریخى به پژوهش هاى بایسته در این زمینه ر وى آورند.۱۲
افزون بر این ها، نقش فاطمه زهرا (س) به عنوان کارشناس مسایل حقوقى (حقوق مدنی۱۳ و حقوق اساسی)، زمان شناس آگاه از جریان ها، گرایش ها، جناح بندی ها و قطب بندی هاى اجتماعى،۱۴ هنرمند و هنرشناس،۱۵ آموزگار۱۶ و کارشناس تربیتى و ده ها عنوان دیگر براى جامعه و نسل جوان ما هنوز ناشناخته است.
بارى، این جمله ى زیبا در حقّ او چه خوب صدق می کند که: «المدفونه سراً قدراً».۱۷ بر آیند همه ى این نقش ها که زهرا (س ) در عمر کوتاه ولى پربار خویش ایفا کرد، همان سخنى است که بارها پیامبر (ص) در توصیف او فرمود:
«ابنتى فاطمه سیدهُ نساء العالمین؛»
«دخترم فاطمه سرور زنان جهان است».۱۸
پاورقى ها:
1.آناتومى جامعه، فرامرز رفیع پور، صص۴۱۳ ـ۴۱۴.
2.منظور ما مسؤولیت هاى درون خانه اى است.
3.تراضى طرفین قرارداد از آیه ۲۹ نساء برداشت می شود: «إلاّ أن تکون تجارهً عن تراضٍ».
4.در فقه و حقوق از آن با عنوان «بیع مکره» یاد می شود که البته اختصاصى به بیع ندارد.
5.المیزان، علامه طباطبایى، ج۲،ص۳۷۰.
6.مجمع البیان، طبرسى، ج۱۰، ص۵۴۸.
7.برگرفته از: ق،۳۰.
8.نک: فاطمه فاطمه است، دکتر على شریعتی؛ کشتى پهلو گرفته، سید مهدى شجاعی؛ بانوى نمونه ى اسلام، ابراهیم امینی.
9.اقاله:موافقت بر نقض بیع(مجمع البحرین) و به معناى درگذشتن از کارى (لسان العرب). اقیلونی؛ یعنى از من درگذرید.نک: شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج ۱۷، ص۱۵۷.
10.فدک فى التاریخ، سید محمد باقر صدر.
11. مواد فراوانى از استدلال به قرآن در خطبه ى آن حضرت به چشم می خورد.
12.نک:زهرا برترین بانوى جهان، خطبه ى حضرت زهرا (س) در مسجد مدینه،ناصر مکارم شیرازی.
13.حضرت زهرا (س) در خطبه ى خود در مسجد، پنج آیه براى تثبیت «نهاد ارث» خواند و براى آن ها استدلال حقوقى ارایه کردکه براى دانش پژوهان حقوق قابل تأمل است.
14.براى فهم جنبه ى زمان آگاهى حضرت زهرا ( س) و نیز نظریه ى نخبگان در سخنان آن حضرت نک: خطبه ى حضرت زهرا (س) به ویژه فراز «النخبه التى انتخبت».
15.نک: اشعار حضرت زهرا ( س) به ویژه اشعارى که براى کودکانش ترنّم می کرد. بحارالانوار، ج۴۳، ص۲۸۶ ؛ نهج الحیاه، محمّد دشتی.
16.نک: زندگى شاگردان و دست پروردگان آن حضرت از جمله «فضّه». بحارالانوار، ج۴۳، ص۸۷.
17.کسى که به خاک سپردنش، راز آلود و قدر و جایگاهش ناشناخته ماند. مصباح کفعمى، ص۷۱۶.
18.بحارالانوار، ج۸، ص۲۲.
مرتضى دانشمند
