جریان تکفیری که در عصر حاضر در جهان اسلام تحت عناوین مختلف فعالیت دارد، مبتنی بر تفکر ابن تیمیه و اخلاف اوست. بنابراین می توان گفت که این تیمیه موسس جریان تکفیری است. از این‌رو به معرفی اجمالی ابن تیمیه و افرادی که بعداز او و در عصر حاضر در رهبری جریان تکفیر نقش داشته می پردازیم.
۱. ابن تیمیه
احمدبن عبدالحلیم حرانی معروف به ابن تیمیه پدید‌آورنده اصلی عقاید وهابیت است که در سال (۶۶۱ ق) در شهر حران یکی از شهرهای عراق متولد گردید.[۱]
البته چند سال قبل از او در قرن چهارم هجری «ابو محمد بر بهاری» یکی دیگر از علماء حنبلی زیارت قبور را منع کرده بود که از طرف خلیفه عباسی مورد انکار قرار می‌گیرد و در همین قرن چهارم عبدالله بن محمد عبکری حنبلی معروف «به ابن لطه» متوفای ۳۷۸ قمری زیارت و شفاعت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ را انکار نموده و سفر برای زیارت قبر آن حضرت را سفر معصیت دانست.[۲] لکن ابن تیمیه این عقاید حرمت زیارت و طلب شفاعت از پیامبر اسلام و سایر اولیاء را با ضمیمه یک سلسله عقاید و تفکرات جدید دیگر به طور حساب شده و در کتاب‌های متعدد به صورت گسترده و بر محور شرک وتوحید ـ که در حقیقت تمام اعتقادات او از دشمنی با اهل بیت پیغمبر ـ صلی الله علیه و آله ـ نشأت گرفته است ـ تدوین نموده و برای اخلاف خودش به جا گذاشت. ابن تیمیه بر طبق فتوای علمأ اهل سنت به خصوص علماء شافعی مذهب و مالکی مذهب چندین بار راهی زندان حکام وقت شده و سرانجام در سال ۷۲۸ قمری در زندان می‌میرد.[۳]
۲. ابن قیم جوزی
بعد از مرگ ابن تیمیه شاگرد مخلص او به نام محمد بن ابوبکر معروف به ابن قیم الجوزیه کتاب‌ها و آثار استادش را جمع‌آوری کرده و در ترتیب و تبویب و انتشار آن تلاش‌های پی‌گیر را متحمل شده و خود نیز کتاب‌های متعددی را برای حفظ و دفاع از عقاید استادش نگاشته است.[۴]
بعد از ابن قیم کسی به نام حامی عقاید ابن تیمیه معروف نیست تا اینکه شخصی به نام محمد بن عبدالوهاب در قرن دوازدهم هجری قمری سر از نجد عربستان درمی‌آورد.
۳. محمد بن عبدالوهاب
محمد بن عبدالوهاب بن سلیمان تمیمی به قولی در سال (۱۱۱۱ ق) و بنابر قول دیگر در سال (۱۱۱۵ ق) و (۱۷۰۳ یا ۱۷۰۴ م) در شهر عیینه از شهرهای نجد متولد گردید.[۵] او تحصیلات ابتدائی خود را از پدرش فراگرفت و در شهرهای دیگری به تحصیلات خود ادامه داد او در همان اوایل تحصیلات خود نظرات و عقایدی را درباره دین اسلام مطرح می‌کرد که مورد مخالفت و منازعه پدرش قرار می‌گرفت او بعد از اینکه پدرش در حریمله از دنیا رفت مردم را به سوی عقیده خودش دعوت کرد و به هر شهری که می‌رفت بعد از اظهار عقایدش مورد تنفر مردم قرار گرفته و از شهر بیرونش می‌کردند. او سرانجام در سال (۱۱۶۰ هـ . ق) وارد درعیه شده و با امیر درعیه محمد بن سعود جدّ آل سعود فعلی عربستان هم پیمان می‌گردد.[۶] و حکومتی را مبتنی بر عقاید ابن تیمیه و محمد ابن عبدالوهاب به وجود می آورند.[۷]
محمد بن عبدالوهاب در سال ۱۲۰۶ق. در آخر ذیقعده از دنیا می‌رود.[۸] پس از مرگ محمد بن عبدالوهاب فرزندان او مرجعیت وهابیت و جریان تکفیری را به عهده گرفتند و در رأس آنان شیخ حسین قرار داشت. فرزندان محمد بن عبدالوهاب معروف به آل‌الشیخ بزرگترین وزیران و مستشاران عبدالعزیز اول بود و بر رأی آنان اعتماد کامل داشت هر چند آنان توانایی پدر شان را نداشتند.[۹] آل الشیخ و شاگردان او در صدد ادامه تکفیر مسلمانان برآمدند. آنان هر کسی را که به شهرهای خارج از قلمرو دعوت محمد بن عبدالوهاب سفر می‌کرد و اهالی آن شهرها را مسلمان می‌دانست، تکفیر کردند. آنان اهل مکه، مدینه و دولت عثمانی را تکفیر کردند و حتی کسانی را که آنان را تکفیر نمی‌کردند، نیز تکفیر کردند. آنان اکثر فرقه‌های اسلامی را مورد تکفیر قرار دادند. شیخ سلیمان بن عبدالله بن محمد تمام کسانی را که در ظاهر با عمل اهالی شهرش، مانند حجاز، یمن، شام موافق بودند هرچند در باطن دوستدار وهابیت و دشمن هموطنانش بودند، تکفیر کرده است.[۱۰]
۴. ابن‌باز
یکی از علمای دوره معاصر وهابیت که در ترویج تفکرات تکفیری محمدبن عبدالوهاب نقش مهمی داشته، عبدالعزیز ابن‌باز است که در نزد وهابیان به مفتی اعظم مشهور است.
عبدالعزیز بن عبدالله بن عبدالرحمن بن محمد بن عبدالله آل‌باز در ماه ذی الحجه سال۱۳۳۰ﻫ.ق. در شهر ریاض به دنیا آمده است. او در سال ۱۳۴۶ق. چشمش مبتلا به مریضی شد و در نهایت در سال۱۳۵۰ق. کاملا بینایی‌اش را از دست می دهد. [۱۱] ابن‌باز در بیست و هفتم محرم سال۱۴۲۰ق. در طایف فوت کرد و در مکه بهخاک سپرده شد.[۱۲]
به گفته خود ابن‌باز، او متولی مناصب زیادی در عربستان بوده. در حدود چهارده سال از سال ۱۳۵۷ق. تا۱۳۷۱ق. در منطقه «خرج» مقام قضاوت را داشته است. از سال ۱۳۸۱ق. تا ۱۳۹۰ق. نائب رئیس جامعه اسلامی در مدینه منوره بوده و بعد از وفات محمد بن ابراهیم از سال۱۳۹۰ق. تا ۱۳۹۵ق. ریاست این جامعه را به عهده داشت‌است. از سال ۱۳۹۵ق. به امر پادشاه به عنوان رئیس عام «ادارات البحوث العلمیه و الافتاء والدعوه والارشاد» تعیین گردیده و تا سال ۱۴۱۴ق. در این مقام باقی بوده است. در سال ۱۴۱۴ق. به دستور پادشاه به عنوان مفتی عام کشور و رئیس «هیئت کبار العلماء و رئیس اداره البحوث العلمیه و الافتاء» تعیین گردیده و تا آخر عمر عهده دار این مقام بوده است.[۱۳]
۵. آل‌الشیخ
آل‌الشیخ عبدالعزیز بن عبدالله بن محمد بن عبداللطیف آل‌الشیخ مفتی اعظم وهابیت و وزیر فتوای عربستان است. وی که از نسل محمد بن عبدالوهاب بوده، پس از ابن‌باز متصدی ریاست کبار علماء شده است. آل‌الشیخ در تاریخ سوم ذیحجه۱۳۶۲ق. در شهر مکه به دنیا آمد، در سال ۱۳۷۰ ق. وی به طور مادرزادی از ضعف چشم آزار می‌برده, تا اینکه در جوانی به سال ۱۳۸۱ق. بینایی اش را از دست داد.
آل‌الشیخ مناصبی مختلفی را در کشور عربستان به عهده داشت‌است. او تا سال ۱۳۹۲ق. در «معهد امام الدعوه العلمی» به تدریس مشغول بوده و پس از آن در دانشکده فقه ریاض این شغل را ادامه داده‌است. او از سال۱۴۰۷ق. به عضویت هیئت علمای کبار عربستان در آمد و در سال۱۴۱۲ق. با دستور مستقیم پادشاه عربستان به ریاست اداره مطالعات علمی و صدور فتاوا منصوب شده است. وی در سال ۱۴۱۷ق. به مقام نیابت و قائم مقامی مفتی اعظم عربستان درآمد. با مرگ شیخ عبد العزیز ابن‌باز مفتی اعظم وقت عربستان در تاریخ ۲۷/محرم۱۴۲۰ به مقام مفتی عام و اعظم وهابیون عربستان سعودی و رئیس هیئت کبار علما عربستان منصوب شد.آل‌الشیخ در حال حاضر در حکومت عربستان از جایگاه وزارت برخوردار است.[۱۴]
۶. ابن‌عثیمین
ابو عبدالله محمد بن صالح بن محمد بن عثیمین الوهیبی التمیمی، در ۲۷ رمضان سال ۱۳۴۷ق. در شهر عنیزه واقع در ایالت قصیم عربستان متولد شده است.
او بعد از وفات استادش عبدالرحمن سعدی امامت مسجد جامع در عنیزه را به عهده می‌گیرد و افزون بر تدریس در دانشگاه، در مدرسه علمی عنیزه مشغول تدریس می‌شود . بعد از مدتی برای تدریس شریعت و اصول دین به شعبه‌ای از دانشگاه امام محمد بن سعود در قصیم منتقل می‌شود. افزون بر این‌ها او عضو هیئت کبار علماء دولت سعودی است.[۱۵]
ابن‌عثیمین در هشتم فوریه ۱۹۹۴م. از سوی ملک فیصل نشان خدمت به اسلام را هدیه گرفت و بالاخره در روز چهارشنبه پانزدهم شوال۱۴۲۱ق. برابر با دهم ژانویه ۲۰۰۱م. درگذشت و در مکه دفن شد.[۱۶]
۷. محمد بن عبدالرحمن العریفی
«محمد بن عبدالرحمن العریفی» مبلغ و عالم جوان سعودی است که در ۱۵ جولای ۱۹۷۰م. در شهر «دمام» واقع در استان شرقی عربستان به دنیا آمد. وی لیسانس خود را در سال ۱۹۹۱م. در رشته اصول دین از دانشگاه امام محمد بن سعود در ریاض و فوق لیسانس خود را در سال ۱۹۹۶م. در اصول دین با گرایش عقیده و مذاهب معاصر از همین دانشگاه اخذ کرد. عنوان پایان‌نامه وی پژوهش و بررسی «الکافیه الشافیه فی الانتصار الفرقه الناجیه ابن قیم» است. رساله دکترای خود را تحت عنوان «نظریات شیخ الاسلام بن تیمیه درباره صوفیه» نوشته است. [۱۷]
محمد عریفی فتاوی متعددی را در راستای اهداف مذهبی و سیاسی وهابیت صادر کرده که فتوای جواز و شرعی بودن جهاد نکاح در جنگ سوریه از شرم‌آور ترین فتواهای او به شمار می‌آید.
۸. ناصر العمر
شیخ «ناصر بن سلیمان بن محمد العمر»، معروف به ناصرالعمر دبیرکل بنیاد مسلمانان عربستان سعودی و از چهره‌های سرشناس تندرو و افراطی وهابی است. او در سال ۱۳۷۳ﻫ.ق/ ۱۹۵۲م. در روستای مریدسیه وابسته به شهر بریده در منطقه القصیم به دنیا آمد. ناصرالعمر در جایی تدریس و تحصیل کرده است که مهد تکفیر و افراط‌گری در عربستان است. دانشجویان و اساتید دانشکده‌های شریعت در عربستان سعودی بویژه دانشگاه «محمد بن سعود» (مخصوصاً دفتر وعظ و ارشاد این دانشگاه) که ناصرالعمر در آنجا تحصیل و تدریس کرده، همه مسلمانان به جز مؤمنان به مذهب وهابی تکفیری را کافر می‌پندارند و مراکز خطرناکی هستند که در خون‌ریزی کشتار بی‌گناهان در عراق و پاکستان و اخیراً نیز سوریه دست داشته‌اند.[۱۸]
۹. صالح بن فوزان
صالح بن فوزان بن عبدالله بن علی آل فوزان متولد ۲۸ سپتامبر۱۹۳۵م. (اول رجب ۱۳۵۵ هـ.ق) در منطقه شماسیه حوالی شهر بریده در منطقه قصیم عربستان است. در کودکی پدرش می‌میرد و با سرپرستی اقوام و خویشان رشد می‌یابد.
او عضو هیات دائمی فتوا(فتاوی اللجنه الدائمه) و بحثهای علمی، عضو هیئت کبار العلماء، عضو مجمع فقهی مکه مکرمه، عضو گروه إشراف بر داعیان و مبلغان حج، إمام و خطیب مسجد جامع امیر متعب بن عبدالعزیز و کارشناس برنامه رادیویی (نور على الدرب) بوده و نیز مدرّس آکادمی علمی ریاض، دانشکده فقه، دانشکده اصول دین و آکادمی عالی قضاوت است.[۱۹]
۱۰. شیخ عبدالله بن‌جبرین
عبد الله بن عبد الرحمن بن عبد الله بن إبراهیم بن فهد بن حمد بن جبرین من آل رشید مشهور به «بن‌جبرین» از خانواده بنی‌زید از بزرگان وهابیت و درباری در عربستان سعودی بود که در سال ۱۳۵۳ قمری در روستای قویعیه در منطقه ریاض عربستان سعودی به دنیا آمده است. وی در طول سالهای ۱۳۸۱ تا ۱۴۰۷قمری تحصیلات دانشگاهی خود را از مقطع کارشناسی تا دکترا در دانشکده فقه ریاض طی کرد. [۲۰]
۱۱. شیخ عدنان عرعور
عدنان بن محمد عرعور متولد ۱۹۴۸م. در حمات سوریه متولد گردید. وی در عربستان آموزش دید و استادانی چند داشته که مشهورترین آنان ابن‌باز مفتی مشهور وهابی بوده است.
وی با انتقاد از تشیع بر اساس مبانی جریان سلفی تکفیری برای خود توانست شهرتی نسبی کسب کند و در اولین دوره بحثهای خود جایزه بین المللی نایف بن عبدالعزیز را هم به دست آورد. بسیاری از ناظران او را شیخ تکفیری می‌دانند که مدعی حمایت از اسلام است اما مواضع او در تکفیر مردم عراق بخصوص در سخنرانی‌هایش در تضاد با اسلام حقیقی است.
در بهمن سال۹۰ روزنامه «الوطن» چاپ دمشق نوشت عرعور که در چند جنایت دست داشت و به عربستان پناهنده شد زیر نظر عده‌ای به شیخ تبدیل شده به صدور فتوا ضد نظام سوریه پرداخته است.[۲۱]
صالح اللحیدان، سلمان العوده، شیخ صفر الحوالی، شیخ علی الحذیفی، محمد علی فرکوس، شیخ خباب مروان الحمد، شیخ عبدالمحسن عبیکان و دیگران از شیوخ و مفتیان تکفیری وهابیت معاصر به شمار می‌آیند که مجالی برای معرفی همه آن‌ها در این مقاله نیست.
پی نوشت:
[۱] . الکثیری، سید محمد، السلفیه بین السنه و الامامیه، ص ۲۱۱.
[۲] . فقیهی، علی اصغر، وهابیان، ص ۱۹ و ۲۰.
[۳] . فقیهی، علی‌اصغر، وهابیان، ص ۴۶.
[۴] . الکثیری، سید محمد، السلفیه بین اهل السنه و الامامیه، ص ۳۰۳.
[۵] . همان، ص ۳۰۵ و سبحانی جعفر، بحوث فی الملل و النحل، ج ۴ / ۳۳۴.
[۶] . مغنیه، محمد جواد، هذی هی الوهابیه، ص ۸۷.
[۷] . رک: همان.
[۸] . همان، ص۱۸۰.
[۹] . عجلانی، منیر، تاریخ البلاد العربیه السعودیه، ج۲، ص۱۲-۱۳.
[۱۰] . مالکی، حسن بن فرحان، مبلّغ نه پیامبر… ص۱۵۳و۱۵۴.
[۱۱]. عبد العزیز ابن‌باز، مجموع فتاوى ومقالات متنوعه، ج ۱، ص۸ و ۹ . (التوحید و ما یتعلق به).
[۱۲] . http://www.binbazfoundation.org/index2.php?ibnbaz سایت« موسسه عبدالعزیز ابن‌باز الخیریه»
[۱۳]. عبد العزیز ابن‌باز، مجموع فتاوى ومقالات متنوعه، ج ۱، ص۸ و ۹ . (التوحید و ما یتعلق به).
[۱۴] . http://www.mashreghnews.ir
[۱۵] . ابن‌عثیمین، شیخ محمد بن صالح، مجموع فتاوی و رسائل…، ج۱ص۹-۱۱.
[۱۶] . http://www.shia-leaders.com
[۱۷] . mashreghnews.ir، کد خبر: ۲۳۸۵۳۶: ۱۵ مرداد ۱۳۹۲.
[۱۸] . mashreghnews.ir.
[۱۹] . mashreghnews.ir.
[۲۰] . mashreghnews.ir.
[۲۱] . mashreghnews.ir.
نویسنده: حمیدالله رفیعی
