حیدرقلی سردار کابلی (۱۲۵۴ – ۱۳۳۱ش)، فقیه، محدث، رجالی، ادیب و ریاضیدان شیعه. او را حیدرقلی‌خان قزلباش و حیدرقلی خان سردار کابلی خوانده و همچنین جامع علوم معقول و منقول دانسته‌اند. شیخ آقابزرگ تهرانی، او را از بزرگترین علمای شیعه در قرن خویش می‌دانسته است. سید محسن امین سردار کابلی را چنین توصیف کرده: «از نابغه‌های دوران و پهلوانان علم و جولان‌دهندگان بیان و ستون‌های فضیلت بود. به علوم قدیم و جدید، چه معقول و چه منقول، احاطه داشت، آنها را بررسی کرد و در آنها مهارت یافت. و این است فضیلتی خداوندی که به هر که بخواهد عنایت کند.»
حیدرقلی قزلباش مشهور به سردار کابلی، سه‌شنبه ۱۸ محرم ۱۲۹۳ق/ ۲۵ بهمن ۱۲۵۴ش در چنداول کابل متولد شد. پدرش سردار نورمحمدخان، از سرداران عالیرتبه ارتش بود. زمانی که حیدرقلی ۳۱ ساله بود، پدرش فوت کرد و او که تا آن زمان تنها حیدرقلی‌خان خوانده می‌شد، پس از آن لقب پدر را به ارث برد و سردار کابلی نام گرفت.[۱]
مهاجرت به لاهور هندوستان
حیدرقلی در ۴ سالگی به همراه خانواده به لاهور هندوستان رفت و تا ۱۱ سالگی زبان‌های هندی، سانسکریت، فارسی و انگلیسی، و همچنین ریاضیات را آموخت.[۲] و همچنین علوم دینی و قرآن را در مکتب‌خانه فراگرفت.[۳]
مهاجرت به عراق
سردار کابلی در سال ۱۳۰۴ق به همراه خانواده به عراق مهاجرت کرد و در عتبات عالیات اقامت گزید و اغلب اوقات را در نجف و کاظمین گذراند و ۶ سال در حلقه درس میرزا حسین نوری و سید صدرالدین حسن بن هادی کاظمی حضور یافت.
مهاجرت به کرمانشاه
حیدرقلی سردار کابلی، در سال ۱۳۱۰ق، به کرمانشاه رفت. وی چندین بار به عراق و یک بار هم به هندوستان سفر کرد و مدتی را در شهرهای نجف، کربلا، بغداد، کاظمین، تهران، مشهد و بمبئی گذراند و با علما و دانشمندان این شهرها ملاقات کرد.[۴]
مرگ
این عالم شیعی، سرانجام سه‌شنبه ۴ جمادی‌الاول ۱۳۷۲ق، در حالی که نزدیک به ۷۷ سال از عمرش می‌گذشت، در کرمانشاه درگذشت. جنازه او پس از ۵ روز به نجف اشرف برده شد و دوشنبه ۱۰ جمادی‌الاول ۱۳۷۲ق، با شرکت علما و مراجع نجف از جمله سید جمال الدین گلپایگانی و شیخ آقابزرگ تهرانی، و همچنین مردم نجف، تشییع و در کنار پدرش، روبروی غسالخانه قدیم نجف در وادی السلام به خاک سپرده شد.[۵]
آثار و تالیفات
از سردار کابلی، آثار بسیاری به جا مانده و برخی، تالیفات او را تا ۷۰ اثر نیز شمرده‌اند. بیشتر این آثار به زبان عربی و برخی نیز به زبان فارسی است. آثار او در ریاضی، کلام، حکمت است و همچنین تالیفاتی نیز در زمینه‌های ادبی دارد.[۶] برخی از این آثار عبارتند از:
الاربعین فی فضائل امیرالمؤمنین: در ۴ جلد، حاوی ۴۰ حدیث از طرق اهل سنت در فضائل امیرالمؤمنین است و درباره لغات، وجوه ادبی و همچنین موارد مرتبط شعری، تاریخی، رجالی و حدیثی هر کدام از احادیث، به تفصیل سخن گفته است. [۷]
تبصره الحر: در تحقیق مسأله انطباق حقیقی بین وزن و مساحت آب کر.
نظم باب حادی عشر: شرح باب حادی عشر به زبان عربی و در قالب شعر است.
شرح دعای صباح
درّ النثیر: در ۳ جلد و هر جلد تقریبا حاوی ۱۰ هزار بیت است. این کتاب درباره حدیث، لغت، نحو، رجال، کلام، شعر، ریاضیات و غیره است.
ترجمه انجیل برنابا به فارسی: سردار کابلی علاوه بر مقابله ترجمه عربی و انگلیسی، مقدمه‌ای مبسوط در اثبات شخصیت تاریخی برنابا و چگونگی پیدایش کتاب نیز نگاشته است.
غایه التعدیل فی معرفه الاوزان و المکاییل: کتابی در توضیح وزن‌ها و کیل‌ها، که سید محسن امین بر آن تقریظ نوشته است. این کتاب علاوه بر اینکه حاوی جدول‌های ریاضی است، از اشکال هندسی هم برای توضیح مطالب استفاده کرده است.
قبله‌شناسی: یکی از معروف‌ترین آثار سردار کابلی است. این کتاب گرچه ترجمه اثر دیگری از او با نام تحفه الاجله فی معرفه القبله است، اما مشروح‌تر و مفصل‌تر از آن است.[۸]
مناظرات؛ این کتاب ترجمه المراجعات سید عبدالحسین شرف الدین به فارسی است، کابلی آن را در سال آخر عمرش (۱۳۴۲ ش) در کرمانشاه منتشر کرد.[۹]
سردار کابلی در موضوعات و علوم مختلفی دارای تبحر بود؛ از جمله:
قبله‌شناسی
سردار کابلی در علم نجوم تبحر داشت و کتابی در این زمینه با عنوان «قبله‌شناسی» نوشته است. او در این کتاب، یکی از مسائل اساسی در شناخت قبله را حل کرده است. بسیاری از جمله علامه مجلسی، معتقد بودند که قبله مسجدالنبی بر اساس محاسبات نجومی نادرست است و سلاطین جور، آن را تغییر داده‌اند. حیدرقلی خان سردار کابلی اما با به دست آوردن طول و عرض جغرافیایی مکه و مدینه، معتقد است محراب پیامبر اکرم (ص) در کمال صحت است و بلکه از معجزات بزرگ آن حضرت است.
حیدرقلی در کتاب قبله‌شناسی خود تصریح می‌کند: «این خود یک کرامت علمی است که در آن روز با نبودن کوچکترین وسایل علمی، بلکه بدون محاسبه، در حالت نماز، چنان از بیت المقدس متوجه کعبه گردیده که جزئی انحراف، حتی بخشودنی نیز در توجه او به کعبه پدید نیامده است و چنانکه گفته شد، امین وحی دست او را گرفت و متوجه کعبه کرد.»[۱۰]
کیمیاگری
سردار کابلی سال‌ها به کیمیاگری اشتغال داشت و شهرت او در این کار، علاوه بر کرمانشاه، به شهرهای اطراف هم رسیده بود. حیدرقلی کابلی با استفاده از فرمولی که فردی افغانی در اختیار او گذاشته بود، یک بار موفق به ساختن طلای ۱۶ عیار شد، اما پس از آن تلاش‌هایش شکست خورد و هیچگاه نتوانست طلای دیگری بسازد. پس از آن پریشان و مضطرب شد و تنها زمانی از این حال پریشان رهایی یافت که به زیارت امام رضا (ع) رفت و نذر کرد که اگر از پریشانی نجات یابد، کتابی در فضائل امیرالمومنین می‌نویسد.[۱۱]
پی نوشت:
- سردار کابلی، مجله وحید، شماره ۵۸، ص ۹۶۵.
- مرتضی مدرسی چهاردهی، مجله ارمغان، شماره ۵، ص ۲۱۱.
- گلشن ابرار، ج ۲، ص ۶۲۴.
- سردار کابلی، مجله وحید، شماره ۵۸، ص ۹۶۲.
- سید مرتضی نجومی، مجله نور علم، شماره ۴۹، ص ۷۷.
- کیوان سمیعی، زندگی سردار کابلی، ص ۱۲۲.
- کیوان سمیعی، زندگی سردار کابلی، صص ۱۳۵ و ۱۳۶.
- کیوان سمیعی، زندگی سردار کابلی، صص ۱۴۲-۱۳۴.
- زمانی، ص۱۳
- جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، ص ۴۷۱.
- کیوان سمیعی، زندگی سردار کابلی، صص ۱۲۶-۱۲۳.
منبع:
زمانی، علیرضا، مذهب و رهبر ما(ترجمه المراجعات)، پیام اسلام، قم، ۱۳۷۹ش.
