تونس شمالی‌ترین کشور قارهٔ آفریقاست که ۱۶۳،۶۱۰ کیلومتر مربع مساحت دارد. این کشور از غرب، ۹۶۵ کیلومتر مرز مشترک با الجزایر و از شرق، ۴۵۹ کیلومتر مرز مشترک با لیبی دارد. مرز ساحلی آن با دریای مدیترانه نیز ۱۱۴۸ کیلومتر است. این کشوردر ۳۰ درجه طول و ۳۷ درجه عرض شمالی واقع شده است.
تاریخچه تونس
در قرن ۵ پیش از میلاد، دولت شهر کارتاژ، منطقه‌ای که امروز تونس و همچنین بخش عمده‌ای از منطقه مدیترانه را شامل می‌شود، تحت تسلط خود درآورد. درسال ۱۴۶ پیش از میلاد، منطقه مدیترانه توسط امپراطوری روم تصرف گردید و از آن پس تونس تا سقوط امپراطوری در قرن پنجم، بخشی از امپراتوری روم بود. پس از سقوط امپراتوری روم، تونس مورد تاخت و تاز قدرت‌های مختلف اروپایی قرار گرفت اما نهایتاً در قرن هفتم میلادی به تصرف مسلمانان درآمد.(۱)
اغالبه، ادریسیان و فاطمیان از جمله حکومت‌های اسلامی و شیعی هستند که در این منطقه حکمرانی داشتند.
نژاد و زبان
مردم تونس، اصالتاً بربر (آمازیغ) هستند. تونس گروه‌های قومی متنوعی از مهاجران را پذیرفته است، از جمله فنیقی‌ها، سیاهپوستان افریقایی، آسیایی‌ها، یهودیان، رومی‌ها، واندال‌ها (نژاد ژرمن)، اعراب، پناهندگان مسلمان اهل سیسیل (صقلیّه) و اسپانیا (اندلس) و همچنین ترک‌های عثمانی، و فرانسوی‌ها.(۲)
زبان اکثر مردم این کشور، عربی است، اما تونسی‌ها با گویش ویژه‌ای از عربی سخن می‌گویند که به گویش کاربردی در مالت نزدیک است. زبان فرانسوی دومین زبان اصلی و زبان مطبوعات و آموزش و مکاتبات اداری است. طبق آخرین برآوردی که توسط دولت تونس در سال ۲۰۰۷ میلادی صورت گرفت و به سازمان فرانسه‌زبانی ارائه شد، ۶۳.۶٪ از مردم این کشور معادل ۶.۳۶ میلیون نفر می‌توانند به فرانسوی صحبت کنند.(۳). کمتر از ۱% جمعیت تونس در جنوب جزیره جربه مطماطه، الدویرات و شننی هنوز به زبان بربری صحبت می‌کنند.(۲).
فرهنگ
اوضاع فرهنگی تونس، فراز و نشیب‌های زیادی داشته است . اقوام بربر، ساکنان اولیه تونس، دارای فرهنگی بدوی بودند ولی علاوه بر بهره‌مند شدن از تمدن مصر، به دنبال نفوذ فنیقی‌ها و لشکرکشی روم و حضور تمدن بیزانس در منطقه، از نظر فرهنگی شکوفا شدند که آثار آن در بناهای تاریخی تونس، بخصوص در کارتاژ (قَرطاجِنه )، مشهود است . بعد از فروپاشی امپراتوری روم شرقی (بیزانس ) و تسلط مسلمانان بر متصرفات این امپراتوری در شمال افریقا، فرهنگ اسلامی و زبان عربی به همراه اعراب مهاجر، به تونس وارد شد. در قرون اخیر، فرهنگ استعماری فرانسه بر فرهنگ اسلامی ـ عربی مردم تونس تأثیر گذاشته، ولی فرهنگ اسلامی همچنان در توده های مردم نفوذ دارد.(۲)
تاریخ معاصر
در ۲۴ آوریل ۱۸۸۱م ارتش فرانسه، تونس را اشغال کرد و طبق پیمان «باردو»، تونس را مستعمرهٔ خود قرار داد. با آغاز جنگ جهانی دوم، ارتش آلمان برای تقویت پایگاه متحدین در شمال آفریقا، در تونس نیرو پیاده کرد. در سال ۱۹۴۳ نیروهای ارتش آلمان از تونس عقب‌نشینی کردند و این کشور به کنترل متفقین درآمد.
در سال ۱۹۵۶ تونس به استقلال رسید. حبیب بورقیبه اولین رئیس جمهور و حاکم مطلقه این کشور بود که بدنبال یک دوره اعتراضات محدود و خیابانی مردم پس از ۳۱ سال، در سال ۱۹۸۷ به دست زین‌العابدین بن علی، افسر عالیرتبه پلیس، سرنگون شد.(۴) بن علی نیز پس از ۲۳ سال دیکتاتوری در شرایطی مشابه، در نیمه ژانویه ۲۰۱۱ (۲۴ دی ۱۳۸۹) سرنگون شد و به عربستان سعودی گریخت. این اعتراضات خیابانی، به انقلاب گل یاسمن شهرت یافت. در تاریخ ۲۲ اذر ۱۳۹۰ مجلس موسسان المنصف المرزوقی را به عنوان اولین رئیس جمهور منتخب مردم انتخاب کرد.
ساختار سیاسی
بر اساس اصل اول قانون اساسی تونس، مصوب ژوئن ۱۹۵۹، نظام حکومتی تونس، جمهوری پارلمانی است . طبق اصل هجدهم قانون اساسی، امور قوه مقننه به مجلس شورای ملی واگذار شده است . این نمایندگان برای دوره های پنج ساله و با آرای عمومی انتخاب می شوند. قوه مجریه در دست رئیس جمهور است که باید مسلمان باشد و هم زمان با انتخابات مجلس نمایندگان، از طریق آرای عمومی انتخاب شود.
رئیس جمهور اعضای حکومت را انتخاب می کند و آنان فقط در برابر وی مسئول هستند. با وجود این، مجلس می تواند از دولت انتقاد کند. رئیس جمهور دارای قدرت فراوانی، از جمله حق نقض قوانین مجلس ملی، است و فرماندهی کل قوا و عزل و نصب تمام مقامات کشوری و لشکری را به عهده دارد. قوه قضائیه نیز طبق قانون اساسی مستقل است . قضات با پیشنهاد شورای عالی قضایی و با فرمان ریاست جمهوری تعیین می‌گردند.(۲)
ادیان
بیش از ۹۹% جمعیت تونس مسلمانند. سیاست حاکمان تونس در طول تاریخ این بوده که جز مذهب مالکی، مذهب دیگری رواج پیدا نکند، از این رو مذهب بیشتر مردم تونس “مالکی” است. مذاهب تشیع و اباضی نیز در این کشور زندگی می‌کنند.(۶) در تونس اقلیت‌های یهودی و مسیحی نیز وجود دارد که شمار آنها، بر اساس آمار ۱۳۷۳ش/۱۹۹۴م به ۱۱،۲۵۱ نفر می‌رسد.
پیشینه اسلام
پیشینه اسلام در تونس به قرن اول هجری بازمی‌گردد. حدود ۵۲ سال (از ۲۷ تا ۷۹هـ) طول کشید تا مغرب، تماماً جزو قلمرو اسلامی شد. در زمان خلافت عثمان، عبداللّه بن سعدبن ابی سَرْح از جانب وی والی مصر گردید. او در سال ۲۷، در نبردی با پاتریارک گریگوریوس، حاکم رومی افریقیه، آنجا را تصرف نمود. در سال ۴۵ معاویه بن حُدیج فتوحات مسلمانان را در این نواحی گسترش داد و با حضور عُقْبه بن نافع در مغرب در سال ۵۰ حملات منظم مسلمانان آغاز شد.
در این زمان شهر قَیْروان در ۱۶۰ کیلومتری جنوب کارتاژ بنا گردید که تا مدت‌ها مرکز افریقیه و حکومت‌های آن نواحی شناخته می‌شد و امروزه نیز نماد تمدن اسلامی در آفریقا به شمار می‌آید. در سال ۷۹، حَسّان بن نعمان این منطقه را به طور کامل فتح کرد. وی بعد از غلبه بر کارتاژ، نفوذ رومی‌ها را در سواحل شمال افریقا برای همیشه از بین برد، شورش بربرها را آرام کرد، و با اعزام فقیهان به نقاط مختلف افریقیه، به نشر اسلام و گسترش زبان عربی پرداخت.
بعدها ابراهیم بن اغلب، موافقت هارون الرشید را در تأسیس امارتی مستقل در این منطقه جلب کرد و در ۱۸۴ق به امارت افریقیه رسید. وی دولت اغالبه را تأسیس نمود که ۱۱۰ سال به صورت موروثی حکومت کردند. (۲)
پیشینه تشیع
حضور تشیع در این کشور به قرن اول ظهور اسلام برمی‌گردد؛ حتی قبل از زمانی که دولت ادارسه (ادریسیان) در قرن دوم هجرى در مراکش و حکومت فاطمیان در ابتدای قرن سوم در مصر و تونس ایجاد شود. ساکنان اصلی تونس “بربرها” بودند که از دوستداران اهل‌بیت(ع) به شمار می‌رفتند. شدت این دوستی به حدی بود که پس از واقعه کربلا، یکی از قیام‌های خونخواهی، به وسیله آنان و در تونس فعلی رخ داد که بنی امیه آن را همانند قیام حرّه در شهر مدینه سرکوب و مردم را قتل عام کردند.(۷)
در سال ۲۸۰ ابوعبداللّه شیعی، داعی فاطمیان، با نفود در سرزمین کتامه، بربرهای مجاور را به حمایت از عُبیداللّه مهدی دعوت کرد و با حمایت آنان، زیاده اللّه سوم آخرین امیر اغلبی را سرنگون کرد و رَقّاده، پایتخت وی را گرفت و در ۲۹۷ عبیداللّه مهدی را خلیفه کرد. عبیداللّه، در سال ۳۰۸ شهر مهدیه را در کنار ساحل بنا کرد و پایتخت کشور را از شهر قیروان به مهدیه منتقل نمود.(۲)
در قرن چهارم و پنجم هجری، شیعیان زیادی که متاثر از دولت فاطمی بودند در این ناحیه وجود داشتند اما دولت صهناجی آنان را در نیمه نخست قرن پنجم قتل عام کرد که از آن با عنوان «محنت مشارقه» یاد می‌شود زیرا تشیع را پدیده‌ای شرقی می‌دانستند.(۸)
تشیع در دوره معاصر
در دهه‌های اخیر پس از شیعه شدن دکتر سید محمد تیجانی سماوی و شیخ مبارک بعداش و در اثر فعالیت‌های تبلیغی آنها، گرایش به مذهب تشیع در تونس گسترش یافته است.(۹)
جمعیت شیعیان
شیعیان تونس بیشتر در جنوب این کشور و در مناطقی مانند “قابس”، “قبلی”، “قفصه”، “سوسه”، “مهدیه” و نیز شهر “تونس” پایتخت این کشور زندگی می‌کنند. آمارهایی که از جمعیت آنها وجود دارد به شرح زیر است:
شخصیت‌های شیعی
تیجانی، اسلام شناسی تونسی و استاد دانشگاه سوربن فرانسه و از مشهورترین کسانی است که مذهب خود را از اهل سنت به تشیع تغییر داده است. وی در اولین سفر خود به مکه و پس آشنایی با عقاید افراطی وهابیت، به آن متمایل گردید ولی بعدها پس از دیدار با استادی شیعه از دانشگاه بغداد، به عراق رفت و پس از دیدار با عالمان دینی شیعه، از مسلک وهابیت رویگردان شد و پس از بازگشت به وطنش به تحقیق در باره مذهب اهل بیت(ع) پرداخت و سرانجام مذهب شیعه را اختیار کرد. تیجانی پس از گرایش به تشیع، کتاب‌هایی را در اثبات حقانیت شیعه و رد نظریات اهل سنت نگاشت که برخی از آنها عبارتند از:
آنگاه هدایت شدم
اهل بیت کلید مشکل ها
اهل سنت واقعی (دو جلد)
همراه با راستگویان
از آگاهان بپرسید
راه نجات
مبارک بعداش
او از موسسان جماعت اسلامی در تونس بود که به دعوت راشد الغنوشی به اخوان المسلمین پیوست و از شخصیت‌های فعال آن گردید. در دهه هشتاد میلادی پس از گفتگوهای متعدد با علما و مطالعات فراوان، به مذهب تشیع گرایید و از آن پس به ترویج مکتب اهل بیت پرداخت و توانست عده زیادی را شیعه کند.(۱۰)
عبدالحفیظ البنّانی: او که دانش آموخته دانشگاه پاریس در رشته حقوق است، پس از گرایش به مکتب اهل بیت(ع)، دروس حوزوی را تا خارج فقه و اصول در سوریه دنبال کرده و اکنون مدیر نشریه الصحوه و مدیر دارالنشر الزهراء در تونس است. کتاب «مدخل إلی تاریخ التشیع فی تونس» از تالیفات اوست.(۱۱)
محمد رصافی مقداد: او در کتابی به نام «نعم لقد تشیّعت و هذا هو السبب» علت گرایش خود به مذهب شیعه را بیان کرده است. او کتاب‌های دیگری نیز دارد از جمله: «دوافع نحو منهج اهل البیت» و «علی طریق الهدی». او مقاله‌ای با عنوان «الامام الخمینی رجل العرفان» نیز نوشته است.
عمادالدین حمرونی: رئیس موسسه اهل بیت
مراکز شیعی
موسسه اهل بیت: رئیس این موسسه عمادالدین حمرونی از اهالی تونس است. مقر اصلی این موسسه در پاریس قرار دارد و یکی از شعبه‌های آن در شهر قابس است.
موسسه اسراء: رئیس این موسسه حسنی شعیر است.
مرکز مطالعات فلسفی «مسارات» در پایتخت
عاشورا در تونس
از زمان تسلط فاطمیان بر این کشور، مذهب تشیع و سنت‌های آن از جمله مراسم سوگواری ایام عاشورا جزء آیین‌های اجتماعی مردم قرار گرفت؛ به طوری که عاشورا تا چندی قبل جزء تعطیلات رسمی این کشور بود.
مردم تونس ـ شیعه و سنی ـ در ایام محرم از مراسم شادی مانند جشن عروسی خودداری می‌کنند. آنها حتی در عزاداری‌هایشان در این ماه، از خوردن غذاهای رنگین اجتناب می‌کنند و صبح عاشورا نیز به قبرستان‌ها و مزار اموات سرمی‌زنند و معتقدند که همه ارواح در روز عاشورا کنار قبر خود حضور پیدا می‌کنند و منتظر دیدار بستگان زنده خود هستند.
برخی از مردم تونس شب عاشورا با آتش زدن علف‌های خشک و شعله‌ور کردن آنها که به «اجیجه» شهرت دارد، گلوله‌هایی شلیک می‌کنند و بر این اعتقادند که این آتشها و روشناییها موجب شادمانی اطفال کربلا می‌شود. این سنت، شبیه به شمع‌روشن کردن شیعیان ایران در شام غریبان است که نوعی همدردی با اطفال امام حسین (ع) محسوب می‌گردد.(۱۲)
روابط دیرینه فرهنگی با ایران
به جز اعراب و بربرها، ایرانیان یکی از اقوامی بوده‌اند که نقش عمده‌ای در شکل‌گیری فرهنگ اسلامی تونس داشته‌اند و آثار فرهنگ ایرانی در بخش‌های گوناگون فرهنگ تونس نمود داشته‌است. در کتاب «العلاقات بین تونس و ایران عبر التاریخ» تالیف ایران شناس معاصر تونس، مرحوم عثمان کعاک، عمق ارتباطات فرهنگی ایران و تونس نشان داده شده است.
در بسیاری از عنصرهای فرهنگی کشور تونس هم‌چون معماری، آداب مردمی، خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها و زینت‌آلات می‌توان نمودی از فرهنگ ایرانی را یافت. در گویش عربی کاربردی در تونس، بیش از ۲۰۰ واژه با ریشهٔ فارسی دیده می‌شود که برخی از آنها عبارتند از: گلیم، نارنج، مرزبان، میخانه، دهقان، شیرین، شیراز، دیوان و…
در آغاز دورهٔ اسلامی نفوذ فرهنگ ایرانی در تونس با حضور گروهی از سپاهیان ایرانی اهل خراسان در میان لشکر عقبه بن نافع آغاز می‌شود و در زمان ضعف حکومت صنهاجه به اوج خود می‌رسد. در این دوره، امیران ایرانی از دودمان بنو خراسان مدتی بر شهر تونس فرمان می‌رانند.
برخی از فقیهان و اندیشمندان اسلامی تونس مانند امام سحنون نیشابوری، اسد بن فرات نیشابوری، عبدالله بن فروخ فارسی و خالد بن یزید فارسی ایرانی‌تبار بوده‌اند. امروزه برخی از خیابان‌های شهر تونس با نام شاعران و فیلسوفان ایرانی چون حافظ، مولوی، خیام، ابن سینا و فارابی نامگذاری شده‌اند.
در حال حاضر در دانشگاه‌های تونس و سوسه و دارالمعلمین و زیتونه، زبان فارسی در سه مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد و دکتری، تدریس می‌شود.(۱۳)
پی نوشت ها
- http://www.hajij.com/fa/islamic-countries-and-sects/islamic-countries/item/1747-1393-01-25-05-52-41
- بنیاد دایره المعارف اسلامی
- http://www.francophonie.org/IMG/pdf/La_francophonie_dans_le_monde_2006-2007.pdf
- برگرفته از دایره المعارف بزرگ اسلامی
- التقریر العالمی حول الحریه الدینیه للإداره الأمریکیه-تونس-۲۰۰۹
- خبرگزاری اهل بیت (ابنا)
- خبرگزاری اهل بیت (ابنا)
- اطلس شیعه، ص۵۵۳
- شیعیان شمال و جنوب آفریقا، گزارش وضعیت تشیع در تونس، ص۱۱؛ موسوعه من حیاه المستبصرین، ج۱، ص۴۴۴.
- موسوعه من حیاه المستبصرین، ج۱، ص۴۳۱-۴۴۴
- خبرگزاری اهل بیت (ابنا)
- خبرگزاری اهل بیت (ابنا)
- فرهنگستان زبان فارسی
