معناى تنبیه
الف) معناى لغوى
در فرهنگ‌هاى فارسى، به معناى لغوى تنبیه اشاره شده است. در فرهنگ عمید، تنبیه به معنى بیدار کردن، هوشیار کردن و آگاه ساختن بر امرى آمده است. در فرهنگ معین، تنبیه چنین معنى شده است: تنبیه مصدر متعدى است که از نظر لغوى به معناى بیدار کردن و هوشیار کردن است. در لغت نامه دهخدا تنبیه به معناى متفاوتى آمده؛ از جمله بیدار، واقف کردن بر چیزى، بیدارى از خواب، هوشیار کردن و…
ب) معناى اصطلاحى
تنبیه، کاهش در احتمال بروز آتى یک پاسخ است که در نتیجه ارائه، بلافاصله محرکى پس از آن پاسخ حاصل مى شود. هم چنین تنبیه یعنى استفاده از روش‌هاى هوشیار کننده یا هشدار دهنده، توام با ترس و دلهره یا بدون ترس و دلهره که در بعضى موارد به ضرب منتهى مى شود که سبب ترک، یا تضعیف یا تقویت یا تعدیل عمل مى شود و فرد را از حالت انحراف منفى، خارج مى سازد.
تنبیه بدنى از دیدگاه اسلام
اسلام به تعلیم و تربیت اهمیت زیاد مى دهد و براى رشد و تربیت صحیح و مطلوب، راه عاقلانه و روش حکیمانه اى توصیه مى کند که فقط از این طریق، سعادت و خوشبختى انسان فراهم مى آید. اسلام، تنبیه (به خصوص تنبیه بدنى) را براى تربیت کودکان، روشى حکیمانه نمى داند.
حضرت على (علیه السلام) مى فرمایند: “عاقل از طریق ادب پند مى پذیرد واین چارپایانند که جز با زدن تربیت نمى شوند.” مردى از رفتار ناپسند فرزند خود به حضرت على شکایت کرد. حضرت فرمود: “او را نزن؛ بلکه از او قهر کن. اما قهر را طولانى نساز.”
البته هدف اسلام این نیست که کودک در یک فضاى تربیتى ساختگى و بدون دغدغه خاطر تربیت شود و فقط جنبه‌هاى خوش آیند و شریف زندگى آشنا شود؛ زیرا زندگى واقعى، فراز و نشیب فراوان دارد و کودک را باید تا اندازه اى با آنها آشنا کرد تا وقتى که بزرگ شد، صبر لازم در مقابل ناملایمات و سختى ها را داشته باشد.
اسلام براى نوجوانى که به سن تکلیف رسیده، تنبیه را آخرین گام به مثابه عامل بازدارنده، مطرح کرده است؛ یعنى وقتى نمونه‌هاى عملى و پند و اندرزهاى خیرخواهانه، سودى نبخشد، ناچار باید به اقدام شدیدترى دست زد. اسلام سفارش مى کند که پدران و مادران موظفند در تربیت فرزندان خود به مقتضیات زمان نیز توجه داشته باشند و در تربیت آنها، شرایط محیط را در نظر بگیرند تا کودکان بتوانند با مردم اجتماع و زمانه خود به نحو شایسته اى زندگى کنند.
حضرت على (علیه السلام) مى فرمایند: “آداب و رسوم زمان خود را با فشار و زور به فرزندان خویش تحمیل نکنید؛ زیرا آنان براى زمان شما آفریده نشده اند.”
تنبیه بدنى از دیدگاه صاحب نظران
با توجه به این که روانشناسان، فیلسوفان، جامعه‌شناسان و محققان همواره به مسئله تنبیه توجه خاصى داشته اند، نظرات بعضى از صاحب نظران را مورد بررسى قرار مى دهیم:
مارتین لوتر عقیده داشت: “معلم نباید شلاق به دست باشد؛ او تنها مامور هیئت مدیره نیست بلکه مقام مقدسى احراز کرده است.
”ژان ژاک روسو، فیلسوف فرانسوى مى گوید: “شاگرد را مورد هیچ گونه تنبیه ى قرار ندهید؛ زیرا معنى خطا و اشتباه را نمى داند. هرگز از او نخواهید که پوزش بطلبد؛ زیرا امکان ندارد به شما توهین کند. چون ارزش اخلاقى اعمالش را نمى داند، نمى تواند کارى انجام دهد که اخلاق بد و در خور تنبیه یا سرزنش باشد.”
جرمى بنتام، فیلسوف انگلیسى مى گوید: “درد، شر است واعمال تنبیه نیز ضرورتا شرارت است؛ چرا که پیامد تنبیه چیزى جز درد نیست.”
مشکلات ناشى از تنبیه
تنبیه موقعیت اجتماعى فرد را متزلزل مى کند. برهمین اساس، شاگرد براى حفظ موقعیت اجتماعى خویشتن از اقدام به کارى که سبب اجراى تنبیه درباره وى مى شود، خوددارى مى کند. با این که تنبیه اثر فورى دارد و ممکن است شاگرد را از ادامه تخلف باز دارد، اثر آن کم است و ارزش تربیتى ندارد. پرخاشگرى عارضه دیگر تنبیه است. آزمایش در مورد جانوران نشان داده است که وقتى به دو جانور که با هم در صلح و صفا زندگى مى کنند، شوک الکتریکى وارد شود، به جان هم مى افتند و نسبت به هم رفتار خصمانه انجام مى دهند.
با توجه به زیان‌هاى متعدد ناشى از کاربرد تنبیه و سایر روش‌هاى تنبیه ى بهتر است هرگز از آنها به منزله روش‌هاى آموزشى استفاده نکنیم. به طور کلى، تنبیه (به خصوص تنبیه بدنى) باعث ظاهر شدن مشکلات زیر در کودک مى شود:
۱- بچه را دروغگو بار مى آورد.
۲- افسردگى و بیمارى‌هاى عصبى ایجاد مى کند.
۳- بچه ها را کینه توز مى کند.
۴- کودک را عاصى، بار مى آورد.
۵- بچه ها را عبوس بار مى آورد.
۶- در بچه ها تنفر ایجاد مى کند.
۷- علاوه بر صدمات جسمى، رنج و تحقیر به دنبال مى آورد.
۸- شادى را در بچه ها سرکوب مى کند.
نکات مهم در امر تنبیه
۱-لازم نیست تنبیه همیشه زبانى باشد؛ گاه یک نگاه ملامت بار یا بى اعتنایى براى کودک آموزنده و سازنده است.
۲-در تنبیه نباید زیاده روى کرد. چون اثر خود را از دست مى دهد.
۳-والدین نباید امر تنبیه را به فرزند بزرگ تر واگذار کنند؛ چرا که این امر باعث اختلاف بین فرزندان مى شود.
۴-در تنبیه باید مشکلات و شرایط جسمى و روحى و روانى کودک را در نظر گرفت.
۵-قبل از تنبیه، باید ریشه و دلیل تخلف را جستجو کرد تا با از میان بردن آن از تکرار تخلف جلوگیرى به عمل آید.
پیشنهادها
شایسته است افکار و اندیشه‌هاى صاحب نظران و دانشمندان در زمینه تنبیه مورد توجه و تعمق قرار گیرد.
به مربیان و اولیا توصیه مى شود، امکانات لازم براى تقویت قوه استدلال کودکان فراهم آورند. به مربیان و اولیا توصیه مى شود براى رشد و شکوفایى استعدادهاى نهفته کودکان و تربیت صحیح آنها از روش‌هاى مناسب تشویق استفاده کنند.
منابع
۱- روانشناسى تربیتى، دکتر رضا نورى، دکتر علیرضا مرادى
۲- فرهنگ‌هاى عمید، معین
۳- سایت اینترنتى رشد
۴- تعلیم و تربیت در اسلام، شهید مطهرى
۵- تربیت و سازندگى، دکتر قائمى
۶- زمینه‌هاى تربیت، دکتر قائمى
نویسنده: احمد رضا ساحلى
