انتخاب دین یک امر اختیاری می باشد و می توان گفت که در همه جوامع اسلامی افراد غیرمسلمان وجود دارد، اما توصیه اسلام درباره رفتار با غیرمسلمانان چگونه است و حقوق افراد غیر مسلمان در اسلام چیست؟
رفتار با غیر مسلمان در اسلام
دین اسلام تعاملی که باعث ضایع شدن شخصیت فرد و تجاوز به حدود الهی شود را جایز نمی داند چرا که دین، دین فطرت پاک انسانی و آیین مهرورزی است. دین اسلام برای هدایت و سعادت تمام انسانها تعیین شده است. اما انتخاب دین کاملا اختیاری است و اسلام رعایت حقوق، خوش رفتاری و هم زیستی مسالمت آمیز با تمام انسانها را مورد تاکید قرار داده است.
حقوق انسانی غیر مسلمانان
پیشوایان اسلام همیشه مسلمانان را به رعایت انصاف، ادای حقوق و پرهیز از آزار و اذیت پیروان ادیان دیگر سفارش می کردند چه افرادی که در سرزمین های تحت حکومت اسلامی زندگی می کردند ( اهل ذمه )و چه افرادی که در جوامع غیر اسلامی بودند(کفار اهل ذمه). چنانچه در این بخش از دین و مذهب نمناک میخوانید کفار اهل ذمه نیز متقابلا باید شرایط ” ذمه ” را رعایت کنند، و اگر شرایط “ذمه” را رعایت نکنند یا از آنان خیانتی سر بزند مطابق قانون اسلام مجازات خواهند شد. چنانچه در احادیث ائمه معصوم آمده است:
پیامبر اکرم (ص) فرمود:
هر کس به یکی از معاهدین اسلام، ستم روا دارد و بالاتر از طاقت او تکلیفی بر او تحمیل کند، در روز قیامت من خودم دشمن او خواهم بود”.(صدر الدین بلاغی، عدالت و قضا در اسلام، ص ۵۷؛ زین العابدین، قربانی، اسلام و حقوق بشر، ص ۳۹۷)
امام علی (ع) نیز فرمود:
هر کس اهل ذمه را آزار رساند، گویا به من آزار رسانده است.(عبدالحمید، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۷، ص۱۴۷)
امام علی (ع) در بخشی از نامه اش به مالک اشتر فرمود:
ای مالک، مهربان باش و رعیت را با چشمی پر عاطفه و سینه ای لبریز از محبت بنگر؛ و چون درنده ای به غارت جان و مال آنان نپرداز. ای مالک، فرمان برداران تو از دو صنف بیرون نیستند:یا مسلمان و برادر دینی تو هستند، و یا پیروان مذهب بیگانه اند، که در این صورت همانند تو انسان اند.» (نهج البلاغه، نامه ۵۳)
باید توجه داشت که فرمان حضرت امیرالمؤمنین (علیه السّلام) به مالک اشتر، در زمانی صادر شده که تعداد مسلمانان در کشور مصر ناچیز بوده، و چند سالی از فتح مصر به دست سپاه اسلام نگذشته بود و طبعاً در این چند سال تنها عده قلیلی اسلام را پذیرفته بودند و اکثریت مردم هنوز مسیحی بودند.(مجله مکتب اسلام، سال ۸، ش ۵، ص۴۹)
امام صادق (ع) در مورد حقوق اهل ذمه چنین فرمود:
حق کسانی که در پناه مسلمانانند این است که آنچه را خدای (عزّوجلّ) از آنان می پذیرد، بپذیری و مادامی که به عهد خدای (عزوجل) وفادارند، بر ایشان ستم نکنی.(حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۱۷۷، باب سوم)
رفتار با غیر مسلمانان در اسلام
پیامبر خدا (ص) و پیشوایان اسلام در مورد زندگی مسالمت آمیز مسلمین با پیروان مذاهب که در دیگر بلاد و کشورها زندگی می کنند (حکومت های غیر اسلامی) سفارش های اکیدی کرده اند که در واقع همان روح هم زیستی مسالمت آمیز است و قرآن نیز بدان توصیه نموده است. این مسئله نشان می دهد که اسلام اولا و بالذات با هیچ یک از غیر مسلمانان سر جنگ و ستیز ندارد.
امام علی (ع) در بخشی از نامه ی خود به مالک اشتر می فرماید:”اگر پیمانی بین تو و دشمنت بسته شد، و یا تعهد پناه دادن را به او دادی، جامه وفاء را بر عهد خویش بپوشان، و تعهدات خود را محترم بشمار و جان خود را سپر تعهدات خویش قرار ده؛ زیرا هیچ یک از فرائض الهی نیست که همچون وفای بعهد و پیمان، مردم جهان با تمام اختلافاتی که دارند، نسبت بآن این چنین اتفاق نظر داشته باشند حتی مشرکان زمان جاهلیت، علاوه بر مسلمانان، آن را مراعات میکردند؛ چرا که عواقب پیمان شکنی را آزموده بودند.
بنابراین هرگز پیمان شکنی مکن، و در عهد خود خیانت روا مدار و دشمنت را مفریب؛ زیرا غیر از شخص جاهل و شقی، کسی گستاخی بر خداوند را روا نمی دارد. خداوند عهد و پیمانی را که با نام او منعقد می شود با رحمت خود مایه آسایش بندگان، و حریم امنی برایشان قرار داده تا به آن پناه برند”. ( نهج البلاغه، نامه ۵۳)
توصیه پیشوایان اسلام در روابط با غیر مسلمانان، رعایت عدالت، انصاف، ادای حقوق و پرهیز از آزار و اذیت پیروان مذاهب دیگر است. مگر در صورتی که از آنان عهد شکنی و یا خیانتی سر بزند که در این صورت اسلام با قاطعیت دستور مقابله و خاموش کردن فتنه ها را صادر کرده و فرموده است. بگو:”ای اهل کتاب! چرا افرادی را که ایمان آورده اند، از راه خدا باز می دارید، و می خواهید این راه را کج سازید؟! در حالی که شما (به درستی این راه) گواه هستید و خداوند از آنچه انجام می دهید، غافل نیست”! (سوره آل عمران، آیه۹۹)
حقوق غیر مسلمانان در اسلام معاصر
یکی از مسائل مهم در اسلام معاصر «مسئله حقوق غیر مسلمانان در جوامع اسلامی» است. در دین اسلام میان حقوق انسانها از یک سو و دین و وضعیت سیاسی آنان در قبال مسلمانان از سوی دیگر نسبت مستقیم برقرار است. یعنی در دین اسلام، ما حداقل با سه گونه حقوق مواجهیم:حقوق مسلمانان، حقوق اهل کتاب (پیروان کتب آسمانی از قبیل تورات و انجیل) و حقوق کافران.
همچنین وضعیت سیاسی فرد غیر مسلمان در قبال مسلمانان که حداقل دو وضعیت قابل تصور است:یکی وضعیت مسالمت آمیز و احترام متقابل که غالبا به انعقاد قرارداد و معاهده می انجامد و دیگری وضعیت مخاصمه و محاربه که به جنگ و نزاع مسلحانه منجر می شود.
اصول و مبانی حقوق غیر مسلمانان
اصول و مبانی حقوق غیر مسلمانان در قرآن کریم و گاه در سنت پیامبر (ص) مورد تصریح قرار گرفته است که بر چهار بخش تقسیم می شود:
۱. کرامت ذاتی انسان
در اسلام، انسان فارغ از نژاد، رنگ، حسب، دین و اعتقاد دارای کرامت ذاتی است.
خداوند در قرآن می فرماید:
وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَیٰ کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا،(سوره اسرا، آیه ۷۰)
به یقین فرزندان آدم را کرامت دادیم، و آنان را در خشکی و دریا [بر مرکب هایی که در اختیارشان گذاشتیم] سوار کردیم، و به آنان از نعمت های پاکیزه روزی بخشیدیم، و آنان را بر بسیاری از آفریده های خود برتری کامل دادیم.
بدون شک این تکریم منشاء حقوق واجب الرعایه است، حقوق حداقلی که رعایت آن برای تمام انسانها واجب است، به همین دلیل غیرمسلمانان مانند مسلمانان شامل این اصل می شوند.
۲. همزیستی مسالمت آمیز و احترام متقابل
مسلمانان موظفند تا در صلح و آرامش در کنار دیگران زندگی کنند و مجاز نیستند تا خصومتی با دیگران داشته و علیه آنها اقدامی انجام دهند. بلکه وظیفه دارند تا با ملل دیگر با انصاف رفتار کنند و به آنها دوستی و نیکی کنند.
این اصل که سرلوحه سیاست خارجی سرزمین های اسلامی و اصل اولیه سلوک با غیر مسلمانان است به صراحت در قرآن کریم سفارش شده است:
لَّا یَنْهَاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقَاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَلَمْ یُخْرِجُوکُم مِّن دِیَارِکُمْ أَن تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ؛ إِنَّمَا یَنْهَاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِینَ قَاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَأَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیَارِکُمْ وَظَاهَرُوا عَلَیٰ إِخْرَاجِکُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ ۚ وَمَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأُولَٰئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ( سوره ممتحنه، آیه ۸و۹)
خدا شما را از نیکی کردن و عدالت نسبت به کسانی که درکار دین با شما نجنگیدند و شما را از دیارتان بیرون نکردند باز نمی دارد؛ زیرا خدا عدالت پیشگان را دوست دارد. خدا فقط شما را از دوستی با کسانی نهی می کند که در کار دین با شما جنگیدند، و از دیارتان بیرون راندند، و در بیرون راندنتان به یکدیگر کمک کردند تا [به خاطر این سختگیری] با آنان دوستی کنید. و تنها کسانی که با آنان دوستی کنند، ستمکارانند.
۳. نشر ادیان و اختلاف مردم در دین
نشر ادیان مختلف در دنیا حقیقتی است که به مشیت الهی رخ داده است. از دیدگاه اسلامی تمام انسانها در انتخاب دین صاحب اختیار هستند و هیچ کسی را نمی توان به دین اسلام دعوت نمود. اگر بنا بر مسلمان بودن همه انسانها بود خداوند خود چنین کاری را انجام می داد، حال آنکه این کار را انجام نداده است و مصلحت را بر تکثر ادیان و اختلاف مردم در امر دین قرار داده است.
چنانچه در قرآن کریم آمده است:
وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ ۖ فَمَنْ شَاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْیَکْفُرْ (سوره کهف، آیه ۲۹)
و بگو:[سخن] حق [که قرآن است] فقط از سوی پروردگار شماست؛ پس هر که خواست ایمان بیاورد، و هر که خواست کافر شود.
وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّهً وَاحِدَهً ۖ وَلَا یَزَالُونَ مُخْتَلِفِینَ؛ (سوره هود، آیه ۱۱۸)
اگر پروردگارت می خواست یقیناً تمام مردم را [از روی اجبار، در مسیر هدایت] امت واحدی قرار می داد، [ولی نخواست به همین سبب] همواره [در امر دین] در اختلاف اند.
وَلَوْ شَاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعًا ۚ أَفَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّیٰ یَکُونُوا مُؤْمِنِینَ(سوره یونس، آیه۹۹)
اگر پروردگارت می خواست یقیناً همه کسانی که روی زمین اند [اجباراً] ایمان می آوردند؛ [ای پیامبر! در حالی که خدا از بندگانش ایمان اجباری نخواسته] پس آیا تو مردم را وادار می کنی تا به اجبار مؤمن شوند؟!
۴. محاسبه و بازخواست از دین دیگران ممنوع!
چنانچه در این قسمت از نمناک اشاره کرده ایم بازخواست و حساب مخصوص آخرت است و قاضی فقط خداست نه انسان جایزالخطا. این موضوع که ما مجاز به بازخواست غیر مسلمانان به واسطه دین آنها هستیم دخالت در کار خدا می باشد.
حساب و بازخواست و جزا از یک سو در آخرت رخ خواهند داد، از سوی دیگر داور آن خداوند است، نه انسان جایز الخطا. اینکه پنداشته شود ما مجازیم غیر مسلمانان را بواسطه دین مورد خطاب و عتاب قرار دهیم، جا پای خداوند نهادن و آخرت را به دنیا آوردن است. مسلمان معتقد است که در زمینه امر دین داوری عادلانه از سوی خداوند در آخرت محقق خواهد شد. این اصل مسلم قرآنی در آیات متعدد مورد تاکید قرار گرفته است.
وَإِنْ جَادَلُوکَ فَقُلِ اللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا تَعْمَلُونَ؛ اللَّهُ یَحْکُمُ بَیْنَکُمْ یَوْمَ الْقِیَامَهِ فِیمَا کُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ (سوره حج، آیه ۶۹و ۶۸)
و اگر با تو [با اصرار بر یک اعتقاد بی پایه برخورد خصمانه کنند و] مجادله ستیزآمیز نمایند، بگو:خدا به آنچه انجام می دهید، داناتر است. خدا روز قیامت درباره آنچه با یکدیگر در آن اختلاف می کردید، داوری خواهد کرد [تا مؤمنان با ورود به بهشت و ستیزه جویان با ورود به دوزخ از هم مشخص و جدا شوند.]
خداوند در آیه دیگری خطاب به پیامبر خود یادآوری می کند که بر ایمان خود استقامت کرده و بگوید:
در موضع دیگری از قرآن خداوند به پیامبرش یادآوری می کند که بر ایمانت استقامت کن و بگو:
لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ ۖ لَا حُجَّهَ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمُ ۖ اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنَا ۖ وَإِلَیْهِ الْمَصِیرُ(سوره شورا، آیه ۱۵)
اعمال ما برای خود ما و اعمال شما برای خود شماست؛ دیگر میان ما و شما [پس از روشن شدن حقایق] هیچ حجت و برهانی نیست؛ خدا ما و شما را [در عرصه قیامت] جمع می کند، و بازگشت [همه] به سوی اوست.
