جمیل بن دراج، (درگذشته حدود ۱۲۸ق) راوی، محدّث و فقیه شیعه در قرن دوم. او از اصحاب اجماع است که حدود ۳۰۰ حدیث از امام صادق و امام کاظم روایت کرده است. او همچنین از بیش از ۵۰ راوی از جمله زراره بن اعین و محمد بن مسلم حدیث نقل کرده است. بیش از ۴۰ تن از جمله برخی از اصحاب اجماع مانند بزنطی از او روایت کرده‌اند. روایات جمیل بیشتر درباره عقاید، اخلاق، آداب و فقه است. رجالیان شیعه او را توثیق کرده‌اند.
نام جمیل در شمار اصحاب امام رضا نیز آمده است. او پس از شهادت امام کاظم (ع)، برای مدت کوتاهی به واقفیه پیوست، سپس از آنان جدا شد و امامت امام رضا (ع) را پذیرفت.
نسب و وفات
از تاریخ ولادت جمیل بن دراج اطلاعی در دست نیست. کنیه او، ابوعلی یا ابومحمد بود.[۱] خاندان او مقیم کوفه بودند و با قبیله نَخَع پیوند ولاء (وابستگی حمایتی) داشتند، به همین سبب او را نَخَعی[۲] یا مَوْلی‌النَّخَع[۳] نیز خوانده‌اند.
پدرش، ابوالصَبیح درّاج،[۴] بقالی می‌کرد[۵] و برادر کوچک‌ترش، نوح بن درّاج، از راویان ثقه، شیعیان کوفه و قاضی آن دیار و در برهه‌ای قاضی بخش شرقی بغداد بود.[۶] در اواخر عمر نابینا شد و در روزگار امام رضا (ع) درگذشت.[۷]
وثاقت
جمیل بن دراج از راویان شیعه است که رجالیان وی را توثیق کرده[۸] و او را با عناوینی چون ثقه، شیخ و وجه‌الطائفه ستوده‌اند[۹]
اصحاب اجماع
کَشّی جمیل بن دراج را در زمره ۱۸ تن فقیهی ذکر کرده است که اصحاب امامیه بر صحت روایات آنها اجماع دارند.[۱۰] او را موثق‌ترین و فقیه‌ترین فرد از اصحاب اجماع در میان راویان مشترک از امام صادق و امام کاظم دانسته‌اند.[۱۱]
روایت
نام جمیل در ۵۷۰ روایت، در کتب اربعه، به صورت جمیل‌بن درّاج[۱۲] و ده‌ها بار با نام جمیل[۱۳] در اسناد یاد شده است. چون نام جمیل، میان جمیل بن درّاج و جمیل بن صالح، از اصحاب امام صادق (ع)، مشترک است، وی بر اساس طبقه و نام قبل و بعد در سلسله سند، شناسایی می‌شود.[۱۴]
ویژگی‌های روایات جمیل بن دراج
روایات جمیل بن دراج در کتب حدیثی، بیشتر درباره عقاید، اخلاق، آداب، و ابواب مختلف فقه است. او نزدیک ۳۰۰ حدیث را مستقیماً از امام صادق (ع) و امام کاظم (ع) روایت کرده که روایات او از امام صادق (ع) بیشتر است.[۱۵] هم چنین از بیش از ۵۰ راوی، حدیث نقل کرده که غالباً از اصحاب امام صادق (ع) بوده‌اند.[۱۶] بیشترین روایات با واسطه او، به ترتیب فراوانی، نخست از زراره بن اعین (با ۹۲ روایت) [۱۷] و سپس از محمد بن مسلم (با ۵۵ روایت) [۱۸] است.
جمیل بن دراج از حاملان احادیث خاص امامان محسوب می‌شد.امام صادق (ع) او را از نقل این احادیث خاص ـ که همه شیعیان از آن مطلع نبودند و یا جزو اسرار شیعه به حساب می‌آمدند ـ برحذر می‌داشت.[۱۹]
راویان از جمیل بن دراج
بیش از ۴۰ تن از جمیل روایت کرده‌اند[۲۰] راویان زیر به ترتیب بیشترین روایت را از او نقل کرده‌اند؛
۱. محمد بن اَبی عُمَیرِ اَزْدی
۲. علی بن حدید
۳. احمد بن محمد بن اَبی نَصْر بَزَنْطی
۴. جعفر بن محمد بن حکیم
۵. فضاله بن ایوب[۲۱]
صحابی امام رضا (علیه السلام)
جمیل از اصحاب امام صادق، امام کاظم و امام رضا (ع) است.[۲۲] او پس از شهادت امام کاظم (ع)، تا مدتی در امامت امام رضا (ع) شک داشت، از این‌رو جزء واقفیه به شمار می‌آمد.[۲۳] جمیل پس از ملاحظه شواهد دالّ بر امامت امام رضا (ع)[۲۴]، به همراه جمعی از اصحاب امام کاظم (ع)، هم چون احمد بن محمد بَزَنْطی و یونس بن یعقوب، از این نظر عدول کرد و به امام رضا(ع) پیوست.[۲۵]
تألیفات جمیل بن دراج
از جمیل سه تألیف گزارش شده است: یکی به صورت مستقل، دیگری مشترک با مُرازم بن حکیم اَزْدی مدائنی و سومی مشترک با محمد بن حُمران.[۲۶]
از تألیف مستقل او گاهی با تعبیر اصل -که حاکی از اعتبار آن در مجموعه احادیث شیعه است- و گاهی با نام کتاب یاد شده است.[۲۷] این اختلاف تعبیر نباید موجب تصور دو تا بودن آنها شود.
دو کتاب دیگر او نیز راویان بسیار دارند.نجاشی، کتاب مشترک‌التألیف جمیل بن درّاج و مرازم بن حکیم را، با چند واسطه از علی بن حدید، نقل کرده است.[۲۸]
پی نوشت ها
- نجاشی، ص ۱۲۶
- نجاشی، ص ۱۲۶.
- طوسی، رجال‌الطوسی، ص ۱۷۷.
- خوئی، ج۵، ص۱۲۲.
- کشّی، ص ۲۵۲.
- خطیب بغدادی، ج ۱۳، ص ۳۱۶.
- خوئی، ج ۵، ص ۱۲۲.
- کشّی، ص ۲۵۱.
- طوسی، الفهرست، ص ۹۴.
- کشّی، ص ۳۷۵
- ابن داوود حلّی، ص ۶۶.
- خوئی، ج ۵، ص ۱۲۴.
- خوئی، ج ۵، ص ۱۱۷
- کاظمی، ص ۳۱ـ ۳۳؛ اردبیلی، ج ۱، ص ۱۶۶ ـ ۱۶۷.
- خوئی، ج ۴، ص ۱۵۳ ـ ۱۵۴.
- خوئی، ج ۴، ص ۱۵۲ ـ ۱۵۳.
- خوئی، ج ۵، ص ۱۲۵.
- خوئی، ج ۵، ص ۱۲۵.
- کشّی، ص ۲۵۱.
- خوئی، ج ۴، ص ۱۵۳
- خوئی، ج ۴، ص ۴۴۹.
- خوئی، ج ۵، ص ۱۲۳.
- نوری، ج ۶، ص ۹۶.
- خوئی، ج ۵، ص ۱۲۴.
- طوسی، کتاب‌الغیبه، ص ۷۱.
- نجاشی، ج ۱، ص ۱۲۷.
- طوسی، فهرست کتب الشیعه، ص ۱۱۴
- نجاشی، ج ۱، ص ۱۲۷.
منابع
- ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۴۲ش.
- اردبیلی، محمد، جامع‌الرواه و ازاحه الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- حرّعاملی، وسائل الشیعه، آل البیت، قم، ۱۴۱۴ق.
- خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، دارالکتب العلمیه، بیروت.
- خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- صدر، حسن، نهایه الدرایه فی شرح الرساله الموسومه بالوجیزه للبهائی، چاپ ماجد غرباوی، قم، ۱۴۱۳ق.
- طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۵ق.
- طوسی، فهرست کتب‌الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰ق.
- طوسی، کتاب‌الغیبه، چاپ عباداللّه طهرانی و علی‌احمد ناصح، قم، ۱۴۱۱ق.
- کاظمی، محمدامین، هدایه المحدثین الی طریقه المحمدین، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۴۰۵ق.
- کشّی، محمدبن عمر، اختیار معرفه الرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
- نجاشی، احمدبن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
- نوری، حسین، خاتمه مستدرک الوسائل، قم، ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰ق.
منبع: ویکی شیعه
