سید صَدرالدین عَلی بن احمد بن محمد مَعصوم حسینی دَشتَکی شیرازی (۱۰۵۲ – ۱۱۱۸ق یا ۱۱۲۰ق)، معروف به سید علی خان مدنی، سید علیخان کبیر، یا ابن معصوم از علمای شیعه قرن دوازدهم هجری است. ریاض السالکین در شرح صحیفه سجادیه از آثار مهم اوست. چندین اثر در ادبیات عرب نگاشته است. در دوران عمرش به شهرهای مختلف سفر کرده، پس از سفر به هند، در حیدرآباد، ولیعهد سلطان‌عبدالله قطب شاه و پس از آن در برهانپور لاهور، رئیس دیوان حکومت سلطان محمد بود. آخر عمر خود را در شیراز به تدریس گذراند.
سید علیخان مدنی در نیمه جمادی الاولی سال ۱۰۵۲ق در مدینه متولد شد و به مدنی شهرت یافت.[۱] پدرش امیر نظام‌الدین احمد و مادرش دختر شیخ محمد منوفی، امام شافعیان حجاز، بود.[۲] نسبت او با ۲۶ واسطه به زید بن علی می‌رسد که در ابتدای کتاب ریاض السالکین به این مطلب تصریح کرده است.
او در ذیقعده سال ۱۱۱۸ق یا ۱۱۲۰ق در شیراز از دنیا رفت.[۳] [۴] پیکر سید علی خان کبیر، در حرم سید احمد بن موسی الکاظم(ع) معروف به شاه چراغ در جوار سید ماجد بحرانی مدفون است.[۵]
لقب‌ها
چون زادگاه وی در مدینه بوده، به«مدنی» معروف شده‌است. این لقب از مشهورترین القابش می‌باشد. خودش به این لقب بسیار علاقه داشته و در کتاب ریاض السالکین مکرراً خود را به این لقب نامیده است. چون ۱۶ جد از اجداد او در شیراز زندگی می‌کرده‌اند بعد از لقب مدنی به «شیرازی» مشهور شده‌است. او در حوزه‌های علمیه ایران به «سید علی خان کبیر» یا «سید علی شارح صحیفه» نیز مشهور است.[۶] [۷]
تحصیلات، سفرها و منصبها
سیدعلی پس از مدتی زندگی در مدینه به همراه خانواده‌اش به مکه مهاجرت کرد و تا سال ۱۰۶۶ق دروس مقدماتی ادبیات عرب و بعضی از ابواب فقه و ریاضی را از پدش سید احمد نظام الدین، شیخ جعفر بحرانی و شیخ محمد بن علی شاه فرا گرفت.
در این سال (۱۰۶۶ ق) به همراه پدر و خانواده‌اش به حیدرآباد از شهرهای هند رفته و مورد استقبال سلطان عبدالله قطب شاه (متوفای ۱۰۸۳ ق) قرار گرفته و سلطان، اداره امور مملکتی قطب‌شاهیه را به پدرش واگذار می‌کند و پس از این که او را به دامادی برمی‌گزیند به ولیعهدی خود منصوب می‌گرداند. سید صدرالدین که در این هنگام حدود پانزده سال داشت، بین سال‌های ۱۰۶۸ تا ۱۰۸۳ق در درس پدرش شرکت می‌کرد.
در سال ۱۰۸۳ق با مرگ سلطان عبدالله، داماد دیگر او میرزا ابوالحسن معروف به «تاناشاه» حکومت را غصب نموده و او و پدرش را تبعید یا زندانی کرده تا این که در سال ۱۰۸۵ پدرش وفات می‌کند. سید صدرالدین که متوجه خطر گردیده بود از حیدرآباد به برهانپور که تحت تسلط سلطان محمد بود فرار نموده و سربازان تاناشاه موفق به دستگیری وی نمی‌شوند. پس از رسیدن به برهانپور مورد استقبال سلطان محمد واقع شد و حدود ۱۳۰۰ سوارکار در اختیار او گذاشته شده و به «سید علی خان» ملقب می‌گردد. پس از شکست تاناشاه، سلطان محمد وی را والی نواحی لاهور و توابع آن که از سرزمینهای مسلمان نشین هند بوده است قرار داده و بعدها ریاست دیوان حکومتیش را در برهانپور به او می‌سپارد. پس از این بین سلطان محمد و وی رابطه مستحکمی ایجاد می‌شود و تا سال ۱۱۱۳ق حدود ۲۵ سال در این منصبها باقی می‌ماند.
از سال ۱۱۱۳ق به سبب ظلم سلطان و بدگویی حسودان و کهولت سن به بهانه زیارت خانه خدا و قبر رسول اکرم(ص) از مناصب خود کناره‌گیری کرده، به طرف حجاز حرکت می‌کند. پس از رسیدن به مکه، املاکی را که در اختیار داشته تعمیر و آباد می‌کند و پس از وقف کردنشان، تولیت آنها را به پسر بزرگش میرزاحسن می‌سپارد. پس از مدتی توقف در مکه، به دلیل تغییر شرایط اجتماعی در مکه، آن شهر را ترک نموده و در سال ۱۱۱۷ق به اصفهان می‌رود که در آن زمان شاه حسین صفوی ریاست آن را به عهده داشته است و مورد استقبال و تعظیم او قرار می‌گیرد.
پس از اصفهان، وی به شیراز، شهر اجدادش، رفته و در مدرسه منصوریه آن شهر به تدریس مشغول شده و تا آخر عمر در آن شهر می‌ماند.[۸][۹] [۱۰][۱۱]
شخصیت علمی
بنا به گفته محقق کتاب در مقدمه ریاض السالکین، شیخ حر عاملی در امل الآمل، خوانساری در روضات، شیخ عباس قمی در سفینه البحار، علامه امینی در الغدیر، مدرس تبریزی در ریحانه الادب، افندی در ریاض العلما، محدث نوری در مستدرک و بسیاری از عالمان دیگر شیعه از مقام علمی و شخصیتی سید علی خان مدنی تجلیل و تمجید کرده‌اند.[۱۲]
اساتید
۱. پدرش سید نظام الدین احمد بن محمد معصوم حسینی.
۲. شیخ جعفر بن کمال الدین بحرانی.
۳. شیخ علی بن فخر الدین محمد بن حسن (صاحب معالم) فرزند شهید ثانی(متوفای ۱۱۰۴ ق).
۴. شیخ حسام الدین حلی.
۵. شیخ محمد بن علی شاه.
شاگردان
۱. سید محمد صالح حسینی خاتون آبادی.
۲. سید محمد حسین خاتون آبادی فرزند محمد صالح (متوفای ۱۱۵۱ ق).
۳. شیخ باقر بن محمد حسین مکی.
آثار
۱. کتاب ریاض السالکین
یکی از مشهورترین آثار سید علیخان کبیر، ریاض السالکین فی شرح صحیفه سید الساجدین(ع) که به شرح ادعیه صحیفه سجادیه پرداخته است. این شرح آکنده از مباحث مختلف ادبی، قرآنی، فقهی، کلامی و تاریخی است، به گونه‌ای که این کتاب را به دایره المعارفی از معارف اسلامی تبدیل کرده است.
دیگر آثار
- سلافه العصر فی محاسن اعیان العصر یا سلافه العصر فی محاسن الشعراء بکل عصر.
- انواع الربیع فی انواع البدیع.
- الدرجات الرفیعه فی طبقات الامامیه من الشیعه.
- الکلم الطیب و الغیث الصیب فی الادعیه الماثوره عن النبی و أهل البیت(ع). (در ادعیه و اوراد مأثوره)
- سلوه الغریب و اسوه الادیب (شرح سفرنامه وی به حیدرآباد).
- احوال الصحابه و التابعین
- انوار الربیع. (در علم بدیع)
- ملحق السلافه یا ذیل السلافه.
- شرح بدیعیه صفی الدین حلی.
- الحدائق الندیه فی شرح الصمدیه(شرح بزرگ صمدیه).
- الفرائد البهیه فی شرح الصمدیه،(شرح متوسط صمدیه).
- موضح الرشاد فی شرح الارشاد، (در علم نحو).
- منظومه فی علم البدیع و شرح آن.
- دیوان شعر.
- الطراز الاول فیما علیه من لغه العرب.[۱۳][۱۴]
پی نوشت:
۱. مدنی، ریاض السالکین، ۱۴۰۹ ق، ج۱، ص۷.
۲. محمد رضوی، پژوهشی پیرامون مؤلف ریاض السالکین فی شرح صحیفه سید الساجدین، ۱۳۹۱ش.
۳. مدنی، ریاض السالکین، ۱۴۰۹ ق، ج ۱، ص ۱۲.
۴. امین، اعیان الشیعه، ۱۴۲۱ ق، ج۸، ص۱۵۲.
۵. مدنی، ریاض السالکین، ۱۴۰۹ ق، ج ۱، ص ۱۲.
۶. ریاض السالکین، ۱۴۰۹ ق، ج ۱، ص ۸ – ۱۱.
۷. مدرس، ریحانه الادب، ۱۳۶۹ش، ج ۲، ص ۹۳.
۸. محمد رضوی، پژوهشی پیرامون مؤلف ریاض السالکین فی شرح صحیفه سید الساجدین، ۱۳۹۱ش.
۹. مدنی، ریاض السالکین، ۱۴۰۹ ق، ج ۱، ص ۷ – ۱۱.
۱۰. گلشن ابرار، ۱۳۷۹ش، ج ۱، ص ۲۶۴ – ۲۷۰.
۱۱. کتابشناخت جامع الاحادیث.
۱۲. مدنی، ریاض السالکین، ۱۴۰۹ ق، ج ۱، ص ۱۲ – ۱۵.
۱۳. مدنی، ریاض السالکین، ۱۴۰۹ ق، ج ۱، ص ۱۶ – ۱۹.
۱۴. محمد رضوی، پژوهشی پیرامون مؤلف ریاض السالکین فی شرح صحیفه سید الساجدین، ۱۳۹۱ش.
منابع:
۱. مدنی، سید علیخان، ریاض السالکین، محسن حسینی امینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۹ ق.
۲. جمعی از نویسندگان، گلشن ابرار، قم، معروف، ۱۳۷۹ش.
۳. مدرس، محمد علی، ریحانه الادب، تهران، خیام، ۱۳۶۹ش.
۴. پژوهشی پیرامون مؤلف ریاض السالکین فی شرح صحیفه سید الساجدین، کتاب ماه دین، بهمن ۱۳۹۱ – شماره ۱۸۴.
۵. امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۲۱ ق.
منبع: مرکز تحقیقات علوم اسلامی نور، نرم‌افزار جامع الاحادیث.
کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
