قدرشناسى از ولى نعمت، امرى فطرى و طبیعى است و هر انسان طبیعتاً از افرادى که به او احسان نموده و یا خدمت کرده‌اند تقدیر و سپاس به عمل مىآورد. جایگاه پدر و مادر در این مقام بس عظیم و ارزشمند است. خداوند متعال از همان روز نخست که انسان را آفرید و از حضرت آدم و حوا نسل بشر تداوم یافت به توسط پیامبران، مقام و منزلت والدین را بیان کرده و سپاس از زحمات بى دریغ آنان را به فرزندان گوشزد فرمود.
قرآن کریم در برخى از آیات وحیانى خویش به این مهم تصریح و عالىترین آموزش اخلاقى را که در حقیقت کاملترین منشور حقوق بشر مىباشد به جهانیان عرضه نموده است.
خداوند متعال در این آیات حیاتبخش سپاس از پدر و مادر را در کنار سپاسگزارى و پرستش از ذات خویش بیان داشته مىفرماید: «و اذ اخذنا میثاق بنى اسرائیل لا تعبدون الّا اللّه و بالوالدین احساناً؛(۱) از بنى اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر نیکى و احسان نمائید».
همچنین حضرت یحیى(علیه السلام) را به خاطر رعایت حقوق والدین ستوده و اعلام مىدارد که: «و برّاً بوالدیه و لم یکن جبّاراً عصیا؛(۲) او نسبت به پدر و مادرش نیکوکار و خوشرفتار بود و هرگز نافرمان و متمرد نبود».
قرآن از زبان حضرت عیسى بن مریم(علیهاالسلام) مى‌گوید: «و برّاً بوالدتى و لم یجعلنى جبّاراً شقیّاً؛(۳)خداوند مرا نسبت به مادرم نیکوکار قرار داده و جبار و شقى نگردانید». و در نهایت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) نیز چون از نعمت پدر و مادر محروم بود آرزو مىکرد که اگر پدر و مادرش زنده بودند به آنان خدمت کرده و رضایتشان را جلب کند.(۴)
با توجه به اهمیت این آموزه قرآنى و تأثیر آن در سالم سازى جامعه، آرامش روانى خانواده ها، حل اختلافات میان والدین و فرزندان و حاکم شدن مهر و صفا و صمیمت در بین آنان، در این نوشتار، وظائف فرزندان در اداى حقوق والدین را در کلمات پیشواى ششم(علیه السلام) بررسى و به مخاطبان گرامى تقدیم مىداریم.
سپاس از والدین، جلوه‌اى از معرفت حق
امام صادق(علیه السلام) مىفرماید: نیکى به پدر و مادر از معرفت عمیق شخص به پروردگارش سرچشمه مىگیرد، زیرا هیچ عبادتى در رساندن یک فرزند به رضایت خداوند متعال، سریع تر و نزدیکتر از نیکى به پدر و مادر مسلمان به خاطر خدا نیست چون که حقوق والدین از حق خدا ناشى مىشود به شرطى که پدر و مادر در راه دین خدا و سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) باشند.
چنین پدر و مادرى هیچگاه فرزندشان را از راه خیر به سوى شرّ و از طاعت به سوى عصیان دعوت نمىکنند، پس در معاشرت با آنان مدارا و ملایمت کن! اذیت و ناراحتى هاى آنان را تحمّل نما! همچنان که آنان آزار و اذیت تو را در دوران کودکى به جان خریدند. و در خوراک و پوشاک همچنان که به تو وسعت داده تو هم آنان را در مضیقه قرار مده! چهره ات را از آنان بر مگردان، صدایت را از صداى آنان بالاتر مبر! که این حقیقت تعظیم خداست و با آنان نیکو سخن بگو و نرم و لطیف باش، همانا که خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمىکند! «انّ اللّه لا یضیع اجر المحسنین»(۵)
خطاب با کلمات دلپذیر از نکات مهمى که جوانان باید در مورد پدر و مادرشان رعایت کنند لحن خطاب و استفاده از کلمات دلپذیر و دوست داشتنى است. رعایت این نکته تأثیر بسزائى در استحکام روابط والدین و فرزندان مىتواند داشته باشد.
فرزندان با این شیوه، نه تنها در دل والدین جا باز مىکنند و محبت افزونترى بدست مىآورند، بلکه خشنودى خداوند متعال را نیز کسب خواهند کرد.
روایتى جذّاب و قابل توجه از ارتباط پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) با دختر گرام ىاش حضرت فاطمه (سلام الله علیها) گویاترین سند این ادعاست. امام صادق (علیه السلام) به نقل از حضرت فاطمه زهرا(علیهاالسلام) مىفرماید: هنگامى که آیه «لا تجعلوا دعا الرّسول بینکم کدعاء بعضکم بعضاً؛(۶) رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) را در هنگام خطاب مانند خودتان صدا نکنید و نام نبرید( او را یا رسول اللّه خطاب کنید) نازل شد من بیم داشتم که در خطاب به رسول خدا بگویم: «اى پدر». بلکه مىگفتم: یا رسول اللّه! دو سه بار آن حضرت چیزى به من نگفت، امّا یکبار به من رو کرده و فرمود:
اى فاطمه! آن آیه در مورد تو نازل نشده و در مورد خانواده و نسل تو نیز نازل نشده، تو از منى و من از توأم؛ آن آیه براى جفاکاران و درشت خویان قریش که اهل گردنکشى و تک برند نازل شده است. دلم مىخواهد تو همچنان مرا «اى پدر» خطاب کنى، این گونه صدا کردن دل را زنده تر مىدارد و خداوند را خشنودتر مىسازد».(۷)
قرآن و حقوق والدین
ابى ولّاد حنّاط مى‌گوید: از امام صادق(علیه السلام) شنیدم که در تفسیر آیه «و بالوالدین احساناً؛(۸) فرمود: احسان به پدر و مادر سخن گفتن نیکو و دلنشین با پدر و مادر است همچنین فرزندان باید تلاش کنند تا والدین مجبور نشوند آنچه را که لازم دارند یا دلشان مىخواهد به زبان بیاورند و با ترس و شرم از آنان بخواهند بلکه باید قبل از درخواست والدین نیازهاى آنان را برطرف کرد. آیا خداوند نفرموده است که: «لن تنالوا البرّ حتى تنفقوا ممّا تحبّون؛(۹) هرگز به مقام نیکان و ابرار نمىرسید مگر این که از آنچه دوست دارید احسان کنید».
آنگاه امام در ادامه تفسیر آیه افزود: این که خداوند مىفرماید: «امّا یبلغنّ عندک الکبر احدهما او کلاهما فلا تقل لهما افٍّ و لا تنهرهما؛ هرگاه یکى از آن دو یا هر دوى آنها به سن پیرى رسیدند، کمترین اهانتى به آنان روا مدار! و بر آنها فریاد مزن!».
یعنى اگر تو را ناراحت کردند تو کوچکترین سخن را در عتاب و آزار آنان بر زبان میاور! گرچه تو را کتک بزنند بلکه با آنان کریمانه سخن بگو: «و قل لهما قولاً کریماً؛(۱۰) و گفتار لطیف، سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو!» امام صادق (علیه السلام) فرمود: یعنى در مقابل درشتى و تندخوئى والدین بگو: خداوند شما را ببخشاید! خداوند فرمود: «و اخفض لهما جناح الذّل من الرّحمه و قل ربّ ارحمهما کما ربّیانى صغیرا؛(۱۱)
و بالهاى تواضع خویش را از محبت و لطف در برابر آنان فرود آر و بگو: پروردگارا! همان گونه که آنها مرا در کوچکى تربیت کردند مشمول رحمتشان قرار ده!». امام در توضیح این آیه مىفرماید: با نگاه تند و آزار دهنده آنان را مرنجان فقط با نگاه هاى مهرآمیز و محبت انگیز دلهایشان را بدست آر! صداى خود را بلندتر از آنها نکن! دست خود را بالاتر از دست آنان نبر و خود را مقدم بر آنان قرار نده!(۱۲)
برکات سپاس از پدر و مادر
امام صادق(علیه السلام) بر این باور بود که حق شناسى در مورد والدین و رعایت حقوق آنان آثار و برکات فراوانى در زندگى افراد در پى دارد و همواره مىفرمود: «ما یمنع الرّجل منکم ان یبرّ والدیه – حییّن و متیّین – یصلّى عنهما و یتصدّق عنهما و یصوم عنهما فیکون الذى صنع لهما و له مثل ذلک، فیزیده اللّه ببرّه و صلته خیراً کثیراً؛(۱۳)
چه چیزى مانع مىشود که شخصى از شما به والدین خود نیکى کند – چه زنده باشند یا از دنیا رفته باشند – از سوى آنها نماز و صدقه و روزه انجام بدهد و هر چه به نیت آنان انجام دهد معادل پاداش آن براى خود او نیز خواهد بود و خداوند نیکى هایش را پاداش بسیار عطاء خواهد کرد».
آن حضرت در گفتار راهگشاى دیگرى فرمود: مردى به محضر رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) آمده و عرضه داشت: یا رسول اللّه! مرا راهنمائى کن! پیامبر در ضمن توصیههایش به او سفارش کرد که: از پدر و مادرت اطاعت کن و به آنان نیکى و احسان نما چه زنده باشند یا مرده و اگر به تو فرمان دادند که از خانواده و اموالت فاصله بگیر و جدا شو! این کار را بکن که از ایمان است.(۱۴) البته والدین وظیفه شناس این گونه امر نمىکنند امّا این تأکید، اهمّیت مقام والدین و ارزش آنرا مىرساند.
در اینجا نمونه هایى از آثار و برکات خدمت و نیکى به والدین را از منظر حضرت صادق(علیه السلام) مىخوانیم:
۱- مردى به حضور امام ششم(علیه السلام) آمده و عرضه داشت: اى پسر رسول خدا! پدر من پیر شده است من او را به آغوش گرفته و براى رفع نیازهایش به این طرف و آن طرف مىبرم امام فرمود: «تا مىتوانى این کار را خودت انجام بده که این عمل ترا به بهشت خواهد برد».(۱۵)
با ارزش تر از جهاد و هجرت
۲- حضرت امام صادق(علیه السلام) فرمود: مردى پیش پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) آمده و عرض کرد: اى رسول خدا! من با تو براى هجرت و جهاد بیعت مىکنم. پیامبر پرسید: آیا از پدر و مادرت یکى زنده است؟ گفت: بلى هر دوى آنها در حال حیاتند. پیامبر دوباره پرسید: آیا از خداوند متعال پاداش اخروى مىخواهى؟ گفت: بلى. حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: پس به سوى پدر و مادرت برگرد و با آنان نیک رفتارى کن.(۱۶)
برترین عمل
۳- منصور بن حازم به امام ششم(علیه السلام) عرضه داشت: کدام یک از اعمال نیک از سایر اعمال برتر است؟ امام فرمود:«الصّلاه لوقتها و برّالوالدین و الجهاد فى سبیل اللّه؛(۱۷) نماز در وقت، نیکى به پدر و مادر و جهاد در راه خدا». نیکى به فرزندان
۴- آن حضرت یکى دیگر از برکات سپاسگزارى از والدین را، داشتن فرزندان نیکو کار و صالح مىداند و مىفرماید:«برّوا آباءکم یبرّکم ابناءکم؛(۱۸)به پدرانتان نیکى کنید تا فرزندانتان نیز به شما نیکى کنند».
رفاه و راحتى در هنگام مرگ
۵ – حضرت امام صادق(علیه السلام) راحتى در هنگام مرگ و آسان شدن سکرات موت را از دیگر آثار نیکى به والدین شمرده است و به فرزندان صالحى که با والدین خود خوشرفتارى مىکنند مژده داد که: هر کس دوست دارد خداوند متعال در لحظه مرگ بر او آسان بگیرد به بستگان خود صله رحم کرده و به پدر و مادرش نیکى کند. در این صورت علاوه بر این که در لحظه جان دادن احساس آرامش و راحتى خواهد کرد، در دنیا نیز در زندگى خود به فقر و بیچارگى دچار نخواهد شد.(۱۹)
آموزش گناهان
۶- رئیس مذهب جعفرى بهترین راه آمرزش گناهان را رسیدگى به نیازهاى پدر و مادر اعلام کرده و با بیان داستان زیر اهمّیت خدمت به والدین را به شیعیان گوشزد نمود: روزى مردى به حضور پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) آمده و گفت: اى رسول خدا! زمانى من صاحب دخترى شدم. او را پرورش دادم تا به حد بلوغ رسید، تا آن که روزى بر وى لباس نو پوشانده و آراستم و آن گاه بر سر چاهى آورده و در میان آن انداختم.
او ناله‌اى کرد و استمداد طلبید: آخرین سخنى که از او به گوشم رسید این بود که با آه و ناله جانسوز مىگفت: بابا!! یا رسول اللّه! کفاره گناه من چیست؟ پیامبر فرمود: آیا مادرت زنده است؟ گفت: نه. آیا خاله ات زنده است؟ مرد گفت: بلى. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) به او سفارش کرد: اى مرد! برو و با خاله‌ات خوش رفتارى کن و به او نیکى نما زیرا که او به منزله مادر تو است و نیک رفتارى با او کفّاره گناه تو خواهد بود.
امام صادق(علیه السلام) بعد از نقل این داستان فرمود: در زمان جاهلیت پدران، دختران خود را مىکشتند که مبادا اسیر شده و در میان قبیله هاى دیگر صاحب فرزندانى شوند.(۲۰)
با توجه به این سخنان ارزنده امام جعفر صادق(علیه السلام) سپاسگزارى از زحمات توانفرساى پدر و مادر سعادت دنیا و آخرت را بدنبال داشته و فرزندان را در زندگانى خوشبخت و کامروا خواهد ساخت. شاعر خوش ذوقى سپاسگزارى از مادر را در قطعه شعرى اینگونه به تصویر کشیده است:
مادرم روى مهت روح و روان است مرا مهر تو قوّت تم و قوّت جان است
مرا در دل اندیشه تو گنج نهان است مرا یک نگاه تو به از، هر دو جهان است
مرا فارغم با تو زهر خوب و بد اى پاک سرشت زیرپاى تو نهادست
خدا باغ بهشت همه آثار وجودم ز وجود تو بود به خدا بود من از پرتو بود تو بود
