علم‌آموزى و مطالعه کسب مهارت‌هاى حرفه‌اى، سبب پویایى حرکت انسان در مسیر تعالى زندگى بوده و هست. در اهمیت خواندن، همین که اولین خطاب خداوند منان به پیامبر گرامى اسلام (صلّى الله علیه و آله و سلّم) این است که «بخوان» و در اولین سوره‌اى که براى فرستاده‌ى عظیم‌الشأن خداوند فرود آمد، از «قلم» به تجلیل یاد شده است، «إِقْرَاء وَ رَبُّکَ الاکرم الذى عَلَّمَ بالقلم»[۱] که نشان از جایگاه بلند مطالعه و علم آموزى در فرهنگ اسلامى دارد و در روایات اسلامى، حیات و زنده بودن را در علم آموزى قرار داده‌اند.
لذا بر ماست که عواملى را که در بهره‌ورى مطالعه موفق دخیل هستند بدانیم و رعایت کنیم تا این که مطالعه‌اى موفق و با ثمر داشته باشیم. در این نوشتار ما سعى داریم که بعد از تعریف مطالعه، به بیان برخى سخت‌افزارها و نرم‌افزارهاى لازم در یک مطالعه موفق بپردازیم.
معناى لغوى مطالعه
در لغت، مطالعه به معنى نگریستن به هر چیزى براى واقف شدن به آن است.[۲]
معناى اصطلاحى مطالعه
در اصطلاح مطالعه به آگاهى‌هایى مى‌گویند که انسان از طریق خواندن مکتوبات اعم از روزنامه، مجله و کتاب… به دست مى‌آورد.[۳]
داشتن مطالعه موفق
عوامل و شرایط افزایش بهره‌ورى مطالعه، شرط لازم مطالعه موفق است از سویى نیز براى دستیابى به یک مطالعه مطلوب، ضرورى است که قبل از هر چیز، سخت‌افزارها و نرم‌افزارهاى مطالعه را که سبب افزایش بهره‌ورى مطالعه مى‌شوند، دقیق بدانیم و به آنها عمل کنیم.
سخت‌افزارهاى مطالعه موفق
۱ـ بدن و جسم سالم و آماده
لازمه یک مطالعه خوب، داشتن جسم سالم مى‌باشد وقتى از نظر جسمى سالم نیستید، مثلاً زخم معده دارید، سردرد دارید، گرسنه هستید یا شکم پُر هست و یا نیاز به استحمام دارید و… سراغ مطالعه نروید. در غیر این صورت، علاوه بر پائین آمدن بهره‌ورى مطالعه، باعث دلزدگى شما نسبت به مطالعه مى‌شود.
در احادیث توصیه شده که براى تقویت نیروى فکرى و ذهنى، از خوراکى‌هاى خاص استفاده کنیم، برخى از آنها به قرار زیر است: کرفس، عسل، کندر، خوردن گوشت (در حد اعتدال)، روغن مالیدن، باقلا، خوردن انار و پیه آن، سرکه خوردن مداوم، مویز ناشتا، در برخى از احادیث توصیه شده که از برخى خوراکى‌ها پرهیز کنیم تا زمینه فراموشى مهیا نشود، برخى از آنها چنین است: خوردن سیب ترش، خوردن گشنیز، پنیر زیاد، افراط در خوردن گوشت حیوان وحشى و گاو.[۴]
۲ـ مکان مناسب[۵]
مکان خوب براى مطالعه، باید آرام و بى‌سر و صدا باشد، ساده و بى‌پیرایه باشد، صندلى و محل نوشتن نرم و راحت باشد، از نظر سرما و گرما در حد متعادل باشد. از نور کافى برخوردار باشد. در ضمن مکان مناسب، مکانى است که از اکسیژن کافى و هواى تازه برخوردار باشد، محیط مطالعه معدود و کوچک نباشد بلکه حتی‌المقدور در مکان‌هاى باز و وسیع مطالعه کنید.
۳ـ زمان مناسب
به طور کلى بهترین زمان براى مطالعه، زمانى است که به انجام مطالعه در آن زمان تمایل دارید. مطالعه بلافاصله پس از خواب شبانگاهى، بازدهى مطلوب ندارد، چون به علت ترشح هورمون «سوماتوتروپین» که اثرات آن تا دقایقى پس از بیدارى وجود دارد، در یادگیرى اختلال ایجاد مى‌کند. مثلاً بچه مریض است و گریه مى‌کند، یا مثلاً ساعت ۵ بلیط قطار دارد و آقا از ساعت ۴ الى ۵/۴ مشغول مطالعه مى‌شود اما دقت ندارد که این اوقات مناسب نیستند.[۶]
۴ـ قلم و کاغذ و کتاب مناسب
بهتر است کاغذ، کتاب یا دفتر یادداشت و میز مطالعه از نوع برّاق و شفاف نباشد. بهترین رنگ براى نوشتن، رنگ سیاه و یا سرمه‌اى تیره است که به علت واضح بودن؛ چشم را کمتر خسته مى‌کند.[۷]
۵ـ استعداد در موضوع خاص
اگر فردى استعداد، علاقه و درک فسلفى ندارد ولى نسبت به روانشناسى درک بالایى دارد و یا نسبت به مکانیکى استعداد و علاقه درک خیلى بالاترى دارد، لازم است رشته مکانیکى یا روانشناسى را انتخاب کند و اسرار به گزینش رشته فلسفى صحیح نیست. یا اگر فردى روحیه و شخصیت درونگرا دارد رشته جامعه‌شناسى انتخاب درستى نیست چون در جامعه‌شناسى باید با جمع در ارتباط باشد و این رشته با شخصیت برونگرا سازگارى دارد. لذا مطالعات خود را باید در زمینه‌هایى که استعداد خاصى در آن داریم متمرکز کنیم.
۶ـ توزیع مناسب زمان یادسپارى
از نظر روان‌شناسان هر چه زمان یادسپارى کوتاه‌تر باشد بهتر است، مثلاً اگر به جاى مطالعه‌ى زبان بیگانه در یک روز به مدت ۷ ساعت این مطالعه در هفت روز هر روز به مدت یک ساعت صورت گیرد، میدان بهره‌ورى مطالعه بیشتر خواهد بود.[۸]
۷ـ یادداشت‌بردارى خواننده با زبان خودش
هر کسى، دسته‌اى از اصطلاحات را معمولاً در گفتار و نوشتار خود به کار مى‌برد، به این واژه‌ها، واژگان فعال مى‌گویند. مطلبى که با واژگان فعال بیان شود، هم دقیق‌تر فهمیده مى‌شود و هم در ذهن دوام و ثبات بیشترى پیدا مى‌کند. پس بهتر است مطالب علمى را پس از این که خوب یاد گرفتیم با زبان و قلم خاص خودمان به طور خلاصه بنویسیم.
۸ـ استراحت در کنار مطالعه
در نظر داشته باشید که حد فاصل زمانیِ مجاز براى مطالعه مداوم که امکان کسب بازدهى مطلوب را فراهم مى‌کند، بین ۱۰ تا ۴۵ دقیقه است. پس از انجام این میزان مطالعه، باید حدود ۵ تا ۱۰ دقیقه استراحت نمود.[۹]
براى برخى ممکن است چند دقیقه بازى با دوستان یا قدم زدن در پارک، رفتن به پشت بام، نگاه به آسمان و… امرى مطلوب باشد. مهمترین و ساده‌ترین حالت استراحت UTC است که به حالت مراقبه بنشینیم و به تنفس عمیق بپردازیم. با انجام تنفس عمیق غذا و اکسیژن کافى به مغز و سایر اعضا مى‌رسد و از بروز خستگى جلوگیرى مى‌کند و سبب تجدید قوا و کسب انرژى مى‌شود. در ضمن فاصله چشم از سطح نوشته نباید کمتر یا بیشتر از ۳۰ سانتیمتر باشد.
۹ـ صرف غذا و مطالعه
بلافاصله بعد از غذا خوردن نباید مطالعه کرد؛ زیرا به علت شروع فعالیت دستگاه گوارشى و هجوم خون به معده و احشاى داخلى از میزان جریان خون در مغز کاسته مى‌شود و آمادگى براى مطالعه کمتر مى‌شود در ضمن از اصول تغذیه سالم و مناسب غافل نباشید.[۱۰]
۱۰ـ ورزش و مطالعه
در اثر مطالعه؛ خون بیش از همه در مغز و کاسه سر گردش کرده و اختلالاتى در گردش خون به وجود مى‌آید؛ باید با انجام ورزش یا کارهاى بدنى، باعث استراحت مغز و اعصاب شد و از اختلال در تغذیه و اشکال در دفع سموم مغز جلوگیرى کرد.[۱۱]
نرم‌افزارهاى مطالعه موفق
۱ـ احساس نیاز و انگیزه بالا نسبت به موضوع
اگر انسان نسبت به چیزى احساس نیاز کند به دنبال آن خواهد رفت(بدون اجبار) مثلاً فردى را در نظر بگیرید که ساعت ۱۲ شب تا ۲ نصف شب مشغول استفاده از رایانه است، چه موضوعى؟ سى دى پزشک خانواده و… چرا؟ چون بچه‌اش گوش‌درد شدید گرفته لذا احساس نیاز پیدا کرده تا در این زمینه مطالعه کند (حتى در نیمه شب). اگر کسى بیشترین استعداد فراگیرى علمى را داشته باشد ولى انگیزه و تمایلى براى آموختن آن نداشته باشد، هرگز موفق نمى‌شود.
انگیزه قوى داشتن براى مطالعه، سبب مى‌شود که فرد، همه مشکلات را در طریق مطالعه تحمل کند و به درجات کمال برسد[۱۲] پس باید بدانیم این موضوع یا رشته، چه نیازى از ما را برطرف مى‌کند و چه پیامدهاى مثبتى براى ما دارد و چه پیامدهاى منفى‌اى را از ما دور مى‌کند.
۲ـ پشتیبانى
به مثال زیر توجه کنید: دختر خانمى رفته در اتاق مطالعه‌اش که ۱ ساعت مطالعه کند و پدر یک فنجان چاى و مقدارى میوه و شکلات مى‌برد و در مى‌زند و… در نتیجه او ۳ ساعت درس مى‌خواند.
روشن است که امثال این حمایت‌ها، فرد را به مطالعه تشویق مى‌کند. همچنین رابطه عاطفى مطالعه‌کننده با محل مطالعه، کتاب و محتوا و اساتید آن فن و همکلاسى‌ها، نقش مؤثر در یادگیرى دارد.
۳ـ حال و حوصله
یعنى پیش از شروع به مطالعه و یادگیرى، سر حال و آماده این کار باشید و تا پایان مطالعه آن حال را حفظ نمائید. براى این منظور سعى کنید با ایجاد آرامیدگى عضلانى به خود آرامش دهید و به هر گونه اضطراب غلبه کنید و افکار مثبت را جانشین افکار منفى کنید. در صورت لزوم به تفریح و استراحت بپردازید[۱۳] براى این منظور مى‌توانید به کتاب شیوه‌هاى غلبه بر اضطراب و رسیدگى نوشته مسعود جان بزرگى چاپ سمت رجوع فرمائید.
۴ـ روح و روان آرام
روح و روان سالم به عنوان یکى از ابزارهاى اساسى براى مطالعه موفق مى‌باشد لذا اگر از نظر روحى در وضعیت مناسب نیستیم یا مشکلى داریم ابتدا به درمان خود در این زمینه بپردازیم سپس مطالعه را آغاز کنیم. کسى که آرامش روحى ندارد علاوه بر این که خیلى چیزها را از دست مى‌دهد، چیز جدیدى دستش نمى‌آید.
۵ـ مشخص کردن هدف و داشتن برنامه منظم
اگر هدف از مطالعه را مشخص نکنید بعد از مدتى به کارى دیگر یا موضوع دیگرى بپردازید یا هر چه به دست‌تان برسد مطالعه مى‌کنید سرانجام از مطالعه سودى نمى‌برید پس اول باید اهداف نهایى و سپس اهداف میانى نزدیک خود را مشخص کنید و در هر مرحله از مطالعه، ارزیابى کنید که تا چه حد در رسیدن به هدف، موفق بوده‌اید و در کنار آن لازم است هر شخصى براى خویش برنامه‌ریزى کند.
چون شخص به نواقص و معایب خویش بیشتر آگاه است. برنامه‌ریزى بلندمدت در ارتباط با اهداف نهایى و برنامه‌ریزى معین مدت در ارتباط با اهداف میانى و قریب.
۶ـ روش صحیح مطالعه کردن
بسیارى از افراد بدون آن که توجه کنند، شیوه مطالعاتى غلطى را در پیش گرفته‌اند، لذا از کار و تلاش خود راضى نبوده و ثمره‌اى نمى‌گیرند. پس بنابراین باید اول یکى از روش‌هاى صحیح مطالعه را آموخت و به آن عمل نمود؛ براى این منظور، مى‌توانید از کتاب‌هایى که در این زمینه نوشته شده است استفاده کنید.[۱۴]
۷-نیروى معنویت
بهتر است انسان مطالعه‌اش را با نیت انجام دهد و از خداوند عالم بخواهد که به او نیروى جسمى و ذهنى‌اى دهد که به درک صحیح و بهترى از مطالب نائل آید و او را در رسیدن به اهداف خود کمک کند و مطالعه خود را با دعاى مطالعه شروع کند.[۱۵] خدایا مرا از تاریکى هاى وهم و خیالات خارج گردان و به نور فهم و دانایى گرامى دار. بار الها درهاى رحمتت و خزائن علومت را به رویم بگشا.[۱۶]
۸ـ همنشینى با اهل علم
در روایت‌ها آمده که نشست و برخاست‌ها اثربخشند و انسان در این محافل، رنگ همنشین خود را مى‌گیرد به همین خاطر از سوى پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) سفارش شده که خالطِ الحکماء و جالس الکُبَراء با حکیمان و اندیشمندان که نشست و برخاست کنید و با بزرگان همنشینى نمایید.
همچنین مطالعه زندگى افراد موفق و الگو قرار دادن برنامه و شیوه‌ى آنها مى‌تواند ما را در مطالعه موفق‌تر کند همچنین علما به پیش مطالعه قبل حاضر شدن سر کلاس درس اهمیت مى‌دهند و درس استاد را پس از تدریس مطالعه فردى مى‌کنند و بعد به شکل گروهى با یکدیگر بحث علمى مى‌کنند. این مذاکره‌اى علمى نقش زیادى در حفظ مطالب، تثبیت آنها و علاقه به آموختن ایجاد مى‌کند این شیوه، یکى از موفق‌ترین شیوه‌ها و مورد تأیید روان‌شناسان تربیتى است.
۹ـ سئوال کنید
اسلام ما را به تأمل، تفکر، مشورت با متخصص و سئوال براى کشف حقیقت دعوت و تشویق مى‌کند. وقتى انسان خود تأمل کرد و مسأله‌اى را از جهات مختلفى بررسى کرد ولى توانست جوابى براى آن پیدا کند، لازم است که از افراد متخصص سئوال کند به همین خاطر پیامبر عزیز اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرزند سائلِ العلما[۱۷] سئوالات خود را از علما بپرسید.
۱۰ـ بنویسیم
روایات زیادى ما را دعوت کرده‌اند که براى این که در مطالعه تدریس، تحقیق و نگهدارى علوم موفق باشیم آنها را بنویسیم[۱۸]
تذکر: در احادیث و منابع اسلامى، مطالب جالبى در این زمینه وجود دارد که به جهت اختصار بحث، از بیان آنها صرف نظر کردیم. از جمله کتاب‌هایى که نکات ارزنده‌اى در خدمت شما مى‌گذارد، کتاب آداب تعلیم و نظم در اسلام است این کتاب ترجمه گزارش‌گونه‌اى از کتاب منیه المرید فى آداب المفید و المستفید نوشته شهید ثانى است که توسط دکتر سید محمد باقر حجتى نگارش شده است.
پى‌نوشت‌ها
[۱] . سوره علق، مطالعه روشمند، ص۵-۶، قم: انتشارات پارسیان، ۱۳۷۹، چاپ اول.
[۲] . خادمى، عین الله، مطالعه روشمند، ص۵ ـ ۶، قم: انتشارات پارسایان، ۱۳۷۹، چاپ اول.
[۳] . همان، ص ۵-۶،
[۴] . رى شهرى، محمدى، احادیث پزشکى، حسین صابرى ۱۳۸۴، دارالحدیث، قم؛ ص۱۴۲-۱۴۷ (اقتباس)
[۵] . همان، ص۸۳،
[۶] . همان، ص۷۷،
[۷] . همان، ص۸۷،
[۸] . همان، ص۷۵،
[۹] . همان، ص۷۸،
[۱۰] . همان، ص۸۸،
[۱۱] . همان، ص۸۸،
[۱۲] . محدثى، جواد، روش‌ها، ۱۳۷۳، خم، ص۱۵،
[۱۳] . موگهى، عبدالرحیم، روش مطالعه و تلخیص، چاپ اول، ۱۳۶۱، ناشر نمایشگاه نشر کتاب، ص۶۵،
[۱۴] . ر.ک: روش‌هاى یادگیرى و مطالعه نوشته دکتر على اکبر سیف، نشر دوران، یا کتاب مطالعه روشمند، نوشته عین الله خادمى، انتشارات پارسایان قم.
[۱۵] . براى یاد گرفتن این دعا مى‌توانید به فهرست مطالب کتاب شریف مفاتیح الجنان مراجعه فرمائید.
[۱۶] . آداب تعلیم و تعلم در اسلام، نگارش دکتر سید محمد باقر حجتى، ۱۳۵۹، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ص۹۶٫
[۱۷] . همان، ص۹۶٫
[۱۸] . همان، ص۴۸۲٫ اکتب و بث علمک فى اخوانک، امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «بنویس و علمت را میان برادران ایمانى ات منتشر کن». بى تردید یکى از عواملى که باعث موفقیت در تحصیل مى‌گردد تدریس و بیان مطالب براى دیگرى است که این خود باعث تمرکز قواى فکر مى‌گردد.
منبع: سایت اندیشه قم؛ حمید خاکسار
