جوامع الجامع، از تفسیرهای شیعی قرآن کریم، اثر فضل بن حسن طبرسی (قرن ۶ قمری) که دارای حجمی بیشتر از کتاب «الکافی الشافی» و کم تر از «مجمع البیان»، دو اثر دیگر همین مولف است.
طبرسی در این کتاب از تفسیر کشاف زمخشری و مجمع البیان استفاده کرده است. انتشارات دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۷ این کتاب را با تصحیح ابوالقاسم گرجی چاپ کرده است.
ترجمه کاملی نیز از تفسیر جوامع الجامع بر مبنای چاپ گرجی توسط گروه ترجمه عربی بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی در مشهد در ۶ مجلد انجام شده است.
در بیشتر نسخه های کتاب، نام آن جوامع الجامع ضبط شده است؛ ولی مجلسی نام آن را «جامع الجوامع» ذکر کرده و افندی در دو نقل، نام کتاب را «جامع الجوامع» آورده؛ ولی خود تصریح کرده که نام صحیح آن «جوامع الجامع» است.
مولف تفسیر جوامع الجامع
ابوعلی فضل بن حسن بن فضل طبرسی ملقب به امین الاسلام، مفسر، محدث، فقیه، متکلم، ادیب، لغوی و ریاضی دان و از عالمان بنام شیعی در قرن ششم هجری است.
در آوانگاری شهرت وی، اختلاف شده است، برخی او را طَبَرسی خوانده اند، به دعوی آنکه نسبت به طبرستان می برد. میرزا عبدالله افندی در ریاض العلما و محمدباقر خوانساری در روضات الجنات بر این نظر اصرار دارند.
بسیاری نیز گفته اند نسبت به طبرستان، طبری یا طبرانی یا طبرستانی خواهد بود و نه طبرسی، بلکه نام دقیق مولف مجمع البیان، طَبْرِسی است که عربی شده ی تَفرِشی است و تفرشی منسوب به شهری در نزدیکی قم و اراک است که شیخ ما بدانجا انتساب دارد.
رویکرد طبرسی در تفسیر جوامع الجامع
تفسیر جوامع الجامع با اینکه از نظر حجم نسبت به دو کتاب دیگر طبرسی متوسط است، تمام مباحث لازم را برای تفسیر آیات به اختصار داراست: مباحث لغوی، صرفی، نحوی، بلاغی، اختلاف قرائات، مباحث کلامی و اعتقادی، فقهی و… البته گاه این اختصار، به گفته زنده یاد استاد گرجی در مقدمه تصحیح، موجب تعقید و یا اخلال لفظی و معنوی شده است، ولی من حیث المجموع، طبرسی توانسته است به خوبی از عهده تفسیر آیات و حذف مطالب غیر ضرور برآید.
مثلا در تفسیر آیه ۸۱ سوره نساء «وَیَقُولُونَ طَاعَهٌ فَإِذَا بَرَ‌زُوا مِنْ عِندِکَ بَیَّتَ طَائِفَهٌ مِّنْهُمْ غَیْرَ الَّذِی تَقُولُ ۖ وَاللَّـهُ یَکْتُبُ مَا یُبَیِّتُونَ» در معنای واژه «تبییت» می گوید: این واژه یا از «بیتوته» است؛ زیرا تدبیری است که شبانه صورت می پذیرد یا از «بیت» در شعر اخذ شده است؛ زیرا شاعر درباره بیت می اندیشد و آن را مرتب می گرداند.
در تفسیر آیه ۸۵ سوره بقره به اختلاف قرائت ها توجه کرده و گفته است که برخی «أساری» را در آیه «أسری» و «تفادوهم» را «تفدوهم» قرائت کرده‌اند و با توجه به این اختلاف قرائت ها معنای آیه را تبیین کرده است.
استفاده از دیگر تفاسیر در تفسیر جوامع الجامع
طبرسی در این تفسیر از تفسیر خود، مجمع البیان و تفسیر کشاف زمخشری بهره برده است؛ گاه مطالبی نقل و بیان کرده است که تفصیل آن در مجمع البیان وجود دارد. مانند تفسیر آیات ۵۵ و ۵۶ سوره مائده که شان نزول آیات را به اختصار در جوامع الجامع آورده و برای تفصیل آن به مجمع البیان ارجاع داده است.
وی در مباحث ادبی نیز به کشاف زمخشری ارجاع داده است. مانند ترکیب نحوی آیه ۶ سوره بقره. ولی در موارد متعددی آراء زمخشری را نقد و رد کرده است؛ مثلا در تفسیر آیه ۶ سوره مائده پس از نقل قول زمخشری، آن را رد کرده است.
استفاده از اشعار و امثال در تفسیر جوامع الجامع
اشعار و امثال نیز جایگاه ویژه ای در جوامع الجامع دارند. در پایان هر یک از مجلدات چهارگانه، بخشی از فهرست های کتاب راجع به اشعار و امثال است.
اشعار در مباحث لغوی، نحوی، بلاغی و شرح مفاهیم آیات نیز به‌کار رفته اند.
تبیین مباحث کلامی در تفسیر جوامع الجامع
رویکرد دیگر طبرسی در جوامع الجامع تبیین مباحث کلامی شیعه است.
مثلا در تفسیر آیه ۴۳ سوره توبه «عَفَا اللَّـهُ عَنکَ لِمَ أَذِنتَ لَهُمْ حَتَّىٰ یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْکَاذِبِینَ»، پس از نقل قول زمخشری در الکشاف که گفته است این آیه کنایه از گناهی است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) مرتکب شده است، می فرماید که پیامبر اسلام که سید انبیا و برترین مخلوق است، از نسبت گناه مبرا و مقام او بسی والاست. در این آیه عفو پیش از عتاب است، هر چند جایز است که پروردگار، پیامبران را به جهت ترک اولی سرزنش کند.
در تفسیر آیه ۳ سوره مائده «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَرَ‌ضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلَامَ دِینًا»، به صراحت اعلام می کند که مراد از اتمام نعمت، ولایت امیرمومنان حضرت علی (علیه السلام) است و با استناد به روایتی از امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) اظهار می دارد که این آیه در غدیر خم و در حجه الوداع نازل شد و پیامبر در آن روز حضرت علی (علیه السلام) را به عنوان جانشین بلافصل خود منصوب فرمود.
چاپ‌های تفسیر جوامع الجامع
چاپ سنگی
چاپ سنگی این کتاب برای نخستین بار در سال ۱۳۲۱ق با اشراف جمعی از فضلای قم در تهران انتشار یافت. دیگر چاپ سنگی این کتاب به شکل افست در ماه رجب سال ۱۳۷۹ق در تبریز با مقدمه سید محمد علی قاضی طباطبایی صورت پذیرفت که در آن از زندگانی و آثار طبرسی سخن به میان آمده است. پانوشت هایی نیز در ذیل صفحات این چاپ موجود است.
تصحیح تهران
نخستین چاپ تحقیقی کتاب در اسفند سال ۱۳۴۷ از سوی انتشارات دانشگاه تهران با مقدمه و تحقیق ابوالقاسم گرجی (م ۱۳۸۹ش) به انجام رسید. گرجی در مقدمه ۳۲ صفحه ای خود، درباره زندگانی و آثار طبرسی و برخی ویژگی های جوامع الجامع سخن گفته است و نسخه هایی را که در چاپ بدان ها مراجعه داشته، معرفی کرده و در پایان، کیفیت تصحیح کتاب را بیان کرده است. مجلد دوم جوامع الجامع در سال ۱۳۵۹ش و مجلد سوم در سال ۱۳۷۱ش، توسط انتشارات دانشگاه تهران با تصحیح ابوالقاسم گرجی به چاپ رسید. در سال ۱۳۷۷ این ۳ مجلد با همکاری دانشگاه تهران و انتشارات سمت تجدید چاپ شد. مجلد چهارم و پایانی آن نیز در سال ۱۳۷۸ با تصحیح گرجی و با همکاری دو انتشارات مذکور از چاپ خارج شد.
امتیازات این تصحیح
آوردن شکل و اعراب کلمات در بخش اعظم کتاب، پانوشت های توضیحی و ذکر نسخه بدل ها، غلط های چاپی اندک و فهرست های کارآمد از مزایای چاپ گرجی است.
تصحیح بیروت
چاپ دیگری نیز از تفسیر جوامع الجامع در سال ۱۴۰۵ق / ۱۹۸۵م توسط دارالاضواء بیروت با تصحیح آقای کامل سلیمان در ۲ مجلد منتشر شد. پانوشت های این چاپ در حد معانی واژگان و ذکر نشانی آیات است و پانوشت های تفصیلی و توضیحی در آن به چشم نمی خورد و کتاب بدون مقدمه تحقیق و فهرست های لازم به چاپ رسیده است.
تصحیح قم
چاپ دیگری نیز از تفسیر جوامع الجامع با تحقیق موسسه نشر اسلامی در سال ۱۴۱۸ق در قم انتشار یافت. مزیت این چاپ نسبت به چاپ گرجی، یافتن منابع اقوال طبرسی و ذکر آن ها در پانوشت و توضیح درباره اعلام متن در پانویس است.
ترجمه
ترجمه ی کاملی نیز از این تفسیر بر مبنای چاپ مرحوم گرجی توسط گروه ترجمه عربی بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی در ۶ مجلد انجام شد. مجلد نخست آن در سال ۱۳۷۴ش و مجلد ششم آن در سال ۱۳۷۷ش به چاپ رسید.
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن؛ الذریعه، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
- قربانی زرین،باقر؛ تبیین رویکرد طبرسی در تفسیر جوامع الجامع، نشریه پژوهش دینی، شماره ۲۳، ص ۹۱.
