یکى از عوامل مهم در شکل‌گیرى رفتارها، افکار، نگرش‌ها، احساسات، آرزوها و به طور کلى شخصیت نوجوانان، ارتباط با دوستان و همسن و سالان است.
به طور نسبى می‌توان گفت که در شش سال اول زندگى، خانواده، در شش سال دوم، معلمان و در شش سال سوم زندگى، همسالان و دوستان بیشترین نقش را در تربیت و شکل‌گیرى شخصیت هر فرد ایفا می‌کنند. بدیهى است که برقرارى رابطه با دوستان و هم قطاران در هر دوره‌اى از زندگى واجد اهمیت است.
اما در دوره نوجوانى با توجه به ویژگی‌ها و رفتارهایى که توام با نوجوانى است، به ویژه این که آنها خواهان مستقل شدن از خانواده، اثبات وجود و کسب هویت‌‌اند، اهمیتى مضاعف پیدا می‌کند. در این سلسله مقالات به تشریح ابعاد مختلف این موضوع می‌پردازیم.
دوستیابى در دوره نوجوانى
نوجوانى سن رفاقت و دوران دوستی‌هاست. نوجوانان در این سن عاشق دوستى و رفاقت‌اند. گاهى دوستی‌هاى آتشینى در این دوران پدید می‌آید که باعث مشکلاتى می‌شود. دوستى در این سن، بیشتر سطحى و کمتر عمیق است. با این حال، گاهى شدت دوستى و وابستگى به حدى است که نوجوان خانواده خود را رها می‌کند و حتى حاضر است براى دوست خود جانش را فدا نماید.
هراس از گمنامى و تنهایى، نوجوان را بر می‌انگیزد تا خود را در ارتباط با گروه همسالان قرار دهد. رنج ناشناخته ماندن، آن چنان او را تحت تاثیر قرار می‌دهد که براى احساس تعلق به گروه بیشترین فعالیت را از خود بروز می‌دهد. هم‌بستگى گروهى در این دوره قوی‌تر از سایر مراحل زندگى است و غالبا به عنوان یک شاخص موفقیت براى اکثر نوجوان‌ها محسوب می‌گردد.
نیاز به تعلق به گروه به مفهوم پذیرش و قبول گروه مورد نظر نوجوانان است. هر نوع رویدادى که بر این پذیرش اثر گذارد، نوجوان را دچار تزلزل، بی‌کفایتى و بی‌اعتمادى نسبت به خود خواهد کرد. در مواردى، نوجوان سرخورده از گروه به باندها و گروه‌هاى ناسالم اجتماعى می‌پیوندد تا بر تنهایى و عدم تعلق اجتماعى خویش فائق آید.
دوستی‌هاى دوران بلوغ، یعنى آغاز نوجوانى، اغلب میان دو نفر به وجود می‌آیند و گاه موجب مختل شدن رشد اجتماعى شده، پیوستن به گروه را دشوار می‌سازند. در میان نوجوانان ۱۲ تا ۱۵ ساله اغلب دیده شده است که به‌طور مرتب از جانب یک «بهترین دوست» به سوى دیگرى می‌روند و رفیق عوض می‌کنند (بیابانگرد،۱۳۷۶).
هر چند این جدایى در ابتدا دردناک است، با یافتن جانشین درمان می‌پذیرد. نوجوانان، به ویژه نوجوانان دختر، نیاز به دوست داشتن و مورد علاقه بودن را در رویا و تخیل ارضاء می‌کنند، زیرا در رویا می‌توانند بدون هیچ‌گونه واهمه خود را به دست غلیان احساس بسپارند و با نسبت دادن کلیه خوبی‌ها و زیبایی‌ها به خود، کمبودهاى واقعى را جبران کنند.
جذب گروهى و پذیرفته شدن در جمع دوستان براى نوجوانان اهمیت فراوان دارد و لذا باید هر گونه انزوا و کناره‌گیرى را در دوره نوجوانى به دقت مورد بررسى قرار داد و علت آن را جویا شد. شاید علت انزوا، نداشتن مهارت اجتماعى باشد یا احساس خطاکارى و اشتباه و احساس بی‌ارزشى آن را ایجاد کند که در این صورت آموزش مهارت‌هاى ارتباطى می‌تواند به نوجوان کمک کند تا در جمع پذیرفته شود و خود را ابراز دارد.
بر اساس نتایج یک مطالعه(۱۳۷۲)، ۶۲ درصد دانش‌آموزان راهنمایى ناحیه ۳ اصفهان از گروه همسال، الگو پذیرفته‌اند. ۷۲ درصد در گذران اوقات فراغت و ۷۵ درصد در الگوى درس خواندن از گروه همسالان پیروى کرده، ۴۸ درصد مانند پدر، ۶۰ درصد مانند معلم تربیتى و ۷۳ درصد مانند بهترین معلم خود رفتار می‌کنند. مقایسه پسران و دختران نشان داد که پسران بیش از دختران تحت تاثیر گروه همسالان خود بوده‌اند.
این تفاوت را می‌توان به امکان تعامل بیشتر پسران با گروه همسالان در جامعه ما نسبت داد. دختران بیش از پسران به خاطر همسالان خود دست از خواست‌هاى خویش بر می‌دارند.
راهنمایی والدین در دوستیابی نوجوانان
دوست براى نوجوان از اهمیت زیادى برخوردار است. وقتى نوجوان ناراحت است و مشکلى دارد، دوستانش از او حمایت مى کنند. اگرچه دوست در سراسر زندگى انسان نقش مهمى دارد اما در دوران نوجوانی این نقش پررنگ‌تر مى شود، زیرا نوجوان دوست دارد در اوقات فراغت مدت بیشترى را دور از خانواده در کنار دوستان خود سپرى کند.
در ضمن نیاز نوجوان به حمایت اجتماعى در این سن بیشتر است زیرا از یک طرف به دلیل تغییرات جسمى و عاطفی، نوجوان احساس ناامنى مى کند و حمایت دوستان برای او مهم است و از طرف دیگر دوستان نوجوان، او را در یادگیری مهارت‌هاى اجتماعى و ارتباطى کمک مى کنند. خوب است که نوجوان با کسانى که با او متفاوت هستند دوست شود. وقتى او با شخصیت‌هاى جدید ارتباط برقرار کند، افق‌هاى دید او وسیع تر مى شود، دیدگاه‌هاى جدیدى یافته و با دیگران بهتر ارتباط برقرار مى کند.
نوجوان براى دوستیابى تمایل زیادی دارد و براى هماهنگ کردن خود با دیگران بسیار مشتاقانه عمل مى کند و بعضى از دوستان به راحتى مى توانند دیگران را به راه‌های خلا‌ف هدایت کنند. دوستى نوجوان براى والدین نگران کننده است، زیرا مى ترسند که فرزندان تحت تاثیر رفتارهاى بد آنها قرار گیرند. والدین باید نظارت غیرمستقیم بر دوستان نوجوان خود داشته باشند زیرا این دوستان گاهى باعث مى گردند تا نوجوان با مشکلا‌ت زیادى رو به رو شود.
بهترین روش برای قضاوت کردن در مورد دوستان نوجوان، شناخت کامل آنها مى باشد. برای شناخت بیشتر آنها، راحت‌ترین کار این است که تشخیص داد آیا آنها تاثیرات منفى و ناخوشایندى روی نوجوان دارند یا خیر؟ براى از بین بردن نگرانى خود از جانب دوستان نوجوان خود مى توانید کارهاى زیر را انجام دهید:
الف) دوستان خود را بشناسید.
با دوستان جدید فرزند خود دوست شوید و وانمود کنید که زندگى آنها براى شما جالب است. با ترتیب دادن مهمانی، تولد و… آنها را در خانه خود گردهم جمع کنید. این کار علا‌وه بر اینکه خیال شما را از بابت فرزندتان راحت مى سازد، باعث مى شود که دوستان او را نیز بهتر و بیشتر بشناسید.
ب) داشتن برنامه صحیح براى سرگرم کردن فرزندتان.
بهترین راه براى محدود کردن زمانى که فرزندتان با دوستان نامطلوب می گذراند، این است که کارهاى دیگرى براى او در نظر بگیرید. فعالیت‌هایى را ترتیب دهید که فرزندتان دوست دارد، مثلا به او کمک کنید که وارد یک تیم فوتبال شده و یا نام او را در یک کلا‌س هنرى بنویسید. خلا‌صه این که او را درگیر برنامه‌هایى کنید که در اجتماع فعال تر باشد.
ج) والدین او را ببینید.
سعى کنید مادر و پدر دوستان فرزندتان را بشناسید. ملا‌قات شخصى بهتراست، اما اگراین کارمشکل است مى توانید تلفنى با آنان ارتباط برقرارکنید. با آنها دوستانه و بى غرضانه صحبت کنید واصل کلا‌م را اینگونه عنوان کنید: بچه‌هاى ما وقت زیادى را با هم صرف مى کنند. بنابراین مى خواستم خودم را معرفى کرده و قوانینی را که براى فرزندم دارم براى شما بگویم.
د) او را زیر نظر داشته باشید.
وقتى فرزندتان با دوستان بد رفت و آمدمى کند حواستان کاملا به او باشد. مثلا اگر تغییررفتاری، نمرات پایین، رفتار خشن، حالت هاى غیرمعمول و… دارد بدانید که دوستان بد، تاثیر خود را روى او گذاشته‌اند شما باید هرکارى که مى توانید انجام دهید تا ارتباط او با آنان قطع شود. اگرلا‌زم است از معلم‌هایش، مشاور مدرسه یا یک پزشک روانشناس کمک بگیرید.
هـ) قوانین خود را براى فرزندتان بازگو کنید.
برای جلوگیرى از نفوذ هم سالان بد در او، براى او قوانین مشخصی در نظر بگیرید و اطمینان حاصل کنید که به همه آنها واقف است. این قوانین را طورى ترتیب ندهیدکه درمخالفت مستقیم با دوستان باشد.
بلکه آن را بازنگرى قوانین خانوادگى جلوه دهید و او را از عواقب تخلف ازاین قوانین مطلع کنید. همان گونه که بیان شد نوجوانى یکى از مراحل حساس زندگى است.
والدین با کمک به نوجوان خود درزمینه گزینش دوست مى توانند به نوجوان درگذر ازاین مرحله به مراحل بعدى و درکل زندگى اورا کمک نمایند. دوست هرکس، نشان دهنده هویت وموقعیت خاص او درزندگى است، تا آنجا که گفته مى شود: <بگو با که دوستى تا بگویم کیستی> براى حفظ و تعمیق هویتى راستین، گزینش یک دوست مناسب ضرورى است.
قرآن کریم نیز دوست خوب را بهترین یاریگرانسان دررسیدن به اوج سعادت دانسته و درمقابل، دوست بد را مهمترین عامل ناکامى و فرو غلتیدن درشوره زار شقاوت معرفى کرده است.
منابع افتباس
کاشفى محمد رضا؛ نگاهى قرآنى به دوست و دشمن؛ تهران؛ کانون اندیشه جوان.
کاظمى محسن؛ آیین دوستیابى؛ قم؛ موسسه فرهنگى سماء.
مدرسى سید هادى؛ دوستى و دوستان؛ ترجمه حمیدرضا شیخى و حمید رضا آژیر؛ مشهد؛ بنیاد پژوهش‌های اسلامى آستان قدس رضوی.
قائمى على؛ خانواده و مسائل نوجوان و جوان؛ قم؛ انتشارات شفق.
احمدى احمد؛ روانشناسى نوجوانان و جوانان؛ نشر رودکى؛ تهران ۱۳۷۲.
بیابانگرد اسماعیل؛ روانشناسى نوجوانان؛ دفتر نشر فرهنگ اسلامى؛ تهران ۱۳۷۶.
