استراحت و تفریح
یکی از نیازهای ضروری برای جسم، تفریح و استراحت است. تفریح و نشاط، سبب تقویت قوای روحانی و جسمی انسان می شود و از این رهگذر، ادامه‌ی سایر فعالیت های روزمره با قوت بیشتری میسر می گردد. زندگی بدون استراحت و تفریح، آثار مخرب و بدی در تداوم حیات ایجاد می کند.
امام رضا (علیه السلام) بهره مندی از حیات و تفریحات سالم را بخشی از لذت های سالم دنیوی می داند: «برای خویش از لذایذ دنیوی، نصیبی از راه بهره وری از حلال، بدان‌گونه که جوانمردی را مخدوش نسازد و اسرافی در کار نباشد، قرار دهید و به وسیله آن در امور دنیوی خویش، کمک بگیرید.»(۱)
تقسیم اوقات روزانه به چهار قسمت، به گونه ای که بخشی از آن مخصوص تفریح و شادابی باشد، یکی از ابعاد تأمین نشاط روحی و جسمی است، که در سخنان امام رضا (علیه السلام) موردتوجه قرار گرفته است. آن حضرت در این باره می فرماید:
«کوشش کنید اوقات روز شما چهار ساعت باشد: ساعتی برای عبادت و خلوت با خدا، ساعتی برای تأمین معاش، ساعتی برای مصاحبت برادران مورداعتماد و کسانی که شما را به عیوبتان واقف می‌سازند و در باطن نسبت به شما خلوص و صفا دارند و ساعتی را به تفریحات و لذایذ خود، اختصاص دهید و از مسرّت و نشاط ساعت تفریح، نیروی انجام وظایف ساعات دیگر را تأمین نمایید.»(۲)
آن حضرت (علیه السلام) برخی از امور نشاط آور را بیان می فرماید: «چهار چیز است که دل را باز می کند و غم را از میان می برد: عطر زدن، عسل خوردن، سواری کردن و به سبزه نظر کردن»(۳).
خواب کافی و صحیح، یکی از عوامل مؤثر در آرامش، تقویت بدن، تجدید قوا و پیشگیری از بیماری ها است. امام رضا (علیه السلام) خواب را سبب قوام جسد و تقویت بدن می داند: «انَّ النَّومَ سُلطانُه فی الدماغِ و هو قِوامُ الجَسدِ و قُوَّتُه»(۴). آن حضرت در ضمن بیان طریقه خوابیدن، اقسام آنها را ذکر می کند.(۵)
نظافت و بهداشت
در سبک زندگی دینی، پاکیزگی و نظافت جسم، جایگاه مهمی دارد. نظافت و پاکیزگی همان‌گونه که یک اصل فطری است و هر انسانی در فطرت به آن تمایل دارد، اسلام نیز که دین مطابق با فطرت است، این امر فطری را تأیید و توصیه می کند. طرح گسترده‌ی مسائل مربوط به مطهرات و نجاسات در فقه اسلامی، مبیّن اهمیت طهارت در اسلام است.
احکام وضو، اقسام غسل‌های واجب و مستحبی، رهنمودهای اسلام در مورد نظافت بدن، دهان، بینی، دفع زواید بدن (مثل مو، ناخن)، توصیه به مسواک، اصلاح مو و ریش، نظافت لباس و آدابی که برای هر یک از اینها ذکر شده است، اهمیت مسئله را آشکار می کند. اسلام با توصیه به بهداشت و دستورهایی از قبیل وضو و غسل در مورد بدن، هم به جنبه عبادی آن توجه داشته و هم آثار فردی و اجتماعی آن را ملاحظه کرده است.
امام رضا (علیه السلام) پاکیزگی و نظافت تن را از اخلاق پیامبران می داند: «مِن اخلاقِ الانبیاءِ التنظّف»(۶). پیروی از اخلاق انبیا، که یکی از آنها نظافت است، عمل به سیره و روش آنها است.
امام رضا (علیه السلام) فلسفه وجوب غسل جنابت را «نظافت و تطهیر» می داند: «علت وجوب غسل جنابت، نظافت بدن از آلودگی است که به بدن رسیده و همچنین تطهیر سایر بدن است؛ زیرا جنابت از تمام جسم انسان خارج می شود. بنابراین، تطهیر تمام جسم لازم است.»(۷)
آن حضرت در راستای مسائل مربوط به نظافت، نکته هایی را بیان می کند که برخی از آنها عبارت اند از: نهی از غسل کردن با آبی که بیشتر با آن غسل شده(۸)، سفارش به مسواک زدن(۹) و کوتاه کردن موی سر و…(۱۰).
آراستگی و زینت
هر فردی براساس فطرت خود، خواهان آراستگی است و از زشتی و پلیدی تنفّر دارد. آراستگی و زینت بدن در حدّ مناسب و معتدل (به دور از تجمل‌ها) یکی از سنت‌های ائمه اطهار (علیهم السلام) است. این سنت حسنه علاوه بر نشاط و شادابی انسان، سبب امنیت روانی و نشاط جمعی افراد جامعه نیز می شود.
مؤمنان با سیمایی جذاب و آراسته در جامعه حاضر می شوند و از امور تنفرآور و زشتی‌های ظاهری و جسمی دوری می کنند تا حرمتشان حفظ و اثرگذاری آنان بیشتر شود. توجه به آراستگی و زینت بدن، یکی از سنت‌های مورد تأکید امام رضا (علیه السلام) است. این سنت حسنه، همواره در سیره ی آن حضرت به چشم می‌خورد. ایشان زیبایی و آراستگی را موردپسند و محبوب خداوند می داند.(۱۱)
حسن بن جهم گوید: خدمت حضرت رضا (علیه السلام) رسیدم، دیدم آن حضرت محاسن خود را با خضاب سیاه کرده است. عرض کردم، محاسن خود را سیاه کرده‌اید؟ فرمود: خضاب اجر دارد، و عفت زن ها را زیاد می کند، اگر مردها خضاب کرده، خویشتن را آماده می کردند، زنان از جاده‌ی عفاف بیرون نمی‌شدند.(۱۲)
آن حضرت، عطرزدن را از اخلاق انبیا می داند(۱۳) و در سیره‌ی شخصی ایشان، به کار بردن بوی خوش، سنت بوده است. هنگامی که از منزل خارج می شد، خود را خوش بو می کرد(۱۴).
امام در توصیه دیگر می فرماید: برای مرد سزاوار نیست که استفاده هر روزه از بوی خوش را ترک کند، پس اگر نتوانست، یک روز در میان و باز اگر نتوانست، در هر جمعه، خود را خوش بو سازد و هیچ گاه این عمل را رها نکند.(۱۵)
هنگامی که مردم می خواستند به دیدن امام رضا (علیه السلام) بروند، او بهترین لباس های خود را می پوشید،(۱۶) زیرا لباس، مظهر خارجی انسان است و نمی توان نسبت به آن بی توجه بود. حرمت مؤمن ایجاب می کند که انسان در ملاقات با او، شئون خود و وی را رعایت کند که پاکیزه و خوش لباس باشد.(۱۷)
آن حضرت بر اهمیت آراستگی در کانون خانواده تأکید دارد و برای حفظ عفت زن، توصیه به آراستگی مرد می کند(۱۸) و در مقابل، به آراستگی زن در برابر شوهر نیز سفارش دارد.
آن حضرت در حدیثی دیگر به نقل از پدران خود، نزدیک به همین مضمون فرمود: زنان بنی اسرائیل از عفت و پاکی دست برداشتند و این مسئله، هیچ سببی نداشت، جز آنکه شوهرانشان خود را نمی‌آراستند. سپس افزود: زن نیز از مرد همان را انتظار دارد که مرد از او دارد.(۱۹)
پی نوشت ها
۱- مجلسی، همان، ج۷۵، ص ۳۲۱،۲- همان، ج۷۵، ص ۳۴۷،
3- همان، ج۷۳، ص۱۴۱،
4- علی بن موسی (علیه السلام)، همان، ص ۴۸،
5- امام رضا (علیه السلام) به نقل از امیرمؤمنان علی (علیه السلام) می فرماید: خوابیدن، چهار قسم است: پیامبران بر پشت دراز کشیده
می‌خوابند، در حالی که چشم‌هایشان برای دریافت وحی پروردگار نمی‌خوابد. مؤمن رو به قبله بر پهلوی راست می‌خوابد، پادشاهان و
فرزندانشان برای گوارایی غذا بر پهلوی چپ می‌خوابند و ابلیس و برادرانش و دیوانگان و آسیب دیدگان عقلی بر روی شکم می خوابند(ابن
بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج۱، ص ۲۴۶-۲۴۷).
6- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۵، ص ۵۶۷،
7- ابن بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص ۷۶،
8- کلینی، همان، ج۶، ص ۵۰۳،
9- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۵۰،
10- مجلسی، همان، ج۷۳، ص ۸۳،
11- نوری، همان، ج۳، ص ۲۳۶،
12- عطاردی، همان، ج۲، ص ۳۷۱،
13- کلینی، همان، ج۶، ص ۵۱۰،
14- همان، ج۶، ص۵۱۶،
15- مجلسی، همان، ج۷۳، ص۱۴۰،
16- ابن بابویه، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، ج۲، ص ۱۷۸،
17- قرشی، باقرشریف، پژوهشی دقیق در زندگی علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، ص۵۹-۶۰،
18- مجلسی، همان، ج۷۳، ص ۱۰۰،
19- طبرسی، همان، ص۸۱،
منابع تحقیق
-ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، مکتبه آیه الله المرعشی، قم، ۱۳۸۳،
-ابن بابویه، محمدبن علی، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، دارالرضی، قم، ۱۴۰۶ق.
-__، علل الشرائع، داوری، قم، ۱۳۸۶،
-__،عیون اخبارالرضا (علیه السلام)، نشر جهان، تهران، ۱۳۷۸،
-__، کمال الدین و تمام النعمه، اسلامیه، تهران، چاپ دوم، ۱۳۹۵ق.
-__، معانی الاخبار، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۰۳ق.
-__، من لا یحضره الفقیه، جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
-ابن سینا، حسین بن عبدالله، الشفاء- الطبیعیات، ۲ج، مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ق.
-__، النفس من کتاب الشفاء، تحقیق حسن حسن زاده آملی، بوستان کتاب، قم، ۱۳۷۵ق.
-اخوان الصفا، رسائل اخوان الصفا و خلان الوفاء، ۴ج، بی نا، بی جا، ۱۴۱۲ق.
-آمدی، عبدالواحد، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، دفتر تبلیغات، قم، ۱۳۶۶،
-جوادی آملی، عبدالله، مفاتیح الحیاه، اسرا، قم، چاپ۷۷، بی تا.
-حجتی، محمدباقر، مسائل تربیتی در اسلام، دفتر فرهنگ اسلامی، تهران، چاپ چهارم، ۱۳۶۴،
-حرانی، ابن شعبه، تحف العقول، جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
-حسن زاده آملی، حسن، طبّ و طیب و تشریح، الف. لام. میم، قم، چاپ سوم، ۱۳۸۵،
-__،عیون مسائل النفس، امیرکبیر، تهران، ۱۳۷۱،
-خاتمی، احمد، فرهنگ علم کلام، صبا، تهران، ۱۳۷۱،
-دیل کارنگی، آیین زندگی، ترجمه پروین قائمی و ریحانه جعفری، پیمان، تهران، چاپ یازدهم، ۱۳۹۱،
-رخشاد، محمدحسین، در محضر آیه الله بهجت، قدس، مؤسسه سما، چاپ سوم، ۱۳۸۲،
-سیدرضی، نهج البلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، ۱۳۷۸،
-صدرالدین، محمدبن ابراهیم، اسفار، ۹ج، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ۱۹۸۱،
-__، المبدأ و المعاد، تصحیح و مقدمه سیدجلال الدین آشتیانی، بوستان کتاب، قم، ۱۳۸۰،
-طبرسی، ابوالفضل علی بن حسن، مشکاه الانوار، حیدریه، نجف، ۱۳۸۵،
-طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، الآداب الدینیه للخزانه المعینیه، زائر، قم، ۱۳۸۰،
-طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، ۱۳۷۰،
-طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، المکتبه المرتضویه و مطبعتها، نجف، ۱۳۷۰،
-عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الرضا (علیه السلام)، آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۴۰۶ق.
-عقیلی خراسانی، محمدحسین، خلاصه الحکمه، اسماعیلیان، قم، ۱۳۸۵،
-__، مخزن الادویه، باورداران، تهران، ۱۳۸۰،
-علی بن موسی (علیه السلام)، امام هشتم، طبّ الرضا (علیه السلام)، نصیرالدین امیرصادقی، معراجی، تهران، چاپ هشتم، ۱۳۸۱،
-__، فقه الرضا (علیه السلام)، کنگره جهانی امام رضا (علیه السلام)، مشهد، ۱۴۰۶ق.
-عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، چاپخانه علمیه، تهران، ۱۳۸۵،
-__،کتاب التفسیر، چاپخانه علمیه، تهران، ۱۳۸۰،
-فیض کاشانی، عین الیقین، دارالحوراء، بیروت، ۱۴۲۸،
-قرشی، باقرشریف، پژوهشی دقیق در زندگی علی بن موسی الرضا (علیه السلام)، ترجمه سیدمحمد صالحی، دارالکتب اسلامیه، تهران، ۱۳۸۲،
-قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، سنائی، تهران، ۱۳۵۹،-کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، اسلامیه، تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۲،
-__، اصول کافی، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، اسوه، قم، چاپ سوم، ۱۳۷۵،
-مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، مرآه العقول، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
-___، بحارالانوار، ۱۱۰ج، اسلامیه، تهران، بی تا.
-مراغی، یعقوب، طب النبی(صلی الله علیه و آله و سلم) و طب الصادق (علیه السلام)، مؤمنین، قم، چاپ سوم، ۱۳۸۱،
-مشکینی، علی، تحریرالمواعظ العددیه، الهادی، قم، چاپ هشتم، ۱۳۸۱،
-مصباح یزدی، محمدتقی، در کوچه‌های آفتاب، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ۱۳۹۰،
-مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ۲۲ج، صدرا، تهران، ۱۳۹۰،
-ناظم، اسماعیل، طبیعت در پزشکی ایرانی، ابژ، تهران، ۱۳۸۹،
-نصر، سیدحسین، دین و نظم طبیعت، ترجمه انشاءالله رحمتی، نشرنی، تهران، چاپ سوم، ۱۳۸۹،
-نوری، علی، مستدرک الوسائل، مؤسسه آل البیت، قم، ۱۴۰۸ق.
منبع مقاله: همایش ملی سبک زندگی رضوی(مقالات برگزیده)، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی، چاپ اول(۱۳۹۳).
