آموزش نظم و انظباط در فرزندان
ملکه‌هاى رفتارى و اخلاقى بسیارى از فرزندان، در محیط خانه و از گذر شیوه‌هاى رفتارى و اخلاقى پدر و مادر شکل مى‌گیرند. همان گونه که فرزندان، راست گویى، وفاى به عهد، خوش برخوردى، آداب معاشرت، پابندى به آداب مذهبى، صرفه‌جویى، ساده‌زیستى و سخاوت و حتى رعایت نظافت را از والدین مى‌آموزند، نظم و انضباط و داشتن برنامه ی درست را نیز از آنان مى‌آموزند.
ساعت ورود و خروج پدر از خانه، ساعت‌هاى خواب و مطالعه، ایام گردش و دید و بازدید والدین، مهمترین و موثرترین ابزار تربیت و پرورش روح انضباط و برنامه ریزى در فرزندان است.
آگاهى
کسى که از اثر شگرف نظم در موفقیت انسان‌هاى بزرگ آگاه است و از پیامدهاى زیان‌بار بى‌نظمى خبر دارد، این شناخت، در وجودش، نیرویى پدید مى‌آورد که او را به سوى نظم سوق مى‌دهد. در این جا برخى از پیامدهاى زیان‌بار بى‌نظمى را یاد آور مى‌شویم:
– بى‌نظمى در اعمال انسان، تاثیرى زیان‌بار دارد و جریان طبیعى فعالیت انسان را مختل مى‌سازد. انسان نامنظم، نمى تواند از توانایى‌هاى فردى خود بهره برد.
– بى‌نظمى، موجب اتلاف وقت و از دست رفتن عمر آدمى است.
– بى‌نظمى، سبب رکود تحصیلى و باز ماندن از اداى وظایف اجتماعى است.
– تاثیر زیان‌بار در شخصیت افراد، از عوارض دیگر بى‌نظمى است. شخص نامنظم از روش خودخواهانه و اعمال نظر شخصى متاثر از هوا و هوس پیروى مى‌کند و این، سبب ضعف و زبونى نفس و سستى اراده اوست.(۱)
نشست و برخاست با افراد منظم
دوستان و معاشران منظم، تاثیرى بس بزرگ در به وجود آمدن نظم در زندگى انسان دارند، زیرا صلاح و فساد دوست، در سینه دوست نفوذ مى‌کند و او را تحت تاثیر قرار مى‌دهد. حضرت على (علیه السلام) در نامه‌اى به حارث حمدانى مى‌فرماید: ایاک و مصاحبه الفساق، فان الشر بالشر ملحق؛(۲) بر حذر باش از معاشرت با بدکرداران، زیرا بد، به بد پیوندد.
همان گونه که معاشرت با افراد بدکردار، تاثیرى زیان‌بار بر آدمى مى‌نهد، معاشرت با افراد نیک کردار، تاثیر سازنده دارد. معاشرت و رفاقت با افراد منظم، انسان را به سوى نظم حرکت مى‌دهد.
نمونه‌هاى آرمانى
نقش نمونه‌هاى آرمانى در زندگانى آدمى، توجه برانگیز و در خور اهمیت است. قرآن کریم از حضرت ابراهیم (علیه السلام) و پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) به عنوان دو اسوه، یا نمونه آرمانى یاد کرده است. کار اسوگان براى دیگران، سر مشق دادن است. در محیط خانه، پدر و مادر براى فرزندان چنین نقشى دارند. والدین از همان روزهاى نخست باید امور مربوط به کودک را به ضابطه در آورند؛ یعنى طفل را به موقع شیر دهند، به موقع بخوابانند، به موقع بیدار کنند. در آموزش راه رفتن و سخن گفتن و غیره باید مراقب باشند.
بهترین دوره پرورش انضباطى کودکان، همان دوران سه و چهار سال آغاز زندگى است.(۳)
روش ایجاد انضباط در فرزندان
۱- تبیین و تحلیل مسائل و آگاه ساختن فرزندان، براى پدید آمدن انضباط در وجود آنان، لازم است. همچنین پیامدهاى زیان‌بار بى انضباطى باید براى آنان تشریح شود تا به این گوهر گرانبها دست یابند و کاخ زندگى خود را بر این پایه استوار، بنا کنند. از همین رو است که کارشناسان علوم تربیتى، برخى عوامل سرپیچى و نافرمانى فرزندان را چنین بیان مى‌کنند:
الف) نا آگاهى از فواید فرمانبرى
ب) صدور فرمان بدون هیچ توضیحى درباره آن
ج) سختى انجام دادن فرمان بیش از گنجایش جسمى و عقلى کودک
د) نا آگاهى والدین از روش درست فرمان دادن
از این رو است که در فرهنگ اسلامى، پدر و مادر را بر فرزند حقوقى است و نیز فرزند را بر پدر و مادر، از مهمترین وظایف پدر و مادر، تربیت درست فرزندان است. حضرت على (علیه السلام) مى‌فرماید: مانحل والد ولدا نحلا افضل من ادب حسن؛(۴) هیچ پدرى به فرزندش، هدیه‌اى برتر از ادب و تربیت پسندیده نبخشیده است.
والدین، افزون بر آن که باید به کودک شناخت و آگاهى دهند و با استدلال، او را به سوى نظم و انضباط راهنمایی نمایند، در ارایه رفتار درست و مقررات، خود باید بهترین نمونه براى او باشند.
نکته‌اى که لازم است والدین در نظر بگیرند، توانایى جسمى و عقلى فرزند است و این که فرمان‌ها نباید از طاقت او بیشتر باشد. از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل است که فرمود: رحم الله عبدا اعان ولده على بره بالاحسان الیه و التالف له و تعلیمه و تادیبه؛(۵) رحمت خدا بر بنده‌اى که با احسان و محبت ورزیدن به فرزندش و با تعلیم و تربیت کردن، او را بر انجام دادن نیکى و خیر یارى کند.
پرسیدند: چگونه فرزند خود را با نیکى یارى دهد؟ فرمود: یقبل میسوره و یتجاوز عن معسوره و لا یرهقه و لا یخرق به؛(۶) آن چه را کودک به اندازه توان خود انجام داده است، بپذیرد و کار طاقت‌فرسا از او نخواهد و او را به گناه و سرکشى، وا ندارد و به او پرده درى نکند پس او کارهاى احمقانه نکند.
براى این که بتوانید فرزند را وا دارید که به نظم و انضباط ارج نهد، به دستورهاى زیر توجه کنید:
۱- مقررات را چنان برقرار کنید که احترام شما و کودکتان، هر دو، محفوظ ماند.
۲- مقررات یا محدودیتى که برقرار مى‌کنید، نباید از روى هوس یا سلیقه شخصى باشد، بلکه باید بر اصول تربیتى و سازنده شخصیت کودک مبتنى باشد.
۳- باید کودک را در رعایت قوانین، چه از لحاظ عاطفى و چه از لحاظ احساسى و رفتارى، یارى کنید.
۴- مقررات باید ساده و براى کودک، فهمیدنى باشد.
۵- در برقرارى نظم و تعیین قوانین انضباطى، حتما باید مراحل رشد کودک، توانایى‌هاى جسمانى و روانى و نیازهاى او را در نظر بگیرید. کودک، به بازى و جست و خیز، نیاز دارد. هیچ گاه آن چه را براى طبیعت کودک روا است، ناروا نشمرید.
۶- در اجراى انضباط، همیشه باید علاقه و محبت خود را به کودک نشان دهید و او را از محبت سیراب کنید. انضباط و محدودیتى که تعیین کرده اید، نباید میان شما و کودکتان رنجشى پدید آورد. باید با پاداش و محبت، او را به اجراى قوانین وادارید.(۷)
یادآورى مى‌شود که نظم و تربیت را باید از همان آغاز زندگى، یعنى از سه یا چهار سالگى به کودکان آموخت، زیرا کودک، بیشتر عادت‌هایش را در این سنین کسب مى‌کند و شخصیتش را شکل مى‌دهد. در این دوران، انضباط براى کودک بسیار ضرورى است؛ زیرا او، در آغاز زندگى است و نظم و تربیت، سبب آرامش اعصاب و روانش مى‌شود و شخصیتش را کامل مى‌سازد.(۸)
پی‌نوشت‌ها
۱) جزوه اهمیت نظم و تدبیر در اسلام، ص ۲۰
۲) نهج البلاغه فیض الاسلامى نامه ۶۹، ص ۱۰۷۰
۳) جزوه اهمیت نظم و تدبیر در اسلام، ص ۱۸
۴) مستدرک الوسائل؛ ج ۱۵، ص ۱۶۵
۵) همان، ج ۱۵، ص ۱۶۹
۶) الحدیث روایات تربیتى اهل بیت، ج ۲، ص ۳۵۱
۷) زهرا معتمدى، همان، ص ۲۵ و ۲۶
۸) همان، ص ۲۱
منبع: برگرفته از کتاب ” نظم و انضباط ” مؤ لف: مرکز پژوهش‌هاى اسلامى صدا و سیما گروه معارف
تبیان
