روزه، فرمان خدا و تمرینی برای زندگی سالم و با معنویت و تلاشی برای نزدیکی به خدا و دستیابی به مراحلی از تقواست. این تمرین یک ماهه می تواند انسان را برای بهتر زیستن در یازده ماه دیگر سال آماده کند و چه خوب است که انسان از همان آغاز روزه داری تصمیم بگیرد، تهذیب نفس، این ریاضت سازنده را همواره حفظ کند. در این میان انتخاب تغذیه ای مناسب، می تواند موجب سلامتی بیشتر انسان و بهره گیری افزون تر او از برکات این ماه خدا شود.
در واقع، جسم که در مسیر طاعت و عبادت، مرکب روح است، باید به سلامت باشد تا هم حظ خویش را از این پرهیز یک ماهه، برگیرد و سلامتی اش افزون شود و هم، یاریگر روح باشد در قیام به وظایف عبادی و دینی.
در روایاتی از پیشوایان ما توصیه هایی در مورد خوراکی های افطار و سحر شده است که در علم طب امروزه نیز به فواید آن ها پی برده اند؛ در ادامه به بررسی آن ها خواهیم پرداخت.
خوراکی های افطار
در ابتدا به روایات مربوط به خوراکی های افطار می پردازیم:
- قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): أفضَلُ ما یَبدَأُ بِهِ الصّائِمُ بِزَبیبٍ أو شَیءٍ حُلوٍ[۱]؛
برترین چیزی که روزه دار، افطارش را با آن آغاز می کند، کشمش یا چیزی شیرین است. - قال الإمام الصادق (علیه السلام): کانَ رَسولُ الله صلی الله علیه و آله أوَّلُ ما یُفطِرُ عَلَیهِ فی زَمَنِ الرُّطَبِ الرُّطَبُ، و فی زَمَنِ التَّمرِ التَّمرُ[۲]؛
اولین چیزی که پیامبر خدا روزه اش را با آن افطار می کرد، در زمانِ رطب، رطب بود و در زمان خرما، خرما. (رطب، خرمای رسیده است و تمر، خرمای خشک.) - قال رسول الله (صلی الله علیه و آله): مَن أفطَرَ عَلی تَمرٍ حَلالٍ، زیدَ فی صَلاتِهِ أربَعُمِئَهِ صَلاهٍ[۳]؛
هر کس با خرمای حلال افطار کند، به پاداش نمازش به اندازه چهارصد نماز افزوده می شود. - قال الإمام الباقر (علیه السلام): کانَ رَسولُ الله صلی الله علیه و آله إذا صامَ فَلَم یَجِدِ الحَلواءَ أفطَرَ عَلَی الماءِ[۴]؛
پیامبر خدا، هر گاه روزه بود و حلوا (شیرینی) نمی یافت، با آب افطار می کرد. - قال الإمام الصادق (علیه السلام): کانَ رَسولُ الله صلی الله علیه و آله إذا أفطَرَ بَدَأَ بِحَلواءَ یُفطِرُ عَلَیها، فَإِن لَم یَجِد فَسُکرَهٍ أو تَمَراتٍ، فَإِذا أعوَزَ ذلِک کلُّهُ فَماءٍ فاتِرٍ، و کانَ یَقولُ: یُنَقِّی المَعِدَهَ وَالکبِدَ، …[۵] ؛
پیامبر خدا، هر گاه افطار می کرد، با حلوا آغاز می کرد و اگر نمی یافت، با شیرینی یا چند خرما و اگر این ها هم نبودند، با آب ولرم افطار می کرد و می فرمود: «معده و کبد را تمیز می کند و بو و دهان را خوش بو می سازد و دندان ها را محکم می کند و سیاهی چشم را تقویت می کند و مردمک چشم را پر نور می سازد و گناهان را کاملا می شوید و هیجان و رگ ها و صفرای غالب را می نشاند و بلغم را قطع می کند و حرارت معده را آرام می کند و سردرد را می برد.» - قال الإمام الباقر (علیه السلام): إنَّ عَلِیّا علیه السلام کانَ یَستَحِبُّ أن یُفطِرَ عَلَی اللَّبَنِ[۶]؛
علی (علیه السلام) خوش می داشت که با شیر، افطار کند. - قال الامام الصادق (علیه السلام): الإِفطارُ عَلَی الماءِ یَغسِلُ الذُّنوبَ مِنَ القَلبِ[۷]؛
افطار با آب، آلودگی ها را از دل می شوید.
عمده خواص دارویی ماه رمضان در وعده ی افطار، نهفته است. طبق احادیث و روایات اسلامی، بعد از چند دقیقه از اتمام اذان مغرب و قبل از شروع خوراکی های افطار، ابتدا دعا کنید[۸] که دعای روزه دار هنگام اذان و قبل از افطار، دعای مستجاب است؛
بعد از خواندن ادعیه، افطار را با آب جوشیده ولرم شده و شیرین های طبیعی مثل خرما، شروع کنید. طبق احادیث، آغاز خوراکی های افطار با خرما به تعداد سه، پنج یا هفت عدد، ثواب نماز را چهارصد برابر می کند. این مقدار ثواب، نشانگر مهربانی و حکمت خدای متعال در حفظ سلامتی جسمی روزه داران و مهمانان حریم الهی است.
از حکمت های آغاز خوراکی های افطار با آب گرم این است که در اثر گرسنگی و تشنگی در طول روز، معده دچار افزایش حرارت می شود و گرمای آن، موجب هجوم و سرازیر شدن مواد رطوبی و فضولات سایر اندام ها به معده، می گردد. از اینرو، توصیه شده است ابتدا و هنگام افطار، حتما آب گرم، میل شود تا این فضولات را شسته و از معده و بدن، دفع و خارج شوند؛
در غیر این صورت، با توجه به تجمع فضولات از سایر اندام ها در معده در هنگام افطار، اگر بلافاصله، به جای آب ولرم، آب سرد، غذای سنگین و یا حتی غذای سبکی مثل پنیر و سبزی، میل شود، غذا با آن سموم و فضولات جمع شده در معده، ترکیب شده و مجددا به سایر اندام ها، بازگشت داده می شوند که نتیجه آن زمینه سازی و تشدید کننده بیماری ها است.
همچنین شروع خوراکی های افطار با آب سرد، نیز بسیار مضر و حتی خطرناک است. زیرا بعد از یک دوره گرسنگی و افزایش حرارت معده، با خوردن آب سرد، معده دچار انقباض شدید شده که این امر، ضعف و درد معده و بروز مشکلات مختلف گوارشی را در پی دارد.
همچنین، در ابتدای افطار، باید از مصرف شیرینی های مصنوعی مانند زولبیا و بامیه، خودداری کرد. از دیگر غذاهای ممنوعه در افطار، غذاهایی با مزاج سرد، همچون هنداونه، لبنیات، مثل دوغ و ماست می باشد. زیرا مزاج غذایی دوغ و ماست، سرد است و به دلیل افت قند خون ناشی از روزه داری در هنگام گرسنگی، برای مغز مضر بوده و چه بسا احساس کسالت به انسان دست دهد و بهتر است لبنیات به زمان بین شام و سحری موکول شود.
فضیلت تربت امام حسین (علیه السلام) در خوراکی های افطار
علاوه بر سفارش هایی که در روایات به خوراکی های افطار و افطار کردن روزه با شیرینی های طبیعی نظیر خرما، کشمش و همچنین آب ولرم شده است، در برخی روایات تاکید شده است که افطار کردن به وسیله ی تربت پاک حضرت سیدالشهداء (علیه السلام) باشد.
در روایتی، علی بن محمد نوفلی می گوید به امام هادی (علیه السلام) گفتم: «من با تربت امام حسین و خرما افطار می کنم؛ امام در جواب فرمودند: جمع می کنی بین برکت و سنت که تربت امام حسین برکت است و خرما سنت است که به واسطه ی آن افطار می کنند.»[۹]
امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «أَفْضَلُ مَا یفْطَرُ عَلَیهِ طِینُ قَبْرِ الْحُسَین (علیه‌السلام)؛ برترین چیزی که به واسطه ی آن افطار می شود، تربت قبر امام حسین (علیه السلام) است.»[۱۰]
خوردن تربت امام حسین (علیه السلام) برخلاف سایر خاک ها حلال شمرده شده است و حتی در روایات از تربت امام حسین (علیه السلام) به عنوان شفا یاد می شود.
امام رضا (علیه السلام) می فرماید: «أَکلُ الطِّینِ حَرَامٌ مِثْلُ الْمَیتَهِ وَ الدَّمِ وَ لَحْمِ الْخِنْزِیرِ، إِلَّا طِینَ قَبْرِ الْحُسَینِ علیه السلام؛ فَإِنَّ فِیهِ شِفَاءً مِنْ کلِّ دَاءٍ، وَ أَمْناً مِنْ کلِّ خَوْف؛ خوردن همه ی خاک ها حرام هستند مثل گوشت مرده و خون و گوشت خوک به جز تربت امام حسین (علیه السلام) که شفاى هر دردى است و از هر ترسی ایمنی می بخشد.»[۱۱]
نماز قبل یا بعد خوراکی های افطار؟
همواره و حتی در عصر امامان معصوم (علیهم السلام) نیز این دغدغه و سوال، مطرح بوده است که ابتدا خوراکی های افطار میل شود و یا ابتدا نماز خوانده شود؟ برای روزه دار، نماز مغرب، بر افطار مقدم است و مستحب است که اگر توان جسمی و روحی داشته باشد، پیش از افطار، نماز بخواند.
اما اگر گروهی منتظر وی بودند و یا توان جسمی شخص، بسیار ضعیف شده بود، می تواند ابتدا افطار را میل کند، مشروط بر اینکه، از وقت نماز نگذرد.
لزوم خوردن سحری
خوردن افطار و سحری از سنت های ماه مبارک رمضان محسوب شده، تا جایی که در شریعت اسلام از «روزه‌ی وصال»؛ یعنی روزه ای که بدون خوردن افطار و سحری به روزه ی روز بعد متصل شود، نهی شده است.
پیامبر اعظم (صلى الله علیه و آله) در این زمینه می فرمایند: «لَا وِصَالَ فِی صِیامٍ وَ لَا صَمْتَ یوْماً إِلَى اللَّیل»؛ روزه ی وصال (روزه را بدون افطارى و سحرى به هم وصل نمودن) و روزه ی سکوت، در اسلام وجود ندارد.[۱۲]
آن حضرت در مورد ضرورت خوردن سحری می فرمایند:
- «السَّحُورُ بَرَکهٌ فَلَا تَدَعْ أُمَّتِی السَّحُورَ وَ لَوْ عَلَى حَشَفَه»؛
سحرى برکت است و امت من سحرى را وا نمی گذارد، اگر چه با خرماى خشکیده پوسیده اى باشد.[۱۳] - «تَعَاوَنُوا بِأَکلِ السَّحُورِ عَلَى صِیامِ النَّهَارِ وَ بِالنَّوْمِ عِنْدَ الْقَیلُولَهِ عَلَى قِیامِ اللَّیلِ»؛
با خوردن سحرى، براى روزه ی روز و با خواب قیلوله، براى شب زنده دارى کمک بطلبید.[۱۴] - «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَک وَ تَعَالَى وَ مَلَائِکتَهُ یصَلُّونَ عَلَى الْمُسْتَغْفِرِینَ وَ الْمُتَسَحِّرِینَ بِالْأَسْحَارِ فَلْیتَسَحَّرْ أَحَدُکمْ وَ لَوْ بِشَرْبَهٍ مِنْ مَاءٍ»؛
خداوند تبارک و تعالى و فرشتگانش بر کسانى که در سحرها آمرزش مى طلبند و سحرى تناول مى کنند، درود مى فرستند، پس هر یک از شما را همى باید تا سحرى تناول کند، هر چند یک جرعه آب باشد.[۱۵] - «تَسَحَّرُوا وَ لَوْ بِجُرْعَهِ مَاءٍ أَلَا صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَى الْمُتَسَحِّرِین»؛
سحری بخورید، هر چند یک جرعه آب باشد؛ همانا درود خدا بر سحری خورندگان است.[۱۶] - «مَن أکلَ قَبلَ أن یشرَبَ و تَسَحَّرَ، و مَسَّ شَیئا مِنَ الطِّیبِ؛ قَوِی عَلَی الصِّیامِ»[۱۷]؛
هر کس پیش از نوشیدن چیزی، غذا بخورد و سحری میل کند و قدری بوی خوش [بر خود] بمالد، بر روزه گرفتن، توان بیشتری یابد.
همچنین از وجود مبارک امام صادق (علیه السلام) روایت شده است:
- «و سأله أبو بصیر عن السحور لِمَنْ أَرَادَ الصَّوْمَ أَ وَاجِبٌ هُوَ عَلَیْهِ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِأَنْ لَا یَتَسَحَّرَ إِنْ شَاءَ وَ أَمَّا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فَإِنَّهُ أَفْضَلُ أَنْ یَتَسَحَّرَ نُحِبُّ أَنْ لَا یَتْرُکَ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ»؛[۱۸]
از امام صادق (ع) درباره «سحرى» براى کسى که قصد روزه گرفتن دارد سوال شد که آیا خوردن سحری بر او واجب است؟ آن حضرت فرمود: اگر بخواهد بدون سحرى روزه بگیرد اشکالی ندارد، اما در ماه رمضان بهتر آن است که از سحرى استفاده کند. ما خوش داریم که آن (خوردن سحری) در ماه رمضان ترک نشود. - و قال (ع) لو أن الناس تسحروا ثم لم یفطروا إلا على الماء لقدروا على أن یصوموا الدهر»؛[۱۹]
امام صادق (ع) فرمود: اگر مردم سحرى مى خوردند، و آن گاه جز با آب افطار نمى کردند، هر آینه مى توانستند تمام روزگارشان را روزه بگیرند.
همان طور که اشاره شد، در آموزه های دینی و تعالیم اسلامی توجه زیادی به مصرف وعده ی سحری شده است. دعاهای مخصوص این زمان خود نشان دهنده ی اهمیت آن در روند روزه است.
امتناع از خوردن سحری و اکتفا کردن به یک وعده ی افطاری، طول مدت ناشتایی بسیار زیاد کرده و باعث کاهش شدید قند خون می شود و فرد را با عوارض متعددی روبرو می سازد؛ به طوری که فرد دچار ضعف شدید، احساس خستگی، بی حوصلگی، کوفتگی، عصبانیت و پرخاشگری، افسردگی، سردرد و سرگیجه می شود.
علاوه بر آن، نخوردن سحری و گرسنه ماندن به مدت طولانی در طول روز، موجب احساس تشنگی، گرسنگی و بی طاقتی در برابر روزه و در نتیجه، عدم موفقیت در روزه داری می شود؛ بنابراین، از لحاظ دینی و پزشکی، خوردن وعده ی سحری از اهمیت خاصی برخوردار است و هرگز نباید از برنامه ی غذایی ماه مبارک رمضان حذف شود.
خوراکی های سحر
پیامبر اکرم می فرمایند: «نِعْمَ السَّحُورُ لِلْمُؤْمِنِ التَّمْر؛ خرما برای مومن چه خوش سحری ای است.»[۲۰]
امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «أَفْضَلُ سَحُورِکمُ السَّوِیقُ وَ التَّمْر؛ بهترین سحری شما سویق (قاووت) و خرماست.»[۲۱]
در روایت دیگر آمده است «کانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلّى اللَّه علیه و آله) یأْکلُ الْهَرِیسَهَ أَکثَرَ مَا یأْکلُ وَ یتَسَحَّرُ بِهَا وَ کانَ جَبْرَئِیلُ قَدْ جَاءَ بِهَا مِنَ الْجَنَّهِ لِیتَسَحَّرَ بِهَا؛ رسول خدا (صلى اللَّه علیه و آله) بیشتر حلیم می خورد و با آن سحرى میل مى کرد و جبرئیل این غذا را از بهشت برایش آورده بود تا با آن سحرى بخورد.»[۲۲]
با توجه به روایات بهترین خوراکی های سحری، خرما، سویق و حلیم است.
باید توجه داشت که برای صرف وعده سحری زمان کافی گذاشته شده و با عجله غذا خورده نشود.
خوردن برنج با انواع خورشت توصیه می شود. خورشت کدو، لوبیا پلو یا عدس پلو و… گزینه های مناسبی برای حضور در لیست غذاهای مناسب سحری هستند.
غذاهای متنوع مانند کربوهیدرات ها، انواع فیبرها و پروتئین های کم چرب در لیست غذاهای مناسب سحری هستند. کربوهیدرات ها در بدن به آهستگی هضم می شوند و این آزاد کردن تدریجی انرژی به تحمل ساعت های روزه داری کمک شایانی خواهد کرد.
سالاد و سبزی از مواردی هستند که همیشه در کنار لیست غذاهای مناسب سحری حضور پررنگی دارند. خوردن سالاد و سبزی به تامین آب مورد نیاز بدن در طول روز کمک می کند و سبب می‌شود کمتر احساس تشنگی ایجاد شود.
حتما نیم ساعت قبل از غذای سحر، آب و شربت های مخصوص سحر، از جمله شربت آبلیمو عسل، شربت خاکشیر و تخم شربتی با گلاب، شربت سکنجبین و … و یا در فصل سرد سال دمنوش های گرم مثل چای به و سیب میل شود تا آب و مایعات مورد نیاز بدن در طول روز تامین شده و احساس تشنگی کمتر شود.
خوراکی های افطار تا سحر
اگر به خوردن شام، عادت دارید سعی کنید اولا، فاصله بین افطار و شام را زیاد کنید (حداقل یک ساعت بعد از افطار، شام بخورید)؛ ثانیا، فاصله بین شام و خواب هم حداقل دو ساعت باشد تا غذای شام در معده به آسانی هضم شده و دچار مشکلات گوارشی نشوید.
بعد تناول وعده غذایی افطار و یا شام، برای تامین آب و رفع تشنگی در روز آینده، حداقل دو ساعت بعد از صرف غذای افطار و شام، باید از شربت های خنک، دمنوش های گرم و میوه های آبدار استفاده شود.
از اینرو بهترین زمان برای جبران آب بدن، فاصله بین افطار تا سحر، است و اصلا نباید روی تامین آب بدن در هنگام سحر، حساب باز کرد. می شود، دمنوش های گرم مثل چای به و سیب را میل کرده و یا نوشیدنی های خنک برای تقویت قلب و اعصاب در شب های ماه رمضان مثل شربت آبلیمو عسل، شربت گلاب بیدمشک زعفران، شربت خاکشیر و تخم شربتی با گلاب، شربت آلبالو، شربت گیلاس، شربت سکنجبین، استفاده کرد.
میوه های آب دار، در فاصله افطار تا سحر قبل از خواب، نیز فراموش نشود. میوه ی آبدار، حرکات دودی روده را تقویت کرده و خشکی مزاج و یبوست دستگاه گوارش، را بر طرف می کند. میوه هایی مثل هندوانه، طالبی، خربزه، زردآلو، گیلاس، شاه توت، هلو، قیسی، شلیل قرمز، موز، سیب، گلابی، انار شیرین و …، از میوه های بسیار مفید در فاصله بین شام تا سحری، می باشند. همچنین در وعده سحری و شام، حتما از روغن زیتون و انجیر، برای جبران کم خونی و کاهش قند خون، استفاده شود.
سحر تا افطار
بهتر است در طول روز، برای قوت جسمی، از ابتدای روز تا نزدیکی های افطار، از استعمال عطر، استشمام بوی خوش و اسپری گلاب، غافل نشد؛ برای تجدید قوا به ویژه در روزه اولی ها، در کنار خوراکی های افطار و خوردن سحری و استفاده از عطر طبیعی، خواب قیلوله یک ساعت قبل از نماز ظهر، نیز حتما توصیه می شود.
مردان و زنان روزه دار، از انجام آنچه کراهت دارد و موجب ضعف و سستی می شوند همچون حجامت در روز، حمام، سونا، پرهیز نمایند.
توصیه های مشترک در ماه رمضان
مصرف غذاهای ممنوعه را برای همیشه، ممنوع کنید. از مصرف سوسیس، کالباس، چیپس، پفک، فست فودها، نوشابه ها و نوشیدنی های صنعتی، آب میوه های بسته بندی و کنسروها باید پرهیز کرد که مصرف آن ها به طور کلی باعث صدمه به سلامتی انسان علی الخصوص در ماه مبارک رمضان می شوند.
نتیجه گیری
ماه رمضان با همه آنچه که به همراه دارد که برجسته ترین آن روزه است، در صدد کنترل انسان و مهار تمایلات تنى و ایجاد و تقویت روحیه ى مقاومت در برابر جاذبه هاى نفسانى است تا بتواند بعد حقیقى و گوهر اصلى وجود انسان را سرزنده، بالنده، با نشاط و فربه نماید؛
با توجه به اهمیت این ماه عزیز باید تلاش کرد بیشترین بهره را از این ماه عزیز کسب کرد؛ امید است با نکات و توصیه های گفته شده در موضوع خوراکی های افطار و سحر در این نوشتار، بتوان به بهترین وجه از ماه رمضان و روزه داری در جهت کسب رضایت الهی استفاده کرد و با رعایت صحیح خوراکی های افطار و سحر از تاثیر روزه بر بدن غافل نشد.
نویسنده: محمد ارباب
پی نوشت ها
[۱] . بحارالانوار: ۲۹۶/۶۲.
[۲] . کافی: ۶/۱۵۳/۴
[۳] . الاقبال: ۲۴۲/۱.
[۴] . کافی: ۱/۱۵۲/۴
[۵] . کافی: ۴/۱۵۳/۴
[۶] . تهذیب الاحکام: ۵۷۴/۱۹۹/۴ .
[۷] . کافی :۳/۱۵۲/۴
[۸] . دعای افطار: (بِسمِ اللّهِ، اللّهُمَّ لَکَ صُمنا و عَلی رِزقِکَ أفطَرنا، فَتَقَبَّل مِنّا إنَّکَ أنتَ السَّمیعُ العَلیمُ؛ اللّهُمَّ لَکَ صُمتُ و عَلی رِزقِکَ أفطَرتُ و عَلَیکَ تَوَکَّلتُ)
[۹] . شیخ صدوق، ابن بابویه، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۷۴.
[۱۰] . نورى، حسین بن محمد تقى، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۶، ص۱۳۰.
[۱۱] . کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، کافی، ج۱۲، ص۲۸۲
[۱۲] . شیخ صدوق، ابن بابویه، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۱۷۲، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۳ق.
[۱۳] . همان، ج۲، ص۱۳۵.
[۱۴] . همان، ج۲، ص۱۳۶.
[۱۵] . همان، ج۲، ص۱۳۶.
[۱۶] . مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، زاد المعاد، ص۸۵، بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۳ق.
[۱۷] . کنز العمال، جلد ۸، صفحه ۵۱۰، حدیث ۲۳۸۸۲.
[۱۸] . کافی، ج ۴، ص ۹۴.
[۱۹] . وسائل الشیعه، ج ۱۰، ص ۱۴۵.
[۲۰] . نورى، حسین بن محمد تقى، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج۷، ص۳۵۸.
[۲۱] . طبرسى، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۱۹۲.
[۲۲] . مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الانوار، ج۶۳، ص۸۷.
منابع
- اصفهانی، محمدمهدی، بهداشت تغذیه در روزه داری، تهران: موسسه فرهنگی جهان رایانه کوثر، ۱۳۸۶.
- تغذیه مناسب در ماه رمضان، تهران: ویستا، ۱۳۹۱.
- حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم: ج۱۰، باب الصوم، موسسه آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۹ق.
- دریایی، محمد و رسول حیدری، فرهنگ و آداب روزه داری با غذاهای طبیعی، تهران: سبحان نور، سفیر اردهال، ۱۳۹۱.
