جهاد در اسلام یکی از فروع دین است که بر طبق شرایط خاصی بر مسلمانان واجب می گردد. آیات جهاد در قرآن و احادیث معصومان (علیهم السلام) دلالت بر وجوب جهاد دارند. جهاد در حقیقت به جنگ با دشمنان گفته می شود که فقط برای خدا انجام گیرد و تعصبات شخصی و قومی و ملی و امثال این ها در آن نقش نداشته باشد.
فلسفه جهاد در اسلام
انسان مانند هر آفریده اى، از هستى خود و هم چنین از منافع خود، دفاع مى کند و مانند دیگران مجهز با نیروى دفاعی است که بتواند با دشمنان خویش مبارزه کند. بنابراین انسان با غریزه و فطرت خدادادى خود معتقد است که باید از خود دفاع نموده و دشمنى را که به فکر نابود کردن اوست و به هیچ وسیله اى از دشمنى خود منصرف نمى شود، نابود سازد. هم چنین اگر کسى روى منافع حیاتى او دست بگذارد، به دفاع برخاسته از هر راهى که ممکن است دست او را کوتاه کند.
این موضوع فطرى که در نهاد یک فرد انسان ثابت و پاى برجاست، در میان جامعه هاى بشرى هم ثابت واستوار است؛ بنابراین دفاع یک جامعه از حیات افراد و استقلال خود در برابر دشمن یک امر فطری است و تا انسان و جوامع انسانى بوده است، این مسئله در میان آنان ثابت و برقرار بوده است که هر فرد و جامعه در حق دشمن حیاتى خود، مى تواند هرگونه تصمیم بگیرد و شدت عمل به خرج دهد.[۱]
بنابراین جهاد در اسلام نیز بر همین امر فطری بشر مبتنی است و چیزی خارج از آن نمی تواند باشد. منتهی دین اسلام این دفاع فطری را با حکم شرعی بر مسلمانان واجب نموده است تا از حیات دینی و اجتماعی خود در برابر دشمن دفاع کند. وجود جهاد در اسلام به معنای این نیست که اسلام دین شمشیر و خونریزی است و می خواهد دین اسلام را با زور شمشیر و جهاد بر مردم تحمیل کند؛ زیرا جهاد در اسلام برای تحمیل دین وضع نشده بلکه برای دفاع از دین و جامعه اسلامی در برابر دشمنان تشریع گردیده است.
دین اسلام با جهاد نمی خواهد صلح و ارامش در میام مردم را از بین ببرد، دین اسلام مردم را با حکمت و استدلال و موعظه به سوی اسلام دعوت می کند نه با جهاد و کشتن مردم چه اینکه از دیدگاه اسلام پذیرش دین با زور شمشیر امکان ندارد. دینى که تحیت عمومى آن «سلام» و برنامه جهانى آن، طبق نص صریح قرآن «وَ الصُّلْحُ خَیرٌ»[۲] باشد، هرگز دین شمشیر و زور نخواهد بود و جهاد در اسلام به معنای این که اسلام دین شمشیر است، نیست.
حدیثی از امام حسین (علیه السلام) نقل شده که حقیقت جهاد در اسلام را بیان نموده و اقسام آن را بازگو کرده است:
متن حدیث
سُئِلَ عَنِ الْجِهَادِ سُنَّهٌ أَوْ فَرِیضَهٌ؟ فَقَالَ (علیه السلام) الْجِهَادُ عَلَى أَرْبَعَهِ أَوْجُهٍ؛ فَجِهَادَانِ فَرْضٌ وَ جِهَادٌ سُنَّهٌ لَا یقَامُ إِلَّا مَعَ فَرْضٍ وَ جِهَادٌ سُنَّهٌ. فَأَمَّا أَحَدُ الْفَرْضَینِ فَجِهَادُ الرَّجُلِ نَفْسَهُ عَنْ مَعَاصِی اللَّهِ وَ هُوَ مِنْ أَعْظَمِ الْجِهَادِ وَ مُجَاهَدَهُ الَّذِینَ یلُونَکُمْ مِنَ الْکُفَّارِ فَرْضٌ.
وَ أَمَّا الْجِهَادُ الَّذِی هُوَ سُنَّهٌ لَا یقَامُ إِلَّا مَعَ فَرْضٍ فَإِنَّ مُجَاهَدَهَ الْعَدُوِّ فَرْضٌ عَلَى جَمِیعِ الْأُمَّهِ لَوْ تَرَکُوا الْجِهَادَ لَأَتَاهُمُ الْعَذَابُ وَ هَذَا هُوَ مِنْ عَذَابِ الْأُمَّهِ وَ هُوَ سُنَّهٌ عَلَى الْإِمَامِ وَ حَدُّهُ أَنْ یأْتِی الْعَدُوَّ مَعَ الْأُمَّهِ فَیجَاهِدَهُمْ.
وَ أَمَّا الْجِهَادُ الَّذِی هُوَ سُنَّهٌ فَکُلُّ سُنَّهٍ أَقَامَهَا الرَّجُلُ وَ جَاهَدَ فِی إِقَامَتِهَا وَ بُلُوغِهَا وَ إِحْیائِهَا فَالْعَمَلُ وَ السَّعْی فِیهَا مِنْ أَفْضَلِ الْأَعْمَالِ لِأَنَّهَا إِحْیاءُ سُنَّهٍ وَ قَدْ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص مَنْ سَنَّ سُنَّهً حَسَنَهً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا إِلَى یوْمِ الْقِیامَهِ مِنْ غَیرِ أَنْ ینْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیئاً.[۳]
ترجمه حدیث
از امام حسین (علیه السلام) پرسیدند: جهاد در اسلام سنت (رسول) است یا فریضه (الهى)؟ امام حسین (علیه السلام) فرمود:
جهاد در اسلام چهار گونه است: دو نوع آن فریضه (و واجب الهى) است و نوع سوم آن سنتى است که جز به فریضه به دان دست رسی وجود ندارد و نوع چهارم جهاد تنها سنت است.
اما آن دو نوع جهادی که فریضه اند: یکى جهاد آدمى با نفس خویش است در باز داشتن نفس از نافرمانی ها نسبت به خدا که بزرگ ترین جهاد است، و نوع دوم آن پیکار (و جهاد) با کافران است که هم مرز شما هستند که آن نیز فریضه است.
اما آن جهادی که سنت است که جز به فریضه بدان دست رسی نیست، جهاد با دشمن است که بر تمام امت واجب است و اگر آن جهاد را ترک کنند عذاب شامل همه آنان شده و تمام امت را در بر می گیرد. این نوع جهاد بر امام سنت است و تعریفش آن است که امام با امت بر سر دشمن بتازد و با دشمنان جهاد کند.
اما جهادى که فقط سنت است، برپاداشتن سنت های (نبوى) است که انسان در برپا نگهداشتن و برآوردن و زنده کردن آن مبارزه کند. پس سعى و عمل در راه آن بهترین اعمال است؛ زیرا زنده داشتن سنت است، و پیامبر خدا (صلى اللَّه علیه و آله) فرمود: «هر کس سنت و قانون نیکى را بنیان گذارد پاداشش از آن اوست و نیز از ثواب همه کسانی که تا روز قیامت به آن عمل مى کنند نیز بهره مى برد بى آنکه از ثواب خود آنان چیزى کاسته شود.»[۴]
موارد جهاد در اسلام از نظر فقه شیعه
جهاد در اسلام به چند مورد تعلق می گیرد که به آن ها اشاره می شود:
جهاد با نفس و دشمن نهانی
یکی از موارد جهاد در اسلام، جهاد با نفس است که درحدیث فوق امام حسین (علیه السلام) این نوع جهاد را فریضه الهی دانسته است. جهاد با نفس در حقیقت جهاد با هوای نفس و خواست های نفسانی است.
گاهى مقصود از جهاد در اسلام، پیکار با دشمن ظاهرى است. و گاه جهاد در اسلام پیکار با دشمن نهانى، یعنى نفس اماره مورد نظر است، هر کدام از این دو نوع جهاد، درى از درهاى بهشت است؛ زیرا جهاد با نفس، از جهاد با دشمن ظاهرى حاصل مى شود، چه این که، لازمه جهاد با دشمن ظاهرى، آمادگى نفسانى است.
اینکه جهاد مشروع، درى از درهاى بهشت است، همان درب با عظمتى است که پیکارگران سالک الى اللّه، به بهشت ریاضت نفسانى و مغلوب کردن شیطان، ورود مى یابند.[۵]
به همین دلیل در سریه هایی که سربازان اسلام وقتى پیروز و فاتح برمى گردند، پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به استقبال آن ها مى رود و مى فرماید: «مَرْحَباً بِقَوْمٍ قَضَوُا الْجِهَادَ الْأَصْغَرَ، وَ بَقِیَ الْجِهَادُ الْأَکْبَرُ، قِیلَ: یَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، وَ مَا الْجِهَادُ الْأَکْبَرُ؟ قَالَ: جِهَادُ النَّفْسِ»؛[۶]
آفرین بر جمعیتى که از جهاد کوچک پیروز برگشته اند ولى هنوز جهاد و مبارزه بزرگ باقى مانده است. همه تعجب مى کنند، مى گویند: یا رسول اللَّه! آیا ما جنگى بزرگ تر از این در پیش داریم؟ فرمود: بله، مبارزه بزرگ تر جهاد با نفس است و انسان شدن خود شماست.
جهاد و مبارزه انسان با نفس خود در قرآن کریم چنین بیان شده است: «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّاها. وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها؛ هر کس نفس خود را پاک و تزکیه کرده، رستگار شده و آن کس که نفس خویش را با معصیت و گناه آلوده ساخته، نومید و محروم گشته است».[۷] این نوع جهاد در تعلیمات دیگرى نمى گنجد؛ یعنى تعلیمات دیگر چنین ظرفیتى ندارد که بتواند جایى براى این گونه دستورها و آموزش ها داشته باشد.[۸]
امام على (علیه السلام) درباره روش جهاد با نفس می فرماید: با شهوتت مبارزه کن و بر خشمت غالب آى و با عادت هاى زشتت مخالفت کن تا جانت پرورش یابد، عقلت به کمال رسد و پاداش پروردگارت را به کمال برسانى.[۹] پس مهم ترین و بزرگ ترین جهاد در اسلام جهاد با نفس است.
جهاد با دشمن ظاهری
جهاد با دشمن ظاهری که یکی از مصادیق جهاد در اسلام است، دارای چند مورد است که به آن ها اشاره می شود:
۱. جهاد ابتدایى
جهاد ابتدایی بر این مبنا است که اسلام به مسلمانان اجازه داده که برای از بین بردن شرک بر کفار و مشرکان حمله کنند هرچند سابقه عداوت و دشمنى هم با آن ها نداشته باشند.
شرط این نوع جهاد در اسلام این است که افراد مجاهد باید بالغ، عاقل و آزاد باشند، و فقط بر مردها واجب است نه بر زن ها. در این نوع جهاد اذن امام یا منصوب خاص امام شرط است؛ بنابراین از نظر فقه شیعه این نوع جهاد جز در زمان حضور امام (علیه السلام) یا کسى که شخصاً از ناحیه امام منصوب شده باشد جایز نیست؛ یعنى از نظر فقه شیعه الان یک نفر حاکم شرعى هم مجاز نیست که دست به این چنین جنگ ابتدایى بزند.
۲. جهاد دفاعی
مورد دوم جهاد در اسلام آن جایى است که حوزه اسلام مورد حمله دشمن قرار گرفته باشد؛ به این معنا که دشمن یا قصد دارد بر بلاد اسلامى استیلا پیدا کند و یا قسمتى از سرزمین هاى اسلامى را می خواهد اشغال کند، یا قصد استیلا بر زمین ها را ندارد بلکه قصد استیلا بر افراد را دارد و مى خواهد عده ای از مسلمانان را اسیر کند. و یا بر مسلمانان حمله کرده و اموال آنان از قبیل معادن و منابع و امثال این ها را به شکلى برباید و یا مى خواهد به حریم و حرم مسلمین، به نوامیس مسلمین، به اولاد و ذریه مسلمین تجاوز کند. بالأخره اگر چیزى از مال یا جان یا سرزمین و یا امورى که براى مسلمین محترم است مورد حمله دشمن قرار گیرد، در اینجا بر عموم مسلمین اعم از زن و مرد و آزاد و غیر آزاد واجب است که در این جهاد شرکت کنند و در این جهاد اذن امام یا منصوب از ناحیه امام شرط نیست.[۱۰]
نتیجه گیری
از آنچه بیان گردید این نتیجه حاصل می گردد که مهم ترین جهاد در اسلام، جهاد اکبر و جهاد با نفس است که بسیار مشکل است. و جهاد با دشمن ظاهری به معنای این نیست که مسلمانان به قتل و عام کافران بپردازند بلکه جهاد با دشمنان شرایط خاص خودش را دارد و در زمان غیبت امام معصوم (علیه السلام) جهاد ابتدایی به هیچ عنوان جایز نیست و تنها جهاد دفاعی جایز است. جهاد دفاعی چیزی است که افزون بر شرع دین مبین اسلام، عقل انسان نیز آن را لازم می داند.
پی نوشت ها
[۱]. تعالیم اسلام، ص۳۵۰.
[۲] . سوره نساء، ایه ۱۲۸.
[۳]. تحف العقول، ص ۲۴۳.
[۴] . ترجمه تحف العقول، ص ۲۴۴.
[۵] . رک: ترجمه شرح نهج البلاغه، ج ۲، ص ۷۲- ۷۳.
[۶] . کافی، ج۹، ص۳۷۸.
[۷] .سوره شمس، آیات ۹ و ۱۰.
[۸] . مجموعه آثار شهید مطهری، ج۲۵ ؛ ص۵۴۲.
[۹] . دانشنامه عقاید اسلامى، ج۱، ص ۳۱۳.
[۱۰] . مجموعه آثار شهید مطهری، ج۱۶، ص ۶۲۴.
منابع
۱. قرآن کریم.
۲. ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، محقق / مصحح: غفارى، على اکبر، قم، جامعه مدرسین، چ۲، ۱۴۱۴ق.
۳. ابن شعبه حرانى، حسن بن على، ترجمه تحف العقول، مترجم: اتابکى، پرویز، تهران، نشر و پژوهش فرزان روز، چ۱، ۱۳۷۶ش.
۴. ابن میثم بحرانی، ترجمه شرح نهج البلاغه، ترجمه محمدى مقدم و نوایى، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیه، چ۱، ۱۴۱۷ق.
۵. شهید مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، بی تا.
۶. طباطبایى، محمدحسین، تعالیم اسلام، قم، بوستان کتاب قم (انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم) ، چ۱، ۱۳۸۷ش.
۷. کلینى، محمد بن یعقوب،کافی، قم، دارالحدیث، چ۱، ۱۴۲۹ق.
۸. محمدی ری شهری، محمد، دانشنامه عقاید اسلامى، قم، دارالحدیث، چ۲، ۱۳۸۶ش.
