دوره نخست
در دوره نخست از حوزه علمیه بصره به اصحاب رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومین(علیهم السلام) بر مى خوریم که نور هدایت را در آن سامان پرفروغ نگاه داشته اند این دوره از قرن اول تا سوم دوام یافته است.
با توجه به تعداد اصحاب امامان شیعه(علیهم السلام) در بصره باید حوزه علمیه آن را یکى از پر رونق ترین حوزه هاى حدیثى شمرد که راویان دیگر شهرها براى اخذ حدیث به آنجا سفر کرده و روایات ائمه(علیهم السلام) را از اصحاب دریافت مى داشتند.
البته گرایش به مذهب تشیع در این شهر حالت تدریجى داشت و هنوز در عصر جعفرى افرادى بودند که احادیث منقول از رجال اهل سنت را به احادیث امام صادق(علیه السلام) ترجیح مى دادند لکن رفته رفته حوزه بصره خود یکى از مهترین مراکز حدیثى شیعه گردید.«محمد بن زکریا بن دینار جوهرى غلابى بصرى» که حدود ۲۹۸ هجرى وفات یافته از جمله علماى فقه و حدیث این دوره است که نجاشى از وى به بزرگى یاد کردهاست.
دوره دوم
دوره دوم حوزه علمیه بصره از قرن چهارم آغاز تا قرن هشتم تداوم یافته است.این حوزه به جهت واقع شدن در راه مکه زائران دانشمند بسیارى را به خود پذیرفته و با علوم اهل بیت آنان را سیراب ساخته است.
«عبد العزیز بن یحیى بن سعید بصرى» از محدثین قرن چهارم این دوره است که فقه و حدیث را از علماى عصر خویش فرا گرفت و از محمد بن عطیه اخذ حدیث نمود محمد بن ابراهیم بن اسحاق از جمله شاگردان اوست که مشایخ شیخ صدوق محسوب مىشود.
«شریف ابوطالب مظفر فرزند جعفر بن مظفر علوى سمرقندى بصرى» نیز از دانشمندان قرن چهارم بصره است که حدیث را از«جعفر بن محمد بن مسعود عیاشى» و «جعفر بن محمد» به نقل «عمرکى بن على بوفکى»روایت مى کند. وى از مشایخ شیخ صدوق (متوفى ۳۸۱ ق.) است و از سلسله اسانید کتاب امالى و کمال الدین اوست.
«محمد بن عمرو بن على بصرى» نیز از دیگر محدثین شیعه در قرن چهارم است که شیخ صدوق از وى روایت نقل مى کند. وى از اکابر فضلاى عصر خویش از جمله ابوالحسن على بن حسن مثنى اخذ روایت کردهاست.
شیخ آقا بزرگ تهرانى در قرن پنجم از نه دانشمند شیعه در بصره یاد مى کند که شمار آنها در قرن ششم به پنج نفر و در قرن هفتم به سه نفر تقلیل مى یابد و در قرن هشتم تنها از دو دانشمند شیعه یاد مى کند و در قرن نهم نامى از عالمان شیعه نیست بدین ترتیب حوزه علمیه بصره که از عصر امامت به فعالیت پرداخته تا قرن هشتم به صورت مداوم به تربیت دانشمندان اسلامى و شیعى همت گمارده است چنانکه برخى از اساتید شیخ صدوق، نجاشى از این حوزه بودند و در واقع باید حوزه بصره را یکى از عمده ترین حوزه هاى علمیه شیعه در علوم حدیث شمرد.
دوره سوم
این دوره با یک قرن وقفه از سده دهم هجرى آغاز و تا دوره معاصر ادامه مى یابد شیخ آقا بزرگ تهرانى در قرن دهم از یک نفر به نام «محمد تولانى»یاد مى کند و نام دیگرى در این قرن به چشم نمى خورد. لیکن در قرن یازدهم شمار عالمان شیعه در این دیار به شش تن مى رسد که گویا از حوزهاى دیگرى چون«احساء» به این سرزمین نقل مکان کردهاند و البته دانشمندانى چون «احمد بن عبد الرضا بصرى» نیز در این قرن به حوزه علمیه مشهد و سپس هندوستان مهاجرت کردهاند شیخ آقا بزرگ تهرانى در قرن دوازدهم نیز از پنج عالم شیعى در این دیار نام مى برد که برخى از آنها از بحرین به آنجا آمده اند.
لازم به ذکز است که حکیم متاله «محمد بن ابراهیم قوامى شیرازى»معروف به «صدرا» و «صدر المتالهین»در سال ۱۰۵۰ ق. ضمن هفتمین سفر حج که پیاده مى رفت در بصره از دنیا رفته است آرامگاه وى در دوره هاى اخیر از انظار پنهان مانده است.
منبع: تبیان
