مقدمه
مطالعات روان‌شناسان درباره خلاقیت نشان داده است که خلاقیت نیز همانند سایر جنبه‌هاى انسان، از الگویى پیروى می‌کند. به نظر آنها، خلاقیت در اوایل زندگى و ابتدا در بازى کودک ظاهر می‌شود و به تدریج در جنبه‌هاى دیگر زندگى از قبیل کار، مدرسه، فعالیت‌هاى تفریحى و مشاغل تجلى می‌کند. ابتکارات یا تولیدات خلاق در طول سال‌هاى ۳۰ و ۴۰ به اوج می‌رسد. بعد از آن حالت فلات پیدا می‌کند، به تدریج کاهش می‌یابد.
اریکسون، میان‌سالى را سن بحرانى نامیده است که در آن، تولید یعنى تمایل به خلق یا به وجود آوردن یا رکود حکمفرما خواهد شد. به عقیده روان‌شناسان عوامل محیطى از قبیل فقر بهداشتى، اوضاع و احوال خانوادگى، فشارهاى مالى و نبودن وقت آزاد در به اوج رسیدن خلاقیت مؤثرند و شواهد دال بر کاهش آن به سبب محدودیت‌هاى موروثى وجود ندارد.
عوامل تسریع‌کننده در رشد خلاقیت
-وقت: کودکان براى خلاق شدن، وقت زیادى لازم دارند تا با افکار و مفاهیم درگیر شوند و با آنها بازى کنند و آنها را به اشکال نو و ابتکارى در آورند.
-ترغیب و تشویق: کودکان براى خلاقیت و خلاق بار آمدن، به تشویق و ترغیب نیاز دارند و انتقاد، مانع خلاقیت ایشان می‌شود.
– مواد: بدیهى است وجود مواد گوناگون مثلا کاغذ، خمیر و…براى تحریک خلاقیت در کودکان ضرورت دارد.
– محیط محرک: محیط خانه و مدرسه باید با تشویق و راهنمایى کودکان در کاربرد مواد و اشیاء، خلاقیت ایشان را بر انگیزد.
– روابط غیر انحصارى والدین کودک: والدینى که نه حامى افراطى و نه انحصارگر افراطى فرزند خود هستند، طبعا او را به استقلال و اتکا به خویش تشویق خواهند کرد و این دو تاثیر بیشترى در خلاقیت دارند.
– روش‌هاى پرورش کودک: روش آزاد منشانه و آسان‌گیر در پرورش کودکان درخانه و مدرسه خلاقیت را تسریع می‌کند، در صورتى که سختگیرى از آن جلو گیرى می‌کند.
– فرصت کسب معلومات: خلاقیت در خلا انجام نمی‌گیرد، بلکه مستلزم کسب معلومات است که زیر بناى خلاقیت بشمار می‌رود.
جلوه‌هاى خلاقیت در کودکان
کودکان، فرایند خلاقیت خود را درسنین مختلف به شکل‌هاى گوناگون آشکار می‌کنند که به جلوه‌هاى خلاقیت معروفند. این جلوه‌ها عمدتا عبارتند از:
جاندار پندارى
علاقه به نسبت دادن هشیارى به اشیاء و موجودات غیر جاندار. این جلوه را غالبا در کودکان خردسال که هنوز نمی‌توانند جاندار را از غیر جاندار تمیز دهند، می‌بینیم، آنها از نسبت دادن صفات زندگان به موجودات غیر زنده، لذت می‌برند و معمولا صفاتى را به آنها نسبت می‌کند که والدین‌شان به خود ایشان نسبت می‌دهند.
بازى سازنده
کودکان زمانى که به سن مدرسه می‌رسند و می‌توانند خیال بافى و واقعیت را از هم تشخیص دهند، توجه خود را از بازى نمایشى به بازى سازنده معطوف می‌کنند.
دوستان خیالى
دوست خیالى از شخص، حیوان یا چیزى که کودک در عالم خیالش می‌آفریند تا نقش دوست را با او ایفا کند، زیرا بیشتر بازی‌ها براى لذت بخش بودن به همبازى نیاز دارند و کودکانى که همبازى ندارند غالبا یک همبازى خیالى براى خودشان خلق می‌کنند. کودکى که تجارب اجتماعى تلخ و ناخوشایند دارد، ممکن است همبازى خیالى را بر همبازى واقعى ترجیح دهد.
رویاى بیدارى
رویاى بیدارى مانند بازی‌ها، فعالیتى است که شخص از پرداختن به آن لذت می‌برد. شکلى از بازى ذهنى است که معمولا خیال پردازى خوانده می‌شود تا جلوه‌هاى کنترل شده تخیل مشخص شود.
دروغ‌هاى مصلحت‌آمیز کودک
یکى از جلوه‌هاى بسیار شایع میان کودک خردسال، گفتن دروغ‌هاى مصلحتى است که با دروغ‌هایى که بزرگسالان فکر می‌کنند تفاوت دارد. این گونه دروغ را کودک بر خلاف تصور بزرگسالان عملا درست می‌پندارند.
شوخى‌سازى
شوخى دو جنبه دارد: توانایى ادراک شوخى و دیگرىریال توانایى تولید آن و جنبه پذیرش اجتماعى را هم باید به آن افزود، زیرا جالب یا غیرجالب بودن شوخى را اطرافیان تعیین می‌کنند. تولید شوخى مستلزم شناخت موقعیت است، همچنین با میزان علاقه شخص به پذیرش اجتماعى بستگى دارد. به این معنا که کودکان ناراضى از میزان آن طبعا به تولید شوخى انگیزش بیشترى خواهند داشت تا به هدف خود برسد. شوخی‌ها انواع ساده و پیچیده دارند که خلاقیت عمدتا در شوخی‌هاى پیچیده به چشم می‌خورد.
داستان‌گویى
یکى دیگر از جلوه‌هاى خلاقیت، داستان‌گویى است. کودکان خلاق در انتخاب و بیان داستان مو فقیت بیشترى دارند و بهتر و بیشتر می‌توانند توجه شنوندگان خود را جلب کنند.
مفهوم خودآرمانى
مفهوم خود آرمانى آرزوى کودکان به این است که آن باشند یا آن چیز را عرضه کنند که خود دوست دارند به آن برسند. به عبارت دیگر منظور از خود آرمانى، علاقه شخص به این است که دیگران او را آنچنان که خودش می‌خواهد دریابند. اعم از خود پندارى بدنى و خود پندارى روان‌شناختی.
منبع: دانشنامه رشد؛ على غلامپور طالمى
