حسن مُثَنّی، با شهرت حسن‌بن حسن‌بن علی بن ابیطالب، فرزند امام حسن مجتبی علیه‌السلام و از بزرگان علویان است.
مادر حسن مثنی
وی ابومحمد کنیه داشت. [۱] مادرش خَوْلَه‌بنت منظوربن زَبّان فَزاری بود. [۲] [۳] [۴] خوله پس از کشته شدن همسرش، محمدبن طلحهبن عبیداللّه، در جنگ جمل (سال ۳۶)، به همسری امام حسن علیه‌السلام درآمد. [۵] [۶]
حضور در واقعه کربلا
حسن مثنـّی روز عاشورا در واقعه کربلا حاضر بود و احمد بن ابراهیم حسنی در روایتی به نقل از ابومخنف سن وی را در آن هنگام نوزده یا بیست سال ذکر کرده‌است. [۷] [۸] وی در روز عاشورا همراه امام حسین شجاعانه جنگید و زخمی و اسیر شد. دایه‌اش، اسماء بن خارجه فزاری، وی را نجات داد. او در کوفه تحت درمان قرار گرفت و با بازیافتن سلامت خود به مدینه بازگشت. [۹] [۱۰] [۱۱] همسر او دختر عمویش، فاطمه دختر امام حسین علیه‌السلام بود، امام پیش از واقعه عاشورا دختر خود را به عقد وی درآورده بود. [۱۲] [۱۳]
منصب او در زمان خلافت امیر المومنین
حسن مثنـّی بر اساس وصیت علی علیه‌السلام [۱۴] [۱۵] عهده دار و متولی صدقات و موقوفات امیر مؤمنان علیه‌السلام در مدینه بود. [۱۶] [۱۷] [۱۸] هنگامی که حجاج بن یوسف ثقفی والی مدینه بود، از حسن مثنـّی خواست که عمویش، عمر بن علی، را در تولیت این صدقات با خود شریک سازد، زیرا عمو و از خویشان وی است، اما او به سبب اینکه تولیت صدقات فقط مختص فرزندان فاطمه سلام‌اللّه‌علیها است، از این کار امتناع کرد و به شام نزد عبدالملک بن مروان، خلیفه اموی، رفت. خلیفه نیز حجّاج را از این کار منع کرد. [۱۹] [۲۰] [۲۱] [۲۲] [۲۳]
خلافت حسن مثنی
حسن مثنـّی تولیت موقوفات علی علیه‌السلام را بعد از خود به فرزندش، عبداللّه، سپرد؛ اما منصور عباسی، عبداللّه را به زندان انداخت و تولیت موقوفات را خود به عهده گرفت. [۲۴] [۲۵] هنگامیکه عبدالرحمان بن محمد بن اشعث کندی بر حجّاج بن یوسف شورید، قصد داشت خود را خلیفه معرفی کند، اما چون امر خلافت فقط برای فردی قریشی مورد پذیرش بود، با بزرگان علویان، یعنی علی بن حسین امام سجاد علیهما السلام و حسن مثنـّی برای پذیرش خلافت نامه‌نگاری کرد. امام سجاد علیه‌السلام تقاضای او را رد کرد و حسن مثنّی نیز که احتمال می‌داد شورشیان بیعت خود را بشکنند، از این کار سر باز زد، اما درپی اصرار آنها پذیرفت و با او با عنوان خلیفه بیعت شد. عالمان مشهور عراقی چون عبدالرحمان بن‌ابی لیلی، شعبی، محمدبن سیرین و حسن بصری با او، که به الرضی ملقب شد، بیعت کردند. [۲۶]
سرانجام حسن مثنی
پس از کشته شدن ابن‌اشعث در سال ۸۵، حسن مثنـّی نیز متواری شد و سرانجام فرستادگان ولیدبن عبدالملک او را مسموم کردند و به قتل رساندند. جنازه او را به مدینه منتقل کردند و در بقیع به خاک سپردند. سن او در هنگام مرگ ۸۳ یا ۸۷ ذکر شده‌است. [۲۷] [۲۸]
نسبت ادعای امامت به حسن مثنی
در منابع زیدیه از حسن مثنـّی به عنوان یکی از ائمه زیدیه یاد می‌شود، [۲۹] [۳۰] اما به گفته شیخ مفید، مفید، الارشاد فی معرفه حجج‌اللّه علی العباد، ج۲، ص۲۶.
حسن مثنّی هرگز ادعای امامت نکرده و کسی نیز به نام او چنین ادعایی ننموده‌است.
فرزندان حسن مثنی
فرزندان ذکور او از فاطمه (دختر امام حسین علیه‌السلام) عبارت‌اند از: عبداللّه محض، ابراهیم عَمر و حسن مثلث، که هر سه در زندان ابوجعفر منصور، خلیفه عباسی، درگذشتند. [۳۱] [۳۲] [۳۳] بعدها نوادگان او، خاصه نوادگانش از عبدالله بن حسن که خود فردی عالم و ادیب بود، [۳۴] چون محمد مشهور به نفس زکیه و ابراهیم مشهور به قتیل باخَمْری، قیامهای مهمی علیه عباسیان را رهبری کردند. حسن مثنـّی از پدر خود امام مجتبی و برخی دیگر روایت کرده‌است. [۳۵]
کتابنامه
- ابن‌سعد (بیروت)؛
- ابن‌طاووس، اللهوف فی قتلی الطفوف، نجف ۱۳۶۹/۱۹۵۰، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش؛
- ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱؛
- ابن‌عنبه، عمدهالطالب فی انساب آل ابیطالب، چاپ محمدحسن آل طالقانی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱؛
- ابن‌قتیبه، المعارف، چاپ ثروت‌عکاشه، قاهره ۱۹۶۰؛
- ابوالفرج‌اصفهانی؛
- امین؛
- احمدبن یحیی بلاذری، انساب‌الاشراف، چاپ محمود فردوس‌العظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰؛
- احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، چاپ عبداللّه حوثی، صنعا؛
- طبری، تاریخ (بیروت)؛
- حُمید بن احمد مُحَلِّی، الحدائق الوردیَّه فی مناقب ائمه الزیَّدیه، چاپ مرتضی بن زید محطوری حسنی، صنعا ۱۴۲۳ / ۲۰۰۲)؛
- مصعب بن عبداللّه، کتاب نسب قریش، چاپ لوی پرووانسال، قاهره ۱۹۵۳؛
- محمد بن محمد مفید، الارشاد فی معرفه حجج‌اللّه علی العباد، قم ۱۴۱۳.
پی نوشت:
۱.ابن‌عنبه، عمدهالطالب فی انساب آل ابیطالب، ص۹۸.
۲.مصعب بن عبداللّه، ص۴۶.
۳.ابن‌قتیبه، المعارف، ص۱۱۲.
۴.طبری، تاریخ ، ج۵، ص۴۶۹.
۵.ابن‌عنبه، عمدهالطالب فی انساب آل ابیطالب، ص۹۸.
۶.قس ابن‌قتیبه، المعارف، ص۱۱۲.
۷.رجوع کنید به احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ص۳۷۹.
۸.قس طبری، تاریخ، ج۵، ص۴۶۹، که به گفته وی در واقعه عاشورا طفلی بوده‌است.
۹.رجوع کنید به احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ص۳۷۹.
۱۰.مفید، الارشاد فی معرفه حجج‌اللّه علی العباد، ج۲، ص۲۵.
۱۱.ابن‌طاووس، اللهوف فی قتلی الطفوف، ص۶۳.
۱۲.رجوع کنید به مصعب بن عبداللّه، کتاب نسب قریش، ص۵۱.
۱۳.احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ص۳۷۹.
۱۴.رجوع کنید به مصعب بن عبداللّه، کتاب نسب قریش، ص۴۶.
۱۵.احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ص۳۸۴.
۱۶.مصعب بن عبداللّه، کتاب نسب قریش، ص۵۱.
۱۷.بلاذری، انساب‌الاشراف، ج۲، ص۴۰۳.
۱۸.مفید، الارشاد فی معرفه حجج‌اللّه علی العباد، ج۲، ص۲۳.
۱۹.مصعب بن عبداللّه، کتاب نسب قریش، ص۴۶ـ۴۷.
۲۰.بلاذری، انساب‌الاشراف.
۲۱.احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ص۳۸۴.
۲۲.ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۳، ص۶۵.
۲۳.ابن‌عنبه، عمدهالطالب فی انساب آل ابیطالب، ص۹۹.
۲۴.رجوع کنید به احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ص۳۸۳.
۲۵.مُحَلِّی، الحدائق الوردیَّه فی مناقب ائمه الزیَّدیه، ج۲، ص۲۳۸.
۲۶.رجوع کنید به احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ص۳۸۰ـ ۳۸۱.
۲۷.رجوع کنید به احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ص۳۸۲.
۲۸.ابن‌عنبه، عمدهالطالب فی انساب آل ابیطالب، ص۱۰۰.
۲۹.رجوع کنید به احمد بن ابراهیم حسنی، المصابیح، ص۳۷۹.
۳۰.مُحَلِّی، الحدائق الوردیَّه فی مناقب ائمه الزیَّدیه، ج۲، ص۲۳۵.
۳۱.ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ج۵، ص۳۱۹.
۳۲.بلاذری، انساب‌الاشراف، ج۲، ص۴۰۳ـ۴۰۴.
۳۳.ابن‌عنبه، عمدهالطالب فی انساب آل ابیطالب، ص۱۰۱.
۳۴.رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی، ج۲۱، ص۸۵ـ۹۳.
۳۵.رجوع کنید به ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۳، ص۶۱۶۲.
منبع:دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائره المعارف اسلامی، مقاله «حسن مثنی»، شماره ۶۱۸۸.
