مولف این أثر ملاحسین کاشفی است وى که مؤلف روضه الشهداء است از عالمان سده نهم و دهم هجرى منطقه خراسان است. تولدش روشن نیست ولى عمرى دراز داشته و کتاب روضه را در اواخر عمر خود نگاشته است. ملاحسین واعظ بوده و شعر نیز مى گفته است. لقب واعظ و تخلّص وى به کاشفى نیز به همین جهت است. مجالس وعظ و سخنرانى هاى وى در آن دوره شهرت داشته و معاصران وى از جایگاه او نزد مردم و همچنین حاکمان وقت سخن گفته اند. از ویژگىهاى کاشفى که کتاب روضه را هم ماندگار کرده شیوایى بیان و قلم اوست.
« جواهر التفسیر» به زبان فارسى شامل تفسیر سورههاى حمد، بقره، آلعمران و بخشى از سوره نساء( آیه ۸۴) مىباشد. در حال حاضر فقط یک جلد آن که شامل مقدمات تفسیرى و سوره حمد مىباشد ارائه شده است و اگر بنا باشد که همه آن منتشر گردد به سه جلد خواهد رسید. به گفته محقق، مواد تألیف دو جلد دیگر جمعآورى شده امّا فرصتى براى تألیف و پاکنویس آن مواد پیدا نشده است.
یک سوم حجم تفسیر به سوره حمد و دو سوم آن به سوره بقره، آلعمران و بخشى از سوره نساء اختصاص دارد. کاشفى تمام قدرت تفسیرنویسى خود را در مقدمه و تفسیر سوره حمد به کار مىبرد. از ابتداى سوره بقره، طریق ایجاز رعایت گشته و از آرایههاى ادبى نیز کاسته شده است. در همین مقدار دو سبک مختلف تفسیرنویسى و ادبى دیده مىشود. پایان سوره حمد در نسخه مدرسه عالى شهید مطهرى ماه رجب سال ۸۸۸ ق مىباشد، ولى کاشفى در شعرى آن را ۸۹۰ ق مىداند، تاریخ شروع آن نیز ۸۸۶ یا ۸۸۷ ق بوده است.
جواهر التفسیر، محصول دوران پختگى کاشفى است، سن وى هنگام نگاشتن آن حدود ۵۰ سال بوده است. عنوان مختصر الجواهر جزو تعداد کتابهاى تفسیرى در بعضى منابع آمده است، امّا اصلاً وجود نداشته است.
مفسر در خطبه آغاز کتاب، بیانى در شرافت علم تفسیر، انواع آن و برترى این علم بر علوم دیگر دارد. قبل از آغاز تفسیر مقدمهاى در ۴ اصل و ۲۲ عنوان در علوم قرآنى، ارائه کرده است. این اصول عبارتند از: اصل اول: در فضائل قرآن و اسامى آن و مباحث دیگر ضمن چهار عنوان. اصل دوم: در بیان جامعیت قرآن و چگونگى انشعاب علوم از آن، ضمن پنج عنوان. اصل سوم: در ذکر الفاظى که میان مفسران متداول است، ضمن هشت عنوان. اصل چهارم: در فوائد متفرقه که از معرفت آن چارهاى نیست، ضمن شش عنوان.
ابتداى تفسیر، با فاتحه الکلام است، که در بحث استعاذه، فوائد آن، امر به آن و نکات دیگر مىباشد.
سوره حمد را با تفسیر بسمله آغاز مىکند، که تکبیتى، مطلع بیان اوست، اقوال محققان را با تعبیر« محققان مىگویند» نقل نموده، گزارشى از تفاسیر مختلف با ذکر نام آنها مىدهد. تفاسیرى چون کشاف، کشف البیان، معالم التنزیل، مدارک، فراید، بحر الحقایق و کشف الحقایق، کشف الاسرار، تفسیر نسفى، زادالمسیر و کتابهایى نظیر تأویلات علم الهدى، احقاق، عین المعانى، بصائر و ینابیع.
پس از آن به نقل اقوال فقهاى مذاهب در بسمله پرداخته به بحث فقهى مىپردازد، نظر حنفى، مالکى و… را نقل نموده با احادیثى از صحاح آن را ادامه مىدهد.
خواص فاتحه و تسمیه آن از عناوینى است که به آنها توجه مىنماید. نقل قول وى بسیار زیاد است، از حقایق القرآن، کتاب الزینه، روضه الانس، ریاض المتذکرین، بحر الحقایق و فتوحات شیخ اعظم بیاناتى را مطرح مىکند.
در فراز آیات پس از مباحث لفظى، مطالب خود را در قالب اشارات مطرح مىنماید و سپس تحت عنوان کلى« معانى فاتحه و حقایق آن» عمده مباحث مختلف را مطرح مىکند.
جایگاه جواهر التفسیر در میان دیگر تفسیرها
تفسیرنویسى به زبان فارسى از قرن چهارم هجرى شروع شد و تا اواخر قرن نهم که« جواهر التفسیر» نوشته شد، به نام بیش از بیست تفسیر فارسى برمىخوریم.
از میان آنها، روض الجنان معروف به تفسیر ابو الفتوح رازى، از همه مفصلتر و جامعتر است، و کشف الاسرار میبدى بیشتر از همه صبغه ادبى- عرفانى دارد.
جواهر التفسیر در بخش سوره حمد، از جهت تفصیل و جامعیت مطالب، به تفسیر ابوالفتوح شبیه است، و از جهت آرایهها و سبک ادبى به کشف الاسرار نزدیک مىشود.
ویژگىهاى سبک تفسیرى
۱- ذکر مآخذ مطالب مورد استفاده: در قدیم میان بسیارى از اهل علم این رسم وجود داشته که مآخذ مطالب را ذکر نمىکردهاند.
۲- کاربرد اشعار فارسى و عربى براى پرورش مطلب و در این میان اشعار مولوى رایجتر است.
۳- کاربرد اصطلاحات صوفیه و عرفا، مانن: صحو، سکر، وجد و…
۴- کاربرد ضربالمثلهاى عربى و فارسى.
۵- ریشهیابى لغات: در مورد تکتک کلمات سوره حمد ریشهیابى معنایى آمده است. امّا این ریشهیابى و فقهاللغه شامل بحثهاى صرفاً لغوى نمىشود بلکه همراه با نکات ادبى و با نثر ادبى مىباشد.
۶- تأثیرپذیرى از سبک خواجه عبدالله انصارى و میبدى.
۷- تقسیمبندى دقیق و تنظیم مطالب.
۸- وجود دو سبک مختلف تفسیرى( جامع و مختصر).
ویژگىهاى نثر
۱- نثر مسجّع؛ ۲- کاربرد جناس؛ ۳- تتابع اضافات؛ ۴- تشبیه و استعاره؛ ۵- ایجاز در جملهبندى، اطناب در توضیح؛ ۶- همآوایى حروف؛ ۷- حسآمیزى؛ ۸- کاربرد تنوین فتح براى ساخت قید؛ ۹- استفاده از فصل ربطى مستعمل؛ ۱۰- تطابق صفت و موصوف.
چون کاشفى از برجستهترین نثرنویسان نیمه دوم قرن نهم هجرى است و نثر او ساده، شیوا و شامل برخى وجوه تفسیرى است، مورد استقبال بسیار قرار گرفته و در میان مردم دستبهدست مىگشته است. البته بعدها توسط زوارهاى( م حدود ۹۵۰ ق) و ملا فتح الله کاشانى( م ۹۸۸ ق) ممزوج به روایات اهل بیت( ع) و تبیین دیدگاههاى شیعى مىگردد. چون کاشفى در هرات ملازم علیشیر نوایى و جامى بوده و این کتاب را براى تقدیم به امیر تألیف نموده، اعتقادات شیعى خود را ابراز نکرده است؛ زیرا علیشیر نوایى فردى بىنهایت متعصب بود و ارائه تفسیرى بر مذاق شیعه ممکن نبوده است.
نسخه شناسى
مقدمه، تحقیق و تصحیح« جواهر التفسیر» توسط دکتر جواد عباسى انجام یافته است. مقدمه وى در معرفى کاشفى، آثار، مذهب و احوال اوست. نسخهها و شیوه تصحیح آنها در بخش« نسخه شناسى» مىآید.
نسخه حاضر: نسخههاى خطى فراوانى از جواهر التفسیر در خارج و داخل ایران وجود دارد. در کار این تصحیح به چهار نسخه موجود در ایران بسنده شده است، که اینک به معرفى آنها مىپردازیم:
۱- نسخه الف، کتابت آن در سال ۹۷۹ ق بوده و هم اکنون در کتابخانه آستان قدس رضوى با شماره ۱۲۷۷ در بخش نسخ خطى نگهدارى مىشود.
۲- نسخه ب با شماره ۴۳۴۶ محفوظ در کتابخانه آیت الله مرعشى در قم، این نسخه در سال ۱۰۵۱ ق نوشته شده و نسبت به سایر نسخهها از همه جدیدتر است.
۳- نسخه ج نسخه خطى با شماره ۱۹۴۸ از مدرسه عالى شهید مطهرى، بسیار کم غلط و جا افتادگى است.
۴- نسخه د از کتابخانه مجلس شوراى ملى با شماره ۱۲۷۲۲، با تاریخ کتابت سال ۹۸۳ ق.
اساس قرار دادن نسخه الف، تطبیق نسخهها با هم و جبران جا افتادگىها و اصلاح متن، بررسى دقیق متن و نشانهگذارىها توسط علامتها، پاراگرافبندى و اشاره به هر چه بر متن افزوده یا کاسته شده در زیرنویس از جمله فعالیتهاى محقق اثر است.
در این نسخه تصاویرى از صفحات اول و آخر و نمونهاى از دستخط مفسر، آورده شده است. چاپ موجود، که جلد اول مىباشد، توسط مرکز نشر میراث مکتوب با تحقیق دکتر جواد( فرزاد) عباسى، به سال ۱۳۷۹ ش، در قطع وزیرى، نوبت اول خود را عرضه کرده است. در پایان این نسخه، محقق فهارس گوناگونى را ارائه داده که عبارتند از: فهرست اعلام، کتابها، اشعار فارسى و عربى، امثال و عبارات عربى.
فهرست منابع
۱- مقدمه و متن کتاب.
۲- دانشنامه قرآن و قرآنپژوهى، به کوشش بهاء الدین خرمشاهى، جلد ۱، ص ۶۹۲.
۳- دایره المعارف تشیع، ج ۴، ص ۵۲۷.
۴- طبقات مفسران شیعه، عقیقى بخشایشى، ج ۲، ص ۳۵۴.
منبع مقاله: کتابشناسی جامع التفاسیر نور
