اوَّلین کس که در علم لغت سبقت گرفت، و کلام عرب را جمع و حَصْر نمود، و به هم مربوط نمود و پیوست داد، و کیفیّت قیام بناهاى مختلف را از حروف مُعْجَم بیان کرد، و یکى پس از دیگرى در آمدن حروف را براى أبْنِیَه مُبَیَّن ساخت، با نظر صائب و راستینى که احدى بر وى نتوانسته بود پیشى بگیرد، همانا حِبْر علاّمه شیخ العالَم حُجَّه الادَب ترجمه لسان العرب مَوْلَى أبوالصَّفاء:
خَلیل بن احمد أزْدى یَحْمُدى فَراهِیدى میباشد.(۱)
و در این مهامّ میان اهل علم و ادب اصلاً و ابداً خلافى وجود ندارد. تا آنکه گوید: شیخ الشیعه جمال الدّین بن مطهّر در «خلاصه» آورده است: خلیل بن احمد افضل مردم در أدب بوده است و گفتارش در این علم حجّت میباشد. علم عروض از مخترعات اوست. و مقام و فضلش مشهورتر است از آنکه به زبان آید. و او امامى مذهب بوده است.
مولى عبدالله أفَنْدى در «ریاض‌العلماء» گوید: خلیل، جلیل القدر، عظیم الشَّأن، أفضل مردم در علم أدبیّات و امامى مذهب بوده است، و علم عروض به وى منسوب میباشد. او در عصر مولانا الصَّادق بلکه الباقر علیهما‌السّلام أیضاً بوده است – انتهى(۲).
و از مشاهیر أئمّه لغت شیعه که بر دگران تفوّق داشته‌اند، ابن سِکِّیت بوده است. أبو العبّاس ثَعْلَب گوید: جمیع اصحاب ما اجماع کرده‌اند بر آنکه پس از ابن‌أعْرَابى أعلم در علم لغت از ابن سِکِّیت وجود ندارد. او را متوکّل عباسى به جرم تشیّع کشت. و داستان وى مشهور میباشد. پنجاه و هشت سال عمر کرد و در شب دوشنبه پنجم از شهر رجب سنه ۲۴۴، و گفته شده است: سنه ۲۴۶ و گفته شده است: سنه ۲۴۳ به شهادت نائل گردید.وى داراى کتاب «إصْلاَح الْمَنْطِق» است که مُبَرَّد راجع به آن گفته است: از روى جِسْرِ بغداد کتابى نظیر «اصلاح المنطق» عبور داده نشده است، و کتاب «الالفاظ»، و کتاب «الزِّبْرج»، و کتاب «الامْثال»، و کتاب «المَقْصُور و المَمْدُود»، و کتاب «المُذَکَّر و الْمونَّث»، و کتاب «الاجْنَاس» که کتاب کبیرى میباشد، و کتاب «الفِرَق»، و کتاب «السَّرج و اللِّجام»، و کتاب «الوُحُوش»، و کتاب «الاءبل»، و کتاب «النَّوادِر»، و کتاب بزرگ «مَعانى شِعر»، و کتاب کوچک «معانِى شِعر»، و کتاب «سَرَقَات الشُّعَرَاء»، و کتاب «فَعَلَ و أفْعَلَ»، و کتاب «الحَشَرات»، و کتاب «الاصوات»، و کتاب «الاضْداد»، و کتاب «الشَّجَر و الغَابَات».پس بنگر و تأمّل کن چگونه این مصنَّفات را در عمر کوتاه خود تدوین نموده است؟! مضافاً بر آنکه او راوى روایت از حضرت امام رضا و امام جواد و امام هادى: میباشد. و از جمله پیشتازان در علوم أدبیّت و عربیّت أبوبَکربن‌دُرَیْدأزْدى مقتدا و پیشوا در علم لغت میباشد در طول مدت شصت سال. در بصره به دنیا آمد در سال دویست و بیست و سه، و در آنجا نشو و نما نمود. چون زنجیها بصره را فتح کردند او به عمان گریخت، و دوازده سال در آنجا اقامت کرد، پس از آن به وطنش بازگردید، سپس به فارس کوچ کرد، و در نزد بَنیمیکال داراى قدر و قیمت گردید. تولیت و نظارت دیوان بدو سپرده شد. چون بنیمیکال خلع شدند، در سنه سیصد و هشت به بغداد آمد و به وزیر مقتدر بالله: ابن الفُرَات پیوست. وى او را از مقرَّبین خود گردانید، و هر ماه براى ویپنجاه دینار وظیفه مقرّرى معیّن کرد. و پیوسته در نزد او مجلّل و مکرّم بود تا أجلش در ماه شعبان سنه سیصد و بیست و یک در رسید در حالى که نود و هشت سال عمر کرده بود. و کتاب «السَّرْج و اللِّجام»، و کتاب «المُقْتَبَس»، و کتاب «زُوَّارُ العَرَب»، و کتاب «اللُّغَات»، و کتاب «السِّلاح»، و کتاب «غریب القرآن»، و کتاب «الوِشَاح»، و کتاب «الجُمْهُره» در لغت در شش مجلّد، هر جزئى از آن در مجلّدى بخصوصه میباشد، و داراى ابیاتى از شعر است که آثار صنعت شعریه در دو مصراعش محکم و استوار است، و قصیده‌اى در باب مقصور و ممدود دارد، و قصیـده کوتـاهى در حِکَـم و آداب دارد که علماء بر شرح آن اهتمامى تمام داشته‌اند. شیخ رشیدالدِّین بن شهرآشوب مازندرانى در «معالِم العلماء» وى را از شعراء اهل بیت و مجاهدین در راه آنان به شمار آورده است. و از جمله اشعارش در ولاء اهل بیت این است:
أهْوَى النَّبِیَّ مَحَمَّداً وَ وَصِیَّهُ وَ ابْنَیْهِ وَ ابْنَتَهُ الْبَتُولَ الطَّاهِرَهْ ۱
أهْلَ الْوَلاءِ فَإنَّنِى بِوَلاَئِهِمْ أرْجُو السَّلاَمَهَ وَ النَّجَا فِى الا’خِرَهْ ۲
وَ أرَى مَحَبَّهَ مَنْ یَقُولُ بِفَضْلِهِمْ سَبَباً یُجِیرُ مِنَ السَّبِیلِ الْجَائِرَهْ ۳
أرْجُو بِذَاکَ رِضَا الْمُهَیْمِنِ وَحْدَهُ یَوْمَ الْوُقُوفِ عَلَى ظُهُورِ السَّاهِرَهْ ۴
۱- «من عشق میورزم به پیغمبر محمد، و وصیّ او، و دو پسر او، و دختر او که بتول طاهره میباشد.
۲- ایشانند أهل‌وَلاء. بنابراین من با ولایتشان‌امید سلامت ونجات را درآخرت دارم.
۳- و من میبینم که محبّت کسى که مُقِرّ و معترف به فضیلت ایشان است، سبب و وسیله‌اى میباشد تا او را از راه جور و ظلم و اعتساف، در کنف خود پناه دهد و حفظ نماید.
۴- و بدین ولاء و محبّت، من امید در رضایت خداوند مهیمن بر امور، تنها بسته‌ام که در روز وقوف در سطح عرصات و زمین موقف قیامت، او از من خرسند و خشنود باشد.»
بر تشیّع ابن‌دُرَیْد، در «ریاض العلماء»، و «معالم العلماء»،و «أمَل الآمِل»، و «طبقات شیعه» قاضى نورالله مَرْعَشى، تنصیص و تصریح کرده‌اند.
و از جمله أبوعَمْرو زاهِد میباشد که تنوخى درباره او گفته است: من حافظه‌اى را همچون او ندیده‌ام. سى هزار ورقه از حفظ بر من املاء نمود. در سنه دویست و شصت و یک به دنیا آمد، و در سنه سیصد و چهل و پنج دیده از جهان بربست. وى داراى کتاب «مَنَاقِبُ أهْلِ الْبَیْت» میباشد که سیدبن‌طاوس آن را مختصر کرده است. و در کتاب «سَعْدُ السُّعُود» بسیارى از احادیث أبو عمرو زاهد را که در مناقب اهل بیت میباشد آورده است.
و همچنین صاحب کتاب «تُحْفَهُ الابْرَار»: سید شریف حسین بن مساعد حسینى حائرى از ابوعمرو زاهد لغوى نحوى در کتابش که در مناقب اهل بیت میباشد، روایت کرده و نصّ بر تشیّع او نموده است. تا آنکه گوید:
در «ریاض العلماء» تصریح کرده است که: او از علماى امامیّه بوده است و کتاب «لُباب» از آن اوست. و از این کتاب، ابن‌طاووس در کتب خود بسیارى از اخبار را روایت میکند. و دیگر کتابى دارد به نام «المناقب» که بعضى از متأخّرین در کتبشان برخى از اخبار را که در فضائل اهل بیت میباشد از آن نقل کرده‌اند.
و من میگویم: در تشیّع أبوعَمْرو مذکور شکّ و رَیْبى وجود ندارد.
و از جمله احمد بن فارِس بن‌زَکَریَّا بن محمد بن حبیب أبوالحسین لغوى معروف به کوفى صاحب کتاب «المُجْمَل» میباشد در لغت، و «فقه اللُّغَه» و معروف است او به صاحِبى. این کتاب را براى صاحب بن عَبَّاد تصنیف کرد. ترجمه او را در «وفیات الاعیان» و «بُغْیَه الوُعَاه» ذکر کرده است.
و از جمله صاحب بن عَبَّاد وزیر فخرالدّوله دیلمى است.(۳) او کافِى الْکُفَاه بود. در علم لغت کتاب «محیط» را که ده مجلّد میباشد تصنیف کرد. آن کتاب بر ترتیب حروف معجم و کثیرالالفاظ و قلیل‌الشَّواهد میباشد. و دیگر کتاب «جَوْهَرَهُ الْجُمْهُرَه». و داراى کتاب «أعیاد»، کتاب «الوزراء»، کتاب «الکَشْف عن مَسَاوى الْمَتَنَبِّى»، و رسائلى در فنون کتابت که در پانزده باب ترتیب داده است، و داراى دیوان شعر میباشد، و در علم کلام کتاب «أسماء الله تَعَالى و صِفَاتُهُ»، و کتاب «الانوار» در امامت، و کتاب «الاءبَانَه عن الاءمَام». و او اوَّلین کس میباشد که از میان وزراء به صاحب ملقَّب گردید. به یکصد هزار قصیده عربیّه و فارسیّه او را مدح کردند، و یتیمه در شعراى اوست. حسن بن على طبرسى در کتاب خود: «الْکَامِل الْبَهَائى» آورده است که: صاحب ابن‌عبّاد ده هزار بیت شعر در مدح اهل البیت: سروده است.(۴)
پى نوشت:
[۱] – محدث قمى در «تتمّه المنتهى» طبع سوم ص ۲۲۳ تا ص ۲۲۵ گوید: و نیز در سنه ۱۷۰ چنانچه ابن‌خلّکان گفته، خلیل بن احمد امامى عروضى نحوى لغوى در بصره وفات کرد، و خلیل استاد سیبویه و نضر بن شمیل است و علم عروض را او استنباط نمود و او را به عقل و علم و زهد و صلاح و حلم و وقار ستوده‌اند و کلمات حکیمه بسیار از او منقول است و بسیار میخواند این شعر را که از أخطل است:
و اذا افتقرت الى الذّخائر لم‌تجد
ذخراً یکون کصالح الاعمال
و از کلمات خلیل است که در حقّ امیرالمومنین ۷ گفته: احتیاج الکلّ الیه واستغناوه عن الکلّ دلیلٌ عَلی’ أنّه امام الکلّ. و گفته شده که بدر خلیل اول کسى است که بعد از رسول خدا صلیالله‌علیه‌وآله‌وسلّم «احمد» نامیده شد…. و بالجمله خلیل مردى جلیل است و کلمات حکمت آمیز او بسیار است: (منها) العلم لایعطیک بعضه حتّى تعطیه کلّک، ثمّ أنت فى إعطائه إیّاک بعضه مع إعطائک إیّاه کلّک على خطر. (و منها) لایعلم الاءنسان خطأ معلّمه حتّى یجالس غیره. (و منها) إذا نسخ الکتاب ثلاث مرّات و لم‌یعارض تحوّل بالفارسیّه. (و منها) اصفى مایکون ذهن الانسان وقت السَّحَر. (و منها) إنّ أفضل کلمه یرغّب الانسان الى طلب العلم و المعرفه قول أمیرالمومنین ۷: قدر کلّ امریً مایحسن. إلى غیرذلک. و حکى أنّه دخل رجل على الخلیل و معه ابنه فقال أیّها الشّیخ جئتک من سفر بعید فأدّب ابنى شیئاً من علم النجوم و النحو و الطب و فرائض الفقه، و الحمار على الباب. فقال له الخلیل: اعلم أنّ الثّریّا فى وسط السماء، و أنّ الفاعل مرفوعٌ، و أنّ الهلیلج الکابلى دافع للصّفراء، و إن مات أحد وترک ابنین فالمال بینهما سواء. فقال: قُمْ یابُنَیّ.
[۲] – أبوالمحاسن یوسف بن تَغْرى بَرْدى در کتاب «النّجوم الزّاهره فى ملوک مصر و القاهره»، ج۱ ص ۳۱۱ و ص۳۱۲ گوید: و قیل: توفى الخلیل بن احمد بن عمرو الفراهیدى ابوعبدالرحمن النحوى البصرى فى سنه احدى و ثلاثین و مأه. ابن قَرَأوغلى گوید: بعد از صحابه از این خلیل، باهوش‌تر و جامعتر نیامده است. و در علم أدب داراى براعَت بود. او اولین کسى است که در علم عروض تصنیف کرده است و زاهدترین مردم بود. و من میگویم: شاید ابن قَرَاُوغلى در وفات این خلیل اشتباه کرده است زیرا آنچه من میدانم آن است که: وى در عصر أبوحنیفه و غیره بوده است. و ذهبى وفات أبوحنیفه را در سنه ۱۶۰ ذکر نموده است و ابن خلّکان گفته است: ولادت خلیل در سنه یکصد از هجرت بوده است و در سنه صدوهفتاد فوت کرده است و بعضى گفته‌اند: سنه صدوهفتادوپنج. و ابن قانع در تاریخش که بر حسب سنوات ترتیب داده است وفات او را در سنه یکصدو شصت ذکر نموده است و ابن جوزى در کتابش که نام آن را «شذور العقود» گذارده است گوید: خلیل در سنه صد و سى فوت کرده است و این کلام به طور قطع غلط میباشد و صحیح آن است که او بعد از سنه صد و شصت حیات داشته است. و گفته میشود که خلیل پسرى داشته است که روزى بر پدر وارد شد دید که او اوزان شعرى را به عروض تقطیع میکند. رفت از نزد وى به سوى مردم و گفت: پدرم دیوانه گردیده است. مردم بر خلیل وارد شدند و او را از سخن پسرش آگاه کردند. خلیل پسر را مخاطب ساخته و گفت:
لو کنتَ تعلم ما أقول عذرتَنى
او کنتَ تعلم ما تقول عذلتکا
لکن جهلتَ مقالتى فعذلتنی
و علمتُ أنَّک جاهل فعذرتُکا
[۳] – أحمد امین بک مصرى در کتاب «ظهر الاسلام» ص ۱۴۲ گوید: دولت آل بویه به علم و أدب اعتنائى بلیغ داشته‌اند. ایشان در ابتداى امر نسبت به ادبیّات فارسى تعصّب داشته‌اند ولیکن چندى نگذشت که به ثقافت و أدبیات عرب گرویدند و در آن تعصّب ورزیدند و از بعضى سلاطینشان مثل عضدالدّوله بویهى به ما رسیده است که: وى با علماء و شعراء در شعرشان و أدبشان شرکت میجست. آنان همچنین وزرائى داشتند که بر منهاج آن سلاطین رفتار مینموده‌اند و به ادبیّات عرب عنایتى عظیم داشته‌اند که بر فراز همه آنان أقطاب اربعه بوده‌اند: ابن‌العَمید، و صاحب بن عَبَّاد، و وزیر مهلبى، و ابن‌سعدان. هر یک از آنان عظیم الجاه بوده‌اند. علماء و ادباء به سویشان سفر میکرده‌اند و هر کدام از این چهار نفر داراى خصوصیّتى بوده‌اند. صاحب بن عبّاد در مجالسش با انتقاد ادبا را تعلیم مینمود و نظم شعر را در موضوعات معیّنه‌اى ابداع و پیشنهاد مینمود. و یا بعضى از ابیات را صحیح میشمرد. و خصوصیّت ابن‌عمید علم و أدب بوده است، و پیوسته بعضى از متخصّصین در این فن با وى همراه بودند. و ابن‌سعدان به فلسفه عنایت داشت و با فلاسفه مجالست مینمود امثال أبوحیّان توحیدى و در مجالس خود مسائل فلسفى را منتشر میساخت. و وزیر مهلبى فقط به ادبیات صرفه عنایت داشت و به تألیف و أدب میپرداخت و از جلساى وى ابوالفرج اصفهانى میباشد و براى او کتاب «أغانى» را تألیف نمود و دیگر از جلساى وى قاضى تنوخى و غیرهم بوده‌اند که جهان را مملوّ از علم و ادب نمودند. أحمد امین در ص ۱۴۳ گوید: صاحب بن عبّاد به قدر ده هزار بیت در مناقب اهل بیت و در برائت از دشمنانشان سروده است و از آنچه به وى نسبت داده شده است و از فظیع‌ترین هجویّات شعرى میباشد، این أبیات اوست:
قَالَتْ: تُحِبُّ معاویَه
قلتُ: اسکتى یا زَانِیْه
قالت: أسْأتَ جوابنا
فأعَدتُ قولى ثانیه
یا زانیه یا ابنه ألفى زانیه
أاُحبُّ من شَتَم الوَصیَّ علانَیْه
فَعَلَى یَزیدٍ لَعنهٌ
و على أبیه ثمانیهْ
و از اشعار مهیار دیلمى است:
و قائلٌ لى علیّ کان وارثه
بالنّصِّ مِنه فهل أعْطوه أو منعوا
فقلتُ کَأنْتَ هناک لستُ أذکرها
یجزى بِهَا الله أقواماً بما صَنَعوا
هُمُ رجالٌ اذا سَمَّیْتَهُمْ عُرِفوا
لهم وجوهٌ من الشحناء تمتقِعُ
مازلتُ مُذ یَفَعَتْ سِنِّى ألوذ بکم
حتّى محا حقّکم شکّى فأنتجعُ
[۴] – «الشّیعه و فنون الاسلام» ص ۱۱۶ تا ص ۱۲۱
