نماز خوان شدن فرزند، یکی از مهمترین آرزوهای هر پدر و مادر مسلمان و دیندار است اما گاه مقاومت و عدم استقبال برخی فرزندان از این موضوع و نیز بکارگیری شیوه های نادرست از سوی والدین در ترغیب فرزندان به نماز، تبدیل به چالشی آسیب زا برای خانواده ها می شود.
والدین نخستین آموزگاران فرزند
آنچه مسلم است فرزند همه چیز را ابتدا در خانه و از والدین خود می آموزد. لبخندها، زمزمه ها، اظهار محبت ها و نوازش های مادر، درس خوش بینی، اعتماد و مهرورزی به کودک می آموزد، و تندی ها، عصبانیت ها و بدرفتاری ها، به او درس خشم و بدرفتاری یاد می دهد. بنابراین پدر و مادر، الگوی رفتاری فرزند خود هستند و توجه و اهتمام آنها به نماز، تاثیر زیادی روی فرزند دارد.
سن تکلیف و نماز خوان شدن فرزند
متاسفانه بسیاری از والدین چنین تصور می کنند که اگر موضوع نماز خواندن فرزند را در دوره بلوغ و به سن تکلیف رسیدن او پیگیری کنند، کافیست و وی نهایتا ظرف دو سه روز با این مسئله کنار می آید و به اصطلاح نمازخوان می شود غافل از این که نماز خوان شدن فرزند، موضوعی است که می بایست از سنین کودکی و به تناسب رشد عقلی و شناختی کودک، آرام آرام و با نرمی و ملاطفت خاصی به وی آموزش داده شود.
به همین علت، بسیاری از والدینی که موضوع نماز خوان شدن فرزند خود را از کودکی دنبال نکرده اند، هنگام به سن تکلیف رسیدن وی، با عدم استقبال، سستی و یا مقاومت فرزندشان مواجه می شوند و پس از مدتی پیگیری، اصرار به نوجوان را بی نتیجه و بی فایده می بینند و بدین منظور به مشاوران مذهبی مراجعه و از آنان در این زمینه درخواست کمک می کنند.
این در حالی است که اگر این گروه از والدین، فرایند نماز خوان شدن فرزندشان را از دوران کودکی وی آغاز می کردند، مسئله خاصی پیش نمی آمد و فرزندشان با رسیدن به سن تکلیف این فریضه الهی را بدون هیچ مشکلی بجای می آورد.
از این رو، به والدین توصیه می شود که هیچوقت نماز خوان شدن فرزند خود را به زمان بالغ شدن و به سن تکلیف رسیدن او موکول نکنند بلکه از سال های قبل از آن، با رعایت سن و حوصله کودک، او را با نماز آشنا کرده و خواندن نماز را به او آموزش دهند.
فواید نماز خوان شدن فرزند در کودکی
شروع نماز در سنین کودکی، سبب می شود که کودک این صفت حسنه را به صورت عادتی معمول و سازنده در جسم و روان خود، ملکه کند و جزو برنامه های همیشگی زندگی خود، قرار دهد و در نتیجه از همه فواید نماز از لحاظ سلامت روان در آینده برخوردار شود.
به علاوه، با شروع نماز و نماز خوان شدن فرزند در دوران کودکی، مفاهیمی مثل خدا، مذهب و دستوراتی مثل تعالیم و آموزه های اسلامی، چنان در ذهن پذیرنده و شفاف کودک که هنوز سنگینی و تیرگی گناهان ظرفیت های فکری و مغزی او را آلوده نکرده است، جای می‌گیرد که امکان شک و تردید در این زمینه برای او در آینده بسیار کاهش می یابد.
شیوه ها و راهکارهای نماز خوان شدن فرزند در کودکی
برای نماز خوان شدن فرزندان در کودکی می توان از روش های زیر استفاده کرد:
۱-الگودهی
کودکان همواره از اطرافیان خود الگو می پذیرند از این رو الگودهی، یکی از شیوه های مهم تربیتی در آموزش نماز و نماز خوان شدن فرزندان است. بنابراین قبل از هر اقدامی در زمینه نماز خوان کردن فرزند خود، باید از خود شروع کنید.
شما باید الگوی مناسبی در این زمینه برای فرزند خود باشید. بدیهی است اگر شما نماز خود را با علاقه و اهتمام در اول وقت نخوانید، نباید انتظار علاقه مند شدن فرزندتان را به نماز داشته باشید.
اگر والدین که الگوهای عملی برای کودکان و نوجوانان هستند، برای نماز اهمیت ویژه ای قائل شوند و در این اندیشه، پایدار و ثابت قدم بمانند، فرزندان ایشان نیز به سوی نماز گرایش پیدا می کنند و به آن رو می آورند.
وقتی کودک از همان آغاز کودکی خویش، بارها و بارها مشاهده کند که پدر و مادر مهربان و دلسوز و محبوب او در خانه، سفر، گردش، میهمانی، کار و در هر وضعیتی به ندای اذان و اقامه نماز بیش از هر چیز دیگر اهمیت می دهند و بزرگترین رسالت خود را به هنگام اذان، تحت هر شرایطی نمازخواندن و سخن‌گفتن با خدا می دانند، بدون تردید، نگرش و روش برداشت او از نماز نیز چنین خواهد بود.
۲-ایجاد انگیزش
این روش در مراحل ابتدایی نمازگزاری فرزندان، بسیار موثر و کارساز است. تشویق، تأیید، پاداش و هدیه دادن، از ابزارهای این روش است که والدین می توانند از آن ها در ایجاد انگیزه و شوق عبادت و نماز خوان شدن فرزندشان و تربیت دینی وی بهره بگیرند.
در مراحل اولیه نمازگزاری، وقتی کودک روی زمین دراز می‌کشد و صورت خود را به سجاده و مُهر می‌مالد، به جای آنکه پای او را گرفته، حالت او را به صورت سجده بزرگسالان درآوریم، بهتر است همان رفتار کودکانه او را تشویق و تأیید کنیم. تشویق، سبب می شود که این رفتار مطلوب بارها و بارها تکرار شود.
جدای از فراگیری اعمال ظاهری نماز، کودک باید بداند که در ورای این اعمال چه اعتقاد و احساسی نهفته است و چه چیزی موجب می شود که مسلمانان هر روز ۵ بار به سوی کعبه حرکاتی را انجام دهند که ممکن است در نظر او بی معنی جلوه کند. این مقصود را باید با آموزش های ساده و توضیح مفهوم تشکر و سپاسگزاری و کاربرد آن برای کودکان مشخص کرد.
۳-عبادت جمعی و تأثیر آن در نماز خوان شدن فرزندان
برای آنکه پدر و مادر از پس نقش الگویی و آموزشی خود به خوبی برآیند، بهتر است به همراه فرزندان و دیگر اعضای خانواده، فریضه نماز را به صورت دسته جمعی به جا آورند. بدین‌ترتیب، هم امکان سهل انگاری در نماز به کمترین اندازه می رسد و هم فریضه دینی به شکل گروهی و منظم انجام می گیرد. همچنین این کار سبب افزایش هر چه بیشتر ارتباط عاطفی و روحیه همدلی و همبستگی میان اعضای خانواده می شود.
۴-تبشیر و انذار
یکی از روش های تربیتی پیامبران الهی برای هدایت مردم به سوی ارزش های دینی، «بشارت دادن» بوده است؛ یعنی به مردم بشارت می دادند که بعد از انجام هر کدام از تکالیف الهی، چه پاداش هایی نصیب شما می شود. پدران و مادران می توانند با استفاده از این روش و بشارت دادن فرزند خود به پاداش و سرانجام نیکوی برپاداشتن نماز، گامی مهم برای نماز خوان شدن فرزندان بردارند.
سوی دیگر، انذار قرار دارد. انذار یعنی خبردادنی که همراه با ترساندن باشد. والدین می توانند فرزند را به تناسب سن او، از عاقبت ترک نماز و سبک شمردن آن انذار کنند و به سوی نماز سوق دهند.
توصیه ها در مورد آشنا کردن کودک با نماز
۱-فرزند خود را از کودکی با جلسات قرآنی و مذهبی، مساجد، اماکن مقدس و حسینبه ها آشنا کنید و گاهی اوقات برای رفتن او به این مکان ها، جایزه ای تعیین کنید و بدین ترتیب از روش تشویق برای نماز خوان شدن فرزند خود بهره بگیرید.
۲-تا زمانی که فرزند شما به سن تکلیف نرسیده، او را به خواندن نماز مجبور نکنید بلکه قبل از اذان، با او کمی همراهی و بازی کرده و هنگام اذان به او بگویید: «من می خواهم نماز بخوانم تو چطور؟» نماز خواندن را پیشنهاد بدهید نه اینکه با دستور او را وادار کنید.
۳-برای ایجاد اشتیاق به نماز در کودک، قبل از سن تکلیف برای دختران، یک چادر نماز و جانماز و مهر و تسبیح مناسب و قشنگ و برای پسر هم همین ها (غیر از چادر) را تهیه کنید.
۴-هر وقت کودک نماز می خواند به او محبت بیشتری کنید و نماز خواندنش را برای دیگران و در جمع خانواده و فامیل تعریف و تمجید کنید. این تعریف ها و تمجید ها در حضور دیگران، در نماز خوان شدن فرزندان بسیار موثرند.
۵- در ابتدای کار، فرزندان را به دلیل نحوه خواندن نماز (تند خواندن، دقیق بجا نیاوردن برخی از اجزای نماز و …) سرزنش نکنید. نکته مهم در مرحله اول، اصل خواندن نماز است، حتی اگر تند خوانده شود.
توصیه ها برای نماز خوان شدن فرزند در دوران بلوغ
۱-به منظور تسریع در روند نماز خوان شدن فرزند، عطوفت و مهرورزی را سرلوحه کار خود قرار دهید. ابراز محبت والدین و ایجاد فضا و رابطه عاطفی، موضوعی بسیار مهم و کلیدی در فرایند نماز خوان شدن فرزندان است.
اساسا یکی از موانع انحراف و فساد، رفتارهای عاطفی است. بررسی ها نشان می دهد ۹۰ درصد بزه های اجتماعی، به دلیل خلأهای عاطفی و اجتماعی به وجود آمده است. بنابراین در این رابطه، می بایست فرزند خود را با بذل محبت و باران عاطفی، سیراب نماییم.
۲-از نرمی و مدارا غافل نشوید؛ مثلا هنگام نماز صبح کنار بستر فرزندتان نشسته و او را با محبت و نوازش، برای نماز بیدار کنید.
۳-فرزند با نزدیک شدن به دوران بلوغ و نوجوانی، دچار نوعی سردرگمی می شود و به دنبال یافتن راه درست و هویت خویش است. به او راه درست را نشان دهید و صبورانه او همراهی و یاری کنید تا خودش، راهش را انتخاب کند. برای نماز خوان شدن فرزند خود، صبور، صمیمی و مهربان باشید.
۴-هنگامی که فرزندتان به سن نوجوانی رسید برای او دلیل بیاورید که چرا نماز می خوانیم، اما زیاد بر روی این موضوع تاکید نکنید؛ زیرا نباید انتظار تاثیر فوری داشته باشید چرا که نوجوانی، دوران خامی است و او برای درک صحبت های شما، به زمان نیاز دارد.
۵-برای نماز خوان شدن فرزند خود، می توانید از روش های غیر مستقیم مانند تهیه سی دی و نرم افزار، کتاب های مذهبی، معرفی سایت، کانال و… بهره ببرید و آنها را در دسترس او قرار دهید تا خودش ببیند و از این طریق، سطح بینش و آگاهی دینی خود را ارتقا بخشد.
۶-وقتی فرزندتان به سن تکلیف رسید، برای او جشن تکلیف و عبادت تدارک ببینید. این کار می تواند باور و روحیه مسئولیت پذیری دینی را در وی تقویت نموده و سبب شود تا او نسبت به نماز خواندن، پذیرش و انعطاف بهتری از خود نشان دهد.
۷-در فرایند آموزش و نماز خوان شدن فرزند، مستحبات نماز را کنار بگذارید تا احیانا فرزندتان خسته و دلزده نشود.
۸-او را با کتاب خدا (قرآن کریم) و پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام) آشنا کنید؛ زیرا عشق و علاقه به قرآن، پیامبر و اهل بیت (علیهم السلام)، یکی از راه های جلب انسان به امور معنوی، عبادت و نماز است.
۹-همانطور که برای کسب نمرات بالا در مدرسه او را تشویق کرده و جایزه اش می دهید، نماز خواندن به موقع او را در مهمانی و در حضور دیگران ابراز کرده و به عنوان یک امتیاز از او تعریف کنید.
۱۰-در نماز خوان شدن فرزندان و دعوت از آنان به نماز، آسانگیر بوده و از حساسیت زیاد خودداری کنید. توجه داشته باشید آسان گرفتن، به معنای کم کردن از دستورات الهی نیست بلکه به این معناست که دستورات دینی، به تناسب سن و موقعیت فرزندان و به صورت قابل فهم برای آنها توضیح داده شود.
۱۱-اول وقت خواندن نماز خیلی فضیلت دارد ولی واجب نیست. ذهن بچه ها را فعال کرده و به اصطلاح، توپ تصمیم گیری را در زمین آنها بیندازید. مثلاً بگویید: «دخترم/پسرم! اذان این ساعت است، نیمه شب شرعی که نماز قضا می شود هم این ساعت است. شما کی می خواهی نمازت را بخوانی؟»
بگذارید خودش وارد میدان عمل شده و تصمیم بگیرد. اغلب بچه ها مخصوصاً در دوران نوجوانی و جوانی، وقتی تصمیمی را خودشان بگیرند به آن پایبندتر هستند.
۱۲-به هر شکلی که می توانید موجبات تشویق و شوق نماز خواندن را برای فرزندانتان فراهم کنید. به او «آفرین» گفته، جایزه بدهید؛ اظهار محبت کنید که بفهمد و قتی نماز می خواند، بر محبت شما نسبت به او افزوده می شود.
۱۳-از نقش اطرافیان و همسالان، در نماز خوان شدن فرزندتان غافل نباشید. کسانی که با آنها رفت و آمد دارید، می توانند در ترغیب فرزند شما به نماز، بسیار کمک کننده و تأثیرگذار باشند. بنابراین در معاشرت با خانواده های دیگر، سعی کنید بیشتر با خانواده های مذهبی و دوستان مومن رفت و آمد داشته باشید.
گاهی اوقات شرایطی را فراهم کنید که دیدارهای فرزندتان با دوستانش، در زمان نماز باشد؛ مثلاً بگویید «این هفته دوستت را دعوت کن غروب خانه ما بیاید تا بعد از خواندن نماز مغرب و عشا، با هم درس خوانده و یا فلان بازی را انجام دهید».
۱۴-در خانه، نماز جماعت بخوانید (نماز جماعتی که طولانی نباشد) تا علاوه بر بهره مند شدن از ثواب نماز جماعت، فرزندتان نیز به خواندن نماز ترغیب شود. به تجربه ثابت شده اگر فرزندان به مسجد نرفته، در جمع نبوده و نماز خواندن جمع را نبینند، به این کار تشویق نخواهند شد؛ چراکه حضور در جمع، مشوق انسان است. فرد بزرگسال هم وقتی خودش را در جمع اهل عبادت می بیند، روح عبادت بیشتری پیدا می کند.
توصیه ها در مورد نوجوانان کم توجه یا بی توجه به نماز
۱-هیچ گاه خواندن نماز همسالانش را با او مقایسه نکنید؛ زیرا این کار علاوه بر آسیب جدی به اعتماد به نفس و عزت نفس وی، معمولا نتیجه معکوس داشته و فرزندتان را هم از نماز و هم از آن همسالش بیزار می کند.
۲-نسبت به خواندن نماز یا نخواندن آن، نباید حساسیت زیاد نشان دهید؛ زیرا حساسیت زیاد، از تفکر او جلوگیری کرده و فایده نماز را متوجه نمی شود. اجازه دهید خودش با دریافت شناختی بهتر، مسئولیت پذیر باشد.
۳-اگر احیانا در زمینه خواندن نماز و انجام مسائل دینی میان شما و فرزندتان اختلاف و بحث جدی به وجود آمد، مدتی این موضوع را کنار بگذارید تا فرزندتان از حالت تدافعی خارج شده و روابط میان شما به حالت عادی بازگردد.
۴-نوجوانان بطور طبیعی و بنا بر اقتضای دوران نوجوانی، به دلیل تغییرات هورمونی، کمی دچار خستگی و سستی می شوند. بنابراین برای خواندن نماز صبح با او مشاجره نکنید بلکه او را با عناوین زیبا همراه با نوازش و محبت از خواب بیدار کنید. شما باید در این راه صبور باشید و قبل و بعد از نماز خودتان، او را برای خواندن نماز صدا بزنید.
۵-اگر فرزندتان به علت دیر خوابیدن یا دلایل دیگر، برای خواندن نماز صبح خواب ماند، او را سرزنش و شماتت نکنید بلکه به وی یاد دهید تا قضای نماز را به جای آورد.
۶-هرگز نسبت به رفتارهای دینی و واجب فرزندتان، برخورد خشن و سرزنش آمیز نداشته باشید و همواره تحت هر شرایطی، برای شخصیت او احترام قائل باشید.
۷-در حضور دیگران، نماز خواندن را به او یادآوری نکنید بلکه به صورت پنهانی و با لحنی مهربانانه، خواندن نماز را به او گوشزد کنید.
۸-در فرایند نماز خوان شدن فرزند، اگر جایگاه نماز به درستی برای او تحلیل و تبیین نشده باشد، ممکن است بعد از مدتی توسط وی کنار گذاشته شود. هستند نوجوانانی که پس از مدتی، نماز را ترک می کنند و در پاسخ به علت ترک نماز می گویند «به فلان خواسته ای که از خدا داشتم یا به فلان آرزویی که داشتم نرسیدم، به همین دلیل دیگر نماز نمی خوانم».
اگر خانواده ها در فرایند نماز خوان شدن فرزند خود با تاکید بر این موضوع که «اگر نماز بخوانی در امتحان قبول می شوی، به خواسته ات می رسی و مشکلاتت حل می شود» از نماز، استفاده ابزاری کنند، آسیب بزرگی به جایگاه نماز در ذهن فرزند خود وارد می کنند. نماز در جای خود، نوعی استمداد از خداست اما انحصار آن در حد گرهگشایی از مشکلات، سازنده و کارآمد نیست.
۹-در تذکر نماز به فرزندتان، زمان، موقعیت و شرایط را در نظر گرفته و هر روز و هر لحظه تذکر ندهید. با فواصل طولانی، تذکر داده و رد شوید. مراقب باشید تذکردادن ها، منجر به گیردادن نشود.
۱۰-به منظور نماز خوان شدن فرزندتان، دعا و صدقه را فراموش نکنید. طبق آموزه های دینی، دعای پدر و مادر در حق فرزند، بسیار تاثیرگذار است همچنانکه می بینیم حضرت ابراهیم (علیه السلام) برای نماز خوان شدن فرزندان و ذریه خود دعا می کردند.
اولیای الهی و صالحان نیز همین گونه بوده اند؛ در حالات مرحوم شاه آبادی آمده ایشان مبلغی را روزانه برای اینکه افراد خانواده شان از مسیر خدا و اهل بیت (علیهم السلام) خارج نشوند، صدقه می دادند. همچنین می توانیم به منظور نماز خوان شدن فرزند، متناسب با توان خود، نذر کنیم.
۱۱-در طول روند نماز خوان شدن فرزند، توقع بیجا نداشته باشید. بعضی پدرها و مادرها، کمالگرا هستند و انتظار دارند فرزندشان اگر کار خوبی انجام می دهد، همه کارهایش خوب باشد و تحمل سرزدن یک رفتار نادرست را از او ندارند. همیشه مراقب باشیم به خاطر برخی رفتارهای بدی که فرزندمان دارد، رفتارهای خوبش را نادیده نگیریم.
گاهی اوقات با رفتارهای بیجا و سختگیرانه والدین، فرزند به ستوه آمده و می گوید: «اگر قرار است خواندن نماز، این همه برای من مشکل درست کند، دست از نماز می کشم».
تشویق و تنبیه جهت نماز خوان شدن فرزند
الف) شرایط تشویق و تنبیه
تشویق و تنبیه در هدایت فرزندان به نماز در صورتی مؤثر و کارآمد است که با رعایت شرایط آن اعمال شود، در غیر این صورت، نه تنها مفید نیست بلکه می تواند ما را از هدف دور کند. مهمترین شرایط و نکات تشویق و تنبیه به این شرح است:
۱-تشویق بر تنبیه اولویت دارد؛ زیرا تشویق است که فرزند را به سوی نماز سوق می دهد و به حرکت وامیدارد و تنبیه تنها بازدارنده است نه به حرکت درآورنده.
۲-این رفتار است که باید تنبیه شود نه شخصیت فرزند تا عزت نفس و و اعتماد به نفس او آسیب نبیند.
۳-برخورد و تنبیه، باید متناسب با عمل، سن و ویژگی های رشدی و شخصیتی او باشد و نباید زیاده روی صورت پذیرد.
۴-واکنش والدین باید به هنگام باشد وگرنه از تأثیر تشویق یا تنبیه کاسته خواهد شد.
۵-دلیل تشویق یا تنبیه، شفاف و روشن باشد اگر فرزند ما نداند به طور دقیق برای چه چیزی تشویق یا تنبیه شده، تأثیر لازم را نخواهد داشت.
ب) مراحل تنبیه
گفتیم تنبیه، خاصیت بازدارندگی دارد و برای جلوگیری از تکرار رفتار نادرست استفاده می شود. مثلا اگر قبلاً نماز را در اول وقت می خواند و اکنون، آخر وقت می خواند یا گاهی نماز صبحش در اثر بی توجهی قضا می شود یا نماز را در برخی اوقات نمی خواند، در اینگونه موارد برای جلوگیری از تکرار این رفتارها که در واقع نوعی انحراف و عقب گرد است از تنبیه استفاده می شود.
در این بخش، به ترتیب مراحل برخورد و تنبیه که می تواند در روند نماز خوان شدن فرزند شما موثر واقع شود اشاره می کنیم:
۱-تغافل و چشم پوشی
لزومی ندارد به محض مشاهده اولین سستی در امر نماز، به فرزند هجوم برد و او را تنبیه کرد؛ زیرا ممکن است با کمی مماشات به خود بیاید و به مسیر صحیح بازگردد.
۲-تذکر
اگر تغافل مؤثر واقع نشد، نوبت به تذکر می رسد. تذکر به معنای یادآوری است و مراتبی دارد. در گام اول والدین بایستی به صورت عمومی و بدون اشاره به شخص خاطی، درباره ضرورت نماز و لزوم پایبندی به آن سخن بگویند.
اگر تذکر عمومی مؤثر واقع نشد، نوبت تذکر خصوصی است. والدین باید بسیار نرم و با محبت و به صورت مخفیانه به فرزند خود یادآوری کنند که نماز دستور الهی است و در هیچ وضعیتی نباید تعطیل شود. اگر تذکر مخفیانه کارگر نیفتاد، می توانند به صورت آشکار به او تذکر دهند.
۳-محروم کردن
والدین می توانند او را از دیدن برنامه مورد علاقه اش یا از بازی مورد علاقه اش (مثلا بازی های کامپیوتری) بازدارند و به او بگویند در صورتی می تواند از این برنامه ها استفاده کند که وظیفه خود در قبال نماز را (متناسب با انتظاراتی که از او وجود دارد) انجام دهد. روشن است که در محروم کردن نیز باید گام به گام حرکت کرد و نباید به یکباره او را از همه چیز محروم نکرد.
نتیجه گیری
نماز خوان شدن فرزند، گاه به دلیل مقاومت برخی از نوجوانان، به یکی از چالش های مهم برخی از خانواده های مسلمان و دیندار تبدیل می شود. در فرایند نماز خوان شدن فرزند، والدین باید ضمن حفظ صبوری، نرمی و مدارا، با در نظر داشتن سن، ویژگی های رشدی و شخصیتی فرزند خود، به اقدامات تشویقی و در موارد لزوم، تنبیهی با شرایط و روش هایی که اشاره شد روی آورند.
گردآوری و تنظیم: حسین فاضلی
منابع: خبرگزاری حوزه، باشگاه خبرنگاران جوان، خبرگزاری فارس، بیتوته، نمناک
