قاله بعد تلاوته : أَلْهاکُمُ اَلتَّکاثُرُ حَتَّى زُرْتُمُ اَلْمَقابِرَ
سخنى (خطبه) از آن حضرت ( ع ) پس از تلاوت آیه الهیکم التکاثر حتى زرتم المقابر
درباره غفلت
اخلاقی
ابن ابی الحدید شارح نهج البلاغه که در بین شارحان این کتاب معروف تر از همه می باشد می گوید مدت ۵۰ سال است که من خطبه های امیرالمومنین(ع) را مورد مطالعه و تحقیق قرار میدهم و بارها این خطبه را خوانده ام ولی باز هم مایل به خواندن آن میباشم زیرا هر بار که این خطبه را میخوانم، چیزهایی از کلام امیرالمومنین(ع) ادراک مینمایم که دفعه قبل نفهمیده بودم و آیا اگر کسی این خطبه را بخواند میتواند به خود اجازه بدهد که لب به اندرز بگشاید چون در این خطبه امیرالمومنین(ع) اندرز را به کمال رسانیده است. مرحوم سیدرضی هم میگوید که امیرالمومنین(ع) قبل از این که این خطبه را ایراد کند این دو آیه از سوره(التکاثر) را تلاوت کرد(الیهکم التکاثر، حتی زرتم المقابر)- یعنی به فزونی شماره اموات طوری فخر میکنید تا به دیدن قبرها برسید. و در پاورقی این خطبه راجع به علت نزول این دو آیه توضیحی داده شده است.
محوریت این خطبه:
پرهیز از غفلت
«متن کامل عربی خطبه»
خطبه ۲۲۱
أَلْهاکُمُ اَلتَّکاثُرُ حَتَّى زُرْتُمُ اَلْمَقابِرَ
یَا لَهُ مَرَاماً مَا أَبْعَدَهُ وَ زَوْراً مَا أَغْفَلَهُ وَ خَطَراً مَا أَفْظَعَهُ لَقَدِ اِسْتَخْلَوْا مِنْهُمْ أَیَّ مُدَّکِرٍ وَ تَنَاوَشُوهُمْ مِنْ مَکَانٍ بَعِیدٍ أَ فَبِمَصَارِعِ آبَائِهِمْ یَفْخَرُونَ أَمْ بِعَدِیدِ اَلْهَلْکَى یَتَکَاثَرُونَ یَرْتَجِعُونَ مِنْهُمْ أَجْسَاداً خَوَتْ وَ حَرَکَاتٍ سَکَنَتْ وَ لَأَنْ یَکُونُوا عِبَراً أَحَقُّ مِنْ أَنْ یَکُونُوا مُفْتَخَراً وَ لَأَنْ یَهْبِطُوا بِهِمْ جَنَابَ ذِلَّهٍ أَحْجَى مِنْ أَنْ یَقُومُوا بِهِمْ مَقَامَ عِزَّهٍ لَقَدْ نَظَرُوا إِلَیْهِمْ بِأَبْصَارِ اَلْعَشْوَهِ وَ ضَرَبُوا مِنْهُمْ فِی غَمْرَهِ جَهَالَهٍ وَ لَوِ اِسْتَنْطَقُوا عَنْهُمْ عَرَصَاتِ تِلْکَ اَلدِّیَارِ اَلْخَاوِیَهِ وَ اَلرُّبُوعِ اَلْخَالِیَهِ لَقَالَتْ ذَهَبُوا فِی اَلْأَرْضِ ضُلاَّلاً وَ ذَهَبْتُمْ فِی أَعْقَابِهِمْ جُهَّالاً تَطَئُونَ فِی هَامِهِمْ وَ تَسْتَنْبِتُونَ فِی أَجْسَادِهِمْ وَ تَرْتَعُونَ فِیمَا لَفَظُوا وَ تَسْکُنُونَ فِیمَا خَرَّبُوا وَ إِنَّمَا اَلْأَیَّامُ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ بَوَاکٍ وَ نَوَائِحُ عَلَیْکُمْ أُولَئِکُمْ سَلَفُ غَایَتِکُمْ وَ فُرَّاطُ مَنَاهِلِکُمْ اَلَّذِینَ کَانَتْ لَهُمْ مَقَاوِمُ اَلْعِزِّ وَ حَلَبَاتُ اَلْفَخْرِ مُلُوکاً وَ سُوَقاً سَلَکُوا فِی بُطُونِ اَلْبَرْزَخِ سَبِیلاً سُلِّطَتِ اَلْأَرْضُ عَلَیْهِمْ فِیهِ فَأَکَلَتْ مِنْ لُحُومِهِمْ وَ شَرِبَتْ مِنْ دِمَائِهِمْ فَأَصْبَحُوا فِی فَجَوَاتِ قُبُورِهِمْ جَمَاداً لاَ یَنْمُونَ وَ ضِمَاراً لاَ یُوجَدُونَ لاَ یُفْزِعُهُمْ وُرُودُ اَلْأَهْوَالِ وَ لاَ یَحْزُنُهُمْ تَنَکُّرُ اَلْأَحْوَالِ وَ لاَ یَحْفِلُونَ بِالرَّوَاجِفِ وَ لاَ یَأْذَنُونَ لِلْقَوَاصِفِ غُیَّباً لاَ یُنْتَظَرُونَ وَ شُهُوداً لاَ یَحْضُرُونَ وَ إِنَّمَا کَانُوا جَمِیعاً فَتَشَتَّتُوا وَ آلاَفاً فَافْتَرَقُوا وَ مَا عَنْ طُولِ عَهْدِهِمْ وَ لاَ بُعْدِ مَحَلِّهِمْ عَمِیَتْ أَخْبَارُهُمْ وَ صَمَّتْ دِیَارُهُمْ وَ لَکِنَّهُمْ سُقُوا کَأْساً بَدَّلَتْهُمْ بِالنُّطْقِ خَرَساً وَ بِالسَّمْعِ صَمَماً وَ بِالْحَرَکَاتِ سُکُوناً فَکَأَنَّهُمْ فِی اِرْتِجَالِ اَلصِّفَهِ صَرْعَى سُبَاتٍ جِیرَانٌ لاَ یَتَأَنَّسُونَ وَ أَحِبَّاءُ لاَ یَتَزَاوَرُونَ بَلِیَتْ بَیْنَهُمْ عُرَا اَلتَّعَارُفِ وَ اِنْقَطَعَتْ مِنْهُمْ أَسْبَابُ اَلْإِخَاءِ فَکُلُّهُمْ وَحِیدٌ وَ هُمْ جَمِیعٌ وَ بِجَانِبِ اَلْهَجْرِ وَ هُمْ أَخِلاَّءُ لاَ یَتَعَارَفُونَ لِلَیْلٍ صَبَاحاً وَ لاَ لِنَهَارٍ مَسَاءً أَیُّ اَلْجَدِیدَیْنِ ظَعَنُوا فِیهِ کَانَ عَلَیْهِمْ سَرْمَداً شَاهَدُوا مِنْ أَخْطَارِ دَارِهِمْ أَفْظَعَ مِمَّا خَافُوا وَ رَأَوْا مِنْ آیَاتِهَا أَعْظَمَ مِمَّا قَدَّرُوا فَکِلْتَا اَلْغَایَتَیْنِ مُدَّتْ لَهُمْ إِلَى مَبَاءَهٍ فَاتَتْ مَبَالِغَ اَلْخَوْفِ وَ اَلرَّجَاءِ فَلَوْ کَانُوا یَنْطِقُونَ بِهَا لَعَیُّوا بِصِفَهِ مَا شَاهَدُوا وَ مَا عَایَنُوا وَ لَئِنْ عَمِیَتْ آثَارُهُمْ وَ اِنْقَطَعَتْ أَخْبَارُهُمْ لَقَدْ رَجَعَتْ فِیهِمْ أَبْصَارُ اَلْعِبَرِ وَ سَمِعَتْ عَنْهُمْ آذَانُ اَلْعُقُولِ وَ تَکَلَّمُوا مِنْ غَیْرِ جِهَاتِ اَلنُّطْقِ فَقَالُوا کَلَحَتِ اَلْوُجُوهُ اَلنَّوَاضِرُ وَ خَوَتِ اَلْأَجْسَامُ اَلنَّوَاعِمُ وَ لَبِسْنَا أَهْدَامَ اَلْبِلَى وَ تَکَاءَدَنَا ضِیقُ اَلْمَضْجَعِ وَ تَوَارَثْنَا اَلْوَحْشَهَ وَ تَهَکَّمَتْ عَلَیْنَا اَلرُّبُوعُ اَلصُّمُوتُ فَانْمَحَتْ مَحَاسِنُ أَجْسَادِنَا وَ تَنَکَّرَتْ مَعَارِفُ صُوَرِنَا وَ طَالَتْ فِی مَسَاکِنِ اَلْوَحْشَهِ إِقَامَتُنَا وَ لَمْ نَجِدْ مِنْ کَرْبٍ فَرَجاً وَ لاَ مِنْ ضِیقٍ مُتَّسَعاً فَلَوْ مَثَّلْتَهُمْ بِعَقْلِکَ أَوْ کُشِفَ عَنْهُمْ مَحْجُوبُ اَلْغِطَاءِ لَکَ وَ قَدِ اِرْتَسَخَتْ أَسْمَاعُهُمْ بِالْهَوَامِّ فَاسْتَکَّتْ وَ اِکْتَحَلَتْ أَبْصَارُهُمْ بِالتُّرَاب فَخَسَفَتْ وَ تَقَطَّعَتِ اَلْأَلْسِنَهُ فِی أَفْوَاهِهِمْ بَعْدَ ذَلاَقَتِهَا وَ هَمَدَتِ اَلْقُلُوبُ فِی صُدُورِهِمْ بَعْدَ یَقَظَتِهَا وَ عَاثَ فِی کُلِّ جَارِحَهٍ مِنْهُمْ جَدِیدُ بِلًى سَمَّجَهَا وَ سَهَّلَ طُرُقَ اَلْآفَهِ إِلَیْهَا مُسْتَسْلِمَاتٍ فَلاَ أَیْدٍ تَدْفَعُ وَ لاَ قُلُوبٌ تَجْزَعُ لَرَأَیْتَ أَشْجَانَ قُلُوبٍ وَ أَقْذَاءَ عُیُونٍ لَهُمْ فِی کُلِّ فَظَاعَهٍ صِفَهُ حَالٍ لاَ تَنْتَقِلُ وَ غَمْرَهٌ لاَ تَنْجَلِی فَکَمْ أَکَلَتِ اَلْأَرْضُ مِنْ عَزِیزِ جَسَدٍ وَ أَنِیقِ لَوْنٍ کَانَ فِی اَلدُّنْیَا غَذِیَّ تَرَفٍ وَ رَبِیبَ شَرَفٍ یَتَعَلَّلُ بِالسُّرُورِ فِی سَاعَهِ حُزْنِهِ وَ یَفْزَعُ إِلَى اَلسَّلْوَهِ إِنْ مُصِیبَهٌ نَزَلَتْ بِهِ ضَنّاً بِغَضَارَهِ عَیْشِهِ وَ شَحَاحَهً بِلَهْوِهِ وَ لَعِبِهِ فَبَیْنَا هُوَ یَضْحَکُ إِلَى اَلدُّنْیَا وَ تَضْحَکُ إِلَیْهِ فِی ظِلِّ عَیْشٍ غَفُولٍ إِذْ وَطِئَ اَلدَّهْرُ بِهِ حَسَکَهُ وَ نَقَضَتِ اَلْأَیَّامُ قُوَاهُ وَ نَظَرَتْ إِلَیْهِ اَلْحُتُوفُ مِنْ کَثَبٍ فَخَالَطَهُ بَثٌّ لاَ یَعْرِفُهُ وَ نَجِیُّ هَمٍّ مَا کَانَ یَجِدُهُ وَ تَوَلَّدَتْ فِیهِ فَتَرَاتُ عِلَلٍ آنَسَ مَا کَانَ بِصِحَّتِهِ فَفَزِعَ إِلَى مَا کَانَ عَوَّدَهُ اَلْأَطِبَّاءُ مِنْ تَسْکِینِ اَلْحَارِّ بِالْقَارِّ وَ تَحْرِیکِ اَلْبَارِدِ بِالْحَارِّ فَلَمْ یُطْفِئْ بِبَارِدٍ إِلاَّ ثَوَّرَ حَرَارَهً وَ لاَ حَرَّکَ بِحَارٍّ إِلاَّ هَیَّجَ بُرُودَهً وَ لاَ اِعْتَدَلَ بِمُمَازِجٍ لِتِلْکَ اَلطَّبَائِعِ إِلاَّ أَمَدَّ مِنْهَا کُلَّ ذَاتِ دَاءٍ حَتَّى فَتَرَ مُعَلِّلُهُ وَ ذَهَلَ مُمَرِّضُهُ وَ تَعَایَا أَهْلُهُ بِصِفَهِ دَائِهِ وَ خَرِسُوا عَنْ جَوَابِ اَلسَّاِئِلینَ عَنْهُ وَ تَنَازَعُوا دُونَهُ شَجِیَّ خَبَرٍ یَکْتُمُونَهُ فَقَائِلٌ یَقُولُ هُوَ لِمَا بِهِ وَ مُمَنٍّ لَهُمْ إِیَابَ عَافِیَتِهِ وَ مُصَبِّرٌ لَهُمْ عَلَى فَقْدِهِ یُذَکِّرُهُمْ أُسَى اَلْمَاضِینَ مِنْ قَبْلِهِ فَبَیْنَا هُوَ کَذَلِکَ عَلَى جَنَاحٍ مِنْ فِرَاقِ اَلدُّنْیَا وَ تَرْکِ اَلْأَحِبَّهِ إِذْ عَرَضَ لَهُ عَارِضٌ مِنْ غُصَصِهِ فَتَحَیَّرَتْ نَوَافِذُ فِطْنَتِهِ وَ یَبِسَتْ رُطُوبَهُ لِسَانِهِ فَکَمْ مِنْ مُهِمٍّ مِنْ جَوَابِهِ عَرَفَهُ فَعَیَّ عَنْ رَدِّهِ وَ دُعَاءٍ مُؤْلِمٍ بِقَلْبِهِ سَمِعَهُ فَتَصَامَّ عَنْهُ مِنْ کَبِیرٍ کَانَ یُعَظِّمُهُ أَوْ صَغِیرٍ کَانَ یَرْحَمُهُ وَ إِنَّ لِلْمَوْتِ لَغَمَرَاتٍ هِیَ أَفْظَعُ مِنْ أَنْ تُسْتَغْرَقَ بِصِفَهٍ أَوْ تَعْتَدِلَ عَلَى عُقُولِ أَهْلِ اَلدُّنْیَا
«ترجمه خطبه»
خطبه ۲۲۱
سخنى از آن حضرت ( ع ) پس از تلاوت الهیکم التکاثر حتى زرتم المقابر فرمود :
شگفتا ، چه مقصدى دور و چه دیدارکنندگانى غافل و چه کارى بزرگ و رسوا کننده . جایگاه مردگان را از آنان تهى پنداشتند و آنان عجب اندرزدهندگانى هستند از جایى دور آنها را طلب نمودند ، آیا بر گورهاى پدرانشان مىبالند یا به فزونى مردگانشان بر یکدیگر مىنازند .
مىخواهند که آن پیکرهاى بىجان و بىجنبش بازگردند ، حال آنکه ، آنها اگر مایه عبرت باشند ، بهتر از آن است که موجب مباهات . و اگر بر آستان ذلتشان نشانند خردمندانهتر از آن است که بر سریر عزت فرابرند . هر آینه آنها را با چشمان کم سوى خود نگریستند و درباره آنها به ورطه جهالت فرو افتادند . اگر از رواقهاى آن سراهاى ویران شده و آن زمینهاى خالى افتاده بپرسند ، خواهند گفت که خداوندانشان گمگشته و بىنشان به زیر زمین خفتند و شما نادانان نیز از پى آنها خواهید رفت .
اینک بر کلههاى آنان پاى مىنهید و بر روى پیکرهاشان بذر مىافشانید و آنچه را از متاع دنیوى بر جاى نهادهاند ، مىچرید و در خانههاى ویرانشان جاى مىکنید .
روزهایى که میان شما و ایشان است ، بر حال شما مىگریند و مویه مىکنند . آنها پیش از شما به جایى که رخت خواهید کشید ، رخت کشیدهاند و زودتر از شما به آبشخورتان رسیدهاند . آنان را مقامهاى عزت و افتخار بود . هم پادشاه بودند و هم رعیت . در درون عالم برزخ راه پیمودند . مقهور زمین شدند . زمین گوشتهاشان را خورد و خونهاشان را آشامید . آنان در شکاف گورهایشان چون جمادى ماندهاند ، بىهیچ بالندگى و نموّى . آنچنان گمگشته که پیدا نمىشوند . دیگر از صحنههاى ترسناک نمىترسند و بر تباهى حال خود محزون نمىشوند و از زلزلهها نگرانى ندارند و گوشهایشان بانگ تندرها را نمىشنود . غایباناند و کس چشم به راهشان نیست و در حضرند و حضور ندارند . مجتمع بودند و متفرق شدند . به هم الفت گرفته بودند و اکنون پراکندهاند . از دورى و درازى راه جایگاهشان نیست که اخبارشان از یادها رفته و خانههایشان به خاموشى فرو شده ، بلکه از آن روست ، که جامى نوشیدهاند که زبان گویایشان را گنگ کرده و گوشهاى شنوایشان را کر ساخته و حرکاتشان را به سکون بدل نموده . توان گفت که اکنون موجوداتى هستند چون بیهشان به خاک افتاده به خواب رفته .
همسایگاناند و ، به هم انس نگیرند ، دوستاناند و به دیدار هم نروند . رشتههاى آشناییشان کهنه و فرسوده شده و پیوندهاى برادریشان گسسته است . تنهایند ، هر چند ، در کنار هماند . در عین نزدیکى و دوستى از هم دورند . نه شب را بامدادى مىشناسند و نه روز را ، شبى . اگر در شب یا روز به سفر مرگ رفته باشند همان برایشان جاودانه است . خطرها و سختیهاى سراى آخرتشان را سختتر از آنچه از آن مىترسیدند ، به چشم خود دیدند . از صحنههاى آن چیزهایى دیدند ، بس بزرگتر از آنچه سنجیده بودند .
آن دو عاقبت : عاقبت نیک یا عاقبت بد تا رسیدن به جایگاه بازگشتشان بهشت و دوزخ همچنان ، بر دوام است . در آن مدت ، هر چه هست ، بیم است یا امید . اگر به سخن مىآمدند ، از توصیف آنچه به مشاهدت دیدهاند ، عاجز مىبودند . با آنکه آثارشان ناپدید شده و اخبارشان منقطع گردیده باز هم چشمان عبرتپذیر ، در آنها مىنگرند و گوشهاى عقل آوازشان را مىشنوند . سخن مىگویند ، ولى نه به زبان . به زبان حال مىگویند که چهرههاى شاداب ما گرفته و زشت شده و پیکرهاى نرم ما بیجان گردیده . جامههایى کهنه و فرسوده در برداریم و تنگى جاى به رنجمان افکنده و وحشت ، میراثى است که به ما رسیده . سراى خاموش گور بر سرمان ویران گردیده و زیباییهاى جسم ما را محو و نابود کرده زیبایى از چهرههاى ما گریخته و درنگمان در این سراى وحشت به دراز کشیده . از محنتمان رهایى نبود و این تنگنا ، که در آن افتادهایم ، گشادگى نیافت .
اگر از روى عقل حالتشان را تصور کنى ، یا آنچه بر تو پوشیده است آشکار گردد ، بنگرى که چسان گوشهایشان از آسیب خزندگان کر گشته و دیدگانشان از خاک پر شده و زبانهایشان در دهانهایشان پس از گشادگى و فصاحت چاک چاک گردیده و دلهاى بیدارشان در سینههاشان سرد شده و هر یک از اندامهایشان را پوسیدگى تازهاى تباه کرده است و راه رسیدن آفات بر آنها آسان گشته . آرى ، اجسادشان دستخوش آفات شده و نه دستى که از آنان دفاع کند و نه دلى که برایشان زار بگرید .
تو اندوه دلها و چشمهایى را که خاشاک در آنها افتاده است مىبینى . ایشان را در هر یک از این شوربختیها و سختیها حالتى است که دگرگون نمىشود و ناهنجاریهایش از میان نمىرود .
زمین چه پیکرهاى عزیز و خوش آب و رنگ را بلعیده است . آنکه در دنیا متنعم به نعمتها بود و در نوشخوارى و لذت به سر مىبرد ، در ساعات اندوه ، به شادمانى مىگرایید و اگر مصیبتى فرود مىآمد ، او به آرامش پناه مىبرد ، زیرا نمىخواست که زندگى خوش او و لهو و بازیچهاش را گرد غم بر سر نشیند . در همان هنگام که شادمانه بر رخ دنیا مىخندد و دنیا نیز بر رخ او مىخندد و در سایه ناز و نوش و بىخبرى غنوده ، بناگاه ، دست روزگار خار بلا بر دلش فرو کند ، توانش به سستى گراید و چشمان مرگ از نزدیک در او نگرد و به اندوهى ناشناخته و جانکاه دچار آید و به رنجى پنهانى که تا آن هنگام از آن خبر نداشت ، گرفتار شود . ضعف و فتور در او پدیدار گردد . در این حال هم ، به تندرستى خود مطمئن است .
پس هراسان به آنچه پزشکان عادتا تجویز مىکنند ، روى نهد . چون علاج گرمى به سردى و سردى به گرمى ، ولى داروى سردى ، حرارت را تسکین ندهد و داروى گرمى ، جز سردى ثمرهاى ندارد . آمیزه این طبایع ، مزاج را به اعتدال نیاورد ، بلکه بر دردها بیفزاید . تا پرستار ناتوان شود و دلدارى دهنده سرگشته ماند و خویشاوندان از وصف بیماریش عاجز آیند و در برابر کسانى که از حال او مىپرسند ، هیچ نتوانند گفت . پس میان خود به کشاکش پردازند که چگونه حقیقت حالش را از او مخفى دارند . یکى گوید او همواره همین است و راه بهبود بسته است . دیگرى امید مىدهد که حالش نیکو شود و عافیت باز آید . دیگرى بر فقدان او دیگران را تسلیت گوید که او نیز به گذشتگان تأسّى کرد . در همان حال که او مهیاى جدایى از دنیا و ترک دوستان است ، ناگاه ، غصه گلویش را بفشارد ، روزنههاى ادراکش بسته شود و زبانش بخشکد . چه بسا پاسخها که مىداند و زبانش را یاراى گفتن نیست . چه بسیار سخنان دل آزار که مىشنود و خود را به کرى مىزند . بزرگترها بر سر او نوحه مىکنند و در وصف بزرگواریهایش چیزها مىگویند و خردسالى که به او مهربانى کرده ، بر او مىگرید . مرگ را ورطه هایى است ، بسى سختتر از آنکه به وصف آید یا عقلهاى مردم دنیا توان سنجیدن آن داشته باشد .
