اشاره:
دانش گسترده امام، سبب شده است تا موافقان و مخالفانش به عظمت و شخصیت علمی حضرت، اعتراف کنند. این امر موجب شد تا چهره علمی امام برای همگان آشکار گردد. ازاین‌رو، برخی از اعترافات دانشمندان اهل سنت را برای بیان و نشان دادن جایگاه و شخصیت علمی حضرت، می‌آوریم.
ابن حِبّان بُستی شافعی می‌گوید: «ابوالحسن، علی بن موسی الرضا(ع)، از بزرگان و خردورزان اهل بیت(ع)، و از شخصیت‌های برجسته و بزرگوار بنی هاشم به شمار می‌آید و هرگاه حدیثی از او روایت گردد، باید بدان اهمیت داده شود».۱
محمد بن عمر واقدی (م ۲۰۷ ه .ق) می‌گوید: «علی بن موسی الرضا(ع) شخصیتی مورد اطمینان بود و با اینکه بیشتر از ۲۴ سال از عمرش نگذشته بود، در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله فتوا می‌داد و از طبقه هشتم تابعین مدینه به شمار می‌رفت».۲
حسن بن سهل (۲۱۵ ه .ق) می‌گوید: «مأمون، علی بن موسی الرضا(ع) را ولی‌عهد خود قرار داد. وی در میان فرزندان علی(ع) و عباس، شخصی را برتر و پرهیزکارتر و آگاه‌تر از علی بن موسی نیافت».۳
بدخشی حنفی به نقل از اباصلت می‌گوید: «فردی داناتر از علی بن موسی الرضا ندیدم، و هر اندیشوری آن حضرت را دید، در این سخن با من هم‌عقیده بود».۴
احمد بن یحیی بلاذری (۲۷۹ ه .ق) بر امام وارد شد و پس از تعزیت به حضرت، برای درگذشت فرزندش، چنین گفت: «تو والاتر از وصف ما هستی و ما از پند دادن به تو ناتوانیم؛ تو از دانش کافی برخوردار هستی و خداوند به تو تعزیت دهد».۵
عباس بن محمد بن صولی،۶ که از معاصران آن حضرت است، درباره دانش امام چنین گفته است: «هرچه از علی بن موسی الرضا(ع) پرسیده می‌شد، پاسخ می‌داد. من تاکنون فردی را آگاه‌تر از وی ندیده‌ام. مأمون آن حضرت را با پرسش‌های گوناگون می‌آزمود و علی بن موسی(ع) با پاسخ‌های قانع‌کننده جواب می‌داد…».۷
حاکم نیشابوری (م ۴۰۵ ه .ق) درباره شخصیت علمی حضرت رضا(ع) می‌نویسد: «امام رضا(ع) با اینکه بیست و چند ساله بود، در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌نشست و فتوا می‌داد. بزرگان اهل حدیث، مانند: آدم بن ابی‌ایاس، نصر بن علی جهنی و محمد بن رافع قشیری، از آن حضرت روایت نقل کرده‌اند».۸
ابن ماکولای شافعی (م ۴۷۵ ه .ق) درباره آن حضرت چنین می‌گوید: «ابوالحسن، علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب(ع) …، در علم و دانش و فضیلت از برجستگان خاندانش به شمار می‌آمد».۹
سمعانی شافعی (م ۵۶۲ ه .ق) می‌نویسد: «(امام) رضا(ع)، از دانشوران و اهل فضل و کمال بود».۱۰
ابن نجار بغدادی شافعی (م ۶۴۳ ه .ق) می‌گوید: «علی بن موسی، از چنان جایگاه علمی و دینی والایی برخوردار بود که در بیست و چند سالگی، در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله فتوا می‌داد».۱۱
ابن ابی‌الحدید معتزلی (م ۶۵۶ ه .ق) امام رضا(ع) را از بزرگان و عالمان اهل بیت(ع) می‌داند.۱۲ همین دیدگاه را ابن جوزی نیز یادآور شده است.۱۳
ابن موصلی شافعی (م ۶۶۰ ه .ق) می‌نویسد: «علی بن موسی، احادیث بسیاری روایت کرده [است] و در بینش و فهم روایت، بسیار دقیق بود. او در علم و دانش، شخصیتی قدرتمند [بود] و در نهایت بردباری قرار داشت».۱۴
جوینی شافعی (م ۷۲۲ ه .ق) می‌نویسد: «… علی بن موسی الرضا(ع) سرور پاک و معصوم، آگاه به حقیقت علوم، دانا به امور پیچیده و نهانی، و خبردهنده از آینده و گذشته است…».۱۵
ذهبی شافعی (م ۷۴۸ ه .ق) می‌نویسد: «پیشوای بزرگ، علی بن موسی الرضا(ع)، … از جهت دانش و دیانت و بزرگواری، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.»۱۶ در جای دیگری می‌گوید: «امام رضا(ع) از جایگاه والایی برخوردار بود. دانش و بیان او بسیار بود و در دل‌های مردم نفوذ داشت».۱۷
زرندی حنفی می‌نویسد: «ابوالحسن، علی پسر موسی، ملقب به رضا، از دانشمندان زاهد و نیک و اولیای حکیم و نیکو بود…».۱۸
عطاء‌الله شیرازی (م ۸۰۳ ه .ق) می‌نویسد: «امام رضا(ع) با مردم، با زبان خودشان سخن می‌گفت و خود، از فصیح‌ترین مردمان و داناترین آنان به همه زبان‌ها به شمار می‌رفت».۱۹
ابن حجر عسقلانی (م ۸۵۲ ه .ق) می‌نویسد: «علی بن موسی(ع) فردی راستگو و از بزرگان طبقه دهم بود».۲۰
نَبهانی شافعی (م ۱۳۵۰ ه .ق) در کتاب خود آورده است: «علی بن موسی، از امامان بزرگ و مشعل‌های فروزان امت، از اهل بیت نبوت، معدن علم و عرفان، و بخشش و جوانمردی است. وی بلندجایگاه و نامش شهره آفاق [است] و کرامات بسیاری دارد».۲۱
بهجت افندی شافعی (م ۱۳۵۰ه .ق) نیز آورده است: «امام رضا(ع) وارث علوم نبوت و امامت بود. آن حضرت عالم به اسرار مکنونات، و عواقب امور است».۲۲
صعیدی مصری (۱۳۷۷ه .ق) در کتابش بیان می‌دارد: «علی بن موسی(ع) در سال ۱۵۰ه .ق (۷۶۷ م.) به دنیا آمده و در دانش و تقوا، جایگاه والایی داشته است».۲۳
زرکلی دمشقی (م ۱۳۹۶ه .ق) می‌نویسد: «علی بن موسی(ع) ملقب به رضا [است] و بنابر اعتقاد شیعیان، هشتمین امام از پیشوایان دوازده‌گانه آنان و از بزرگواران و دانشوران اهل بیت(ع) شمرده می‌شود».۲۴
محمدامین ضَنّامی چنین آورده است: «علی ملقب به رضا، هشتمین پیشوای دوازده امامیان نزد آنان است که از بزرگان و عالمان اهل بیت است».۲۵
عبدالسلام تَرمانینی در کتاب خود اذعان داشته است: «علی بن موسی الرضا(ع) ملقب به رضا، بنا بر عقیده شیعه امامیه، هشتمین پیشوای آنان است. در مدینه به دنیا آمده [است]، و از برجستگان اهل بیت و دانشوران آنان، به شمار می‌رود».۲۶
کامل مصطفی شیبی آورده است:
رضا(ع) مانند جدّ و پدرش، با علم و دانش سروکار داشت. به گونه‌ای که عبدالله بن جعفر حمیری روایت کرده، که او (رضا(ع)) به پانزده هزار مسئله پاسخ گفته است، و این ماجرا پیش از اتفاق مردم بر برتری علمی او بوده است… . در علم، نمونه جدش جعفر صادق(ع) بود، و نظریاتی پیرامون امامت و علامات آن داشت. رضا(ع)، صحیفه‌ای دارد که [در آن] مجموعه‌ای از روایات را از پدرانش، از پیامبر آورده است؛ که در سند تمام آنها، قشیری هست. ۲۷
پی نوشت:
ابن حبان، الثقات، ج۸، ص۴۵۶٫
تذکره الخواص، ص۳۱۵٫
تاریخ الأمم و الملوک، ج۵، ص۱۳۸؛ ابن مسکویه، تجارب الأمم، ج۴، ص۱۳۱؛ الکامل فی التاریخ، ج۶، ص۳۲۶؛ البدایه و النهایه، ج۱۰، ص۲۵۸٫
مفتاح النجافی مناقب آل عبا، ص۱۷۹٫
نویری، نهایه الأرب فی فنون الأدب، ج۵، ص۱۶۸٫
در برخی مدارک نام وی ابراهیم بن عباس آمده است؛ شبراوی، الاتحاف بحب الاشراف، ص۳۳۸؛ أحسن القصص، ج۴، ص۲۸۹٫
فصول المهمه، ص۳۸۴؛ نورالأبصار، ص۳۱۲٫
حاکم، تاریخ نیشابور، ص۱۴۸؛ فرائد السمطین، ج۲، ص۱۹۹، ح۴۷۸؛ تهذیب التهذیب، ج۷، ص۳۳۹٫
ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب فی المؤتلف و المختلف فی الاسماء و الکنی و الأنساب، ج۴، ص۷۵٫
الانساب، ج۳، ص۷۴؛ تهذیب التهذیب، ج۷، ص۳۳۹٫
ابن نجار بغدادی، ذیل تاریخ بغداد، ج۱۹، ص۱۳۵، ش۹۶۹٫
ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۲، ص۲۵۴؛ ج۱۵، ص۲۹۱ (با اندک اختلاف در عبارت).
تذکره الخواص، ص۳۱۵٫
ابن موصلی، النعیم المقیم لعتره النبأ العظیم، ص۳۷۷٫
فرائد السمطین، ج۲، ص۱۸۷، اول باب ۳۹٫
سیر أعلام النبلاء، ج۹، ص۳۸۷؛ العبر فی خبر مَن غَبر، ج۱، ص۲۶۶٫
سیر أعلام النبلاء، ج۱۳، ص۱۲۱٫
زرندی، معارج الوصول الی معرفه فضل آل الرسول و البتول، ص۱۵۷٫
شیرازی، روضه الاحباب، ج۴، ص۴۳؛ بریانوی حنفی، تاریخ الاحمدی، ص۳۶٫
تقریب التهذیب، ج۲، ص۴۲٫
نبهانی، جامع کرامات الاولیاء، ج۲، ص۳۱۱٫
تشریح و محاکمه در تاریخ آل محمد، ص۱۵۷٫
صعیدی، المجددون فی الاسلام، ص۶۹٫
الأعلام، ج۵، ص۲۶٫
یعقوبی، البلدان، پاورقی ۹۳، ترجمه: ضنامی.
ترمانینی، احداث التاریخ الاسلامی بترتیب السنین، ج۲، ص۱۱۶۹٫
شیبی، الصله بین التصوف و التشیع، ج۱، ص۲۳۶٫
