«تفسیر الصراط المستقیم»، تالیف سید حسین بروجردى، به زبان عربى است که توسط غلامرضا مولانا بروجردى تحقیق و تعلیقه نگارى شده است.
تفسیر الصراط المستقیم شامل تمام قرآن نمی باشد؛ مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانى در این باره نوشته است: «سه مجلد ضخیم از این تفسیر بیرون آمده است. در جلد اول، ۱۴ مقدمه را بحث کرده است. جلد دوم به سوره فاتحه اختصاص یافته و بهطور مبسوط به این سوره مى پردازد و جلد سوم مشتمل بر تفسیر سوره بقره تا آیه ۲۵۵ آن است. تاریخ تالیف این ۳ جلد از ۱۲۷۰ تا ۱۲۷۵ ق، مى باشد».
ساختار تفسیر الصراط المستقیم
مفسر در هر سوره، سخن را با بیان وجه تسمیه سوره، آغاز مى کند و با بحث هاى فضل سوره، نزول سوره (که سخن از مکى، مدنى بودن و اختلاف موجود در آن مى باشد)، عدد آیات (که با بیان راى کوفى، بصرى، حجازى، شامى و… به تحلیل و نقد آنها مى پردازد) ادامه مى دهد.
مفسر محترم در نقل اقوال و مطالب، از منابع تفسیرى و روایى عامه و خاصه بهره برده که برخى از آنها عبارتند از:
- تفسیر امام حسن عسکرى (علیه السلام)
- تفسیر مجمع البیان.
- تفسیر قمى.
- تفسیر البرهان.
- تفسیر نور الثقلین.
- تفسیر عیاشى.
- تفسیر صافى.
- تفسیر کنز الدقائق.
- تفسیر فخر رازى.
- تفسیر کشاف.
- نهج البلاغه.
- صحیفه سجادیه.
- کافى ( اصول و فروع).
- بحار الانوار.
- صحیح مسلم.
- صحیح ترمذى.
و…
روش تفسیر الصراط المستقیم
اگر بخواهیم روش غالبى تفسیر الصراط المستقیم را توصیف نماییم، باید گفت که روش مفسر، روایى، با استفاده از روایات پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیم السلام) است. وى در کنار آن، رویکردى اخبارى در بعضى مسائل از خود نشان مى دهد ( مانند بحث تجسم اعمال، ج ۴، ص ۵۰۰ به بعد).
شیوه کلامى را نیز کم و بیش در تفسیر خود دارد. او در مباحث کلامى وارد شده و توضیحات بیش از مقام تفسیر مى دهد (مانند ج ۳، ص ۵۰۶، به بعد ذیل «إیاک نستعین» و بحث استعانت، در اعیان ثابته، اغراض افعال الهى، نظر اشاعره و رد آن و نیز ج ۴، ص ۲۰۹ به بعد، بیان مفصل مجسمه، مشبهه، مجبره، مفوضه و نقد آنها).
بعد تحلیلى و اجتهادى و بیان احتمالات متعدد در معانى آیات و الفاظ را نیز باید به شیوه ایشان اضافه کرد (مانند ذکر اقوال و احتمالات در«ذلک الکتاب»،ج ۴، ص ۹۲، به بعد.)
در بیان اقوال مفسرین فقط به نقل آنها اکتفا نکرده، به نقد و بررسى آنها مى پردازد ( مانند ج ۳، ص ۵۱۱ به بعد، بحث مفصل در معناى استعانت).
در این بین نظرى به مسائل عرفانى داشته، براى توضیح مطلب خود و گاه براى نقد، آنها را مطرح مىنماید. ( مانند اشاره به نظر مولوى با استفاده از اشعار وى، دیدگاه افلاطون، کفر دانستن اعتقاد به وحدت وجود در بحث هدایت، ج ۳، ص ۵۴۰ تا و همچنین اشاره به بحث عوالم الهیه ج ۴، ص ۱۵ به بعد و نقد ابن عربى در بحث عذاب ج ۴، ص ۲۶۳)
در این بخش گاهى بحثى مستقل به نام « تبصره عرفانیه» را مطرح مىنماید ( مانند ج ۳، ص ۷۸).
مطالبى مفصل در استعاذه و تفسیر بسم الله الرحمن الرحیم را در ابتداى سوره حمد بیان کرده اند که در سوره بقره این دو مطلب مطرح نمى شود.
در تفسیر آیات، ابتدا لغات مشکل آیات را بیان کرده، به توضیح آن مى پردازد، سپس قرائت کلمات را در حد بیان بعضى قرائات شاذه و مطرح کردن برخى مسائل تجویدى مانند موارد وقف (مانند ج ۴، ص ۱۰۲)، گوشزد کرده، گاهى نیز در این قسمت عنوانى به نام «قرائه غریبه» بازگو مى کنند (مانند ج ۴، ص ۹۸). پس از آن شان نزول آیه را (در صورت دارا بودن) نقل و تجزیه و تحلیل مى نماید.
بعد از اتمام مباحث فوق، عنوان «تفسیر فراز آیه» آغاز شده، به تبیین و شرح مفصل آن مى پردازد.
در توضیح کلمات و معنا و تفسیر آنها در کنار روایات و تحلیل هاى اجتهادى خود، از آیات دیگر قرآن نیز بهره مى برند (مانند ج ۴، ص ۲۱۹- ۲۲۰ و ۲۲۱).
گزارش محتوای تفسیر الصراط المستقیم
درباره محتوا و ویژگى هاى تفسیر الصراط المستقیم، توجه به نکات زیر مفید است:
- مفسر در مقدمه مى نویسد: آنچه که ارزش تنافس و مباهات دارد، اکتساب فضائل نفسانى و علوم الهى است که ذخیره ابدى و سبب سعادت ازلى و ابدى است. من در ابتداى جوانى توفیق یافتم که از معقول و منقول علوم اسلامى خوشه چینم و در اصول و فروع آن، عمیقا تفکر نمایم و بهره وافرى ببرم، اما دریافتم که اینها پوسته اى بیش نیست؛
لذا تصمیم گرفتم دوباره در معارف حقیقیه و اسرار ربانى و علوم لدنى و فیوض قدسى و اسرار دین و انوار شریعت محمدى (ص) تعمق نمایم، همه آنها را در قرآن کریم یافتم که مشتمل بر «ما کان و ما یکون إلى یوم الدین»، بلکه تا ابد الآبدین است و نیز یافتم که به جنبه هاى مختلف علوم و فنون قرآن و مراتب ظهور و بطون آن جز راسخان در علم دسترسى ندارند؛
پس در اخبار و آثار آنها شب و روز تعمق نموده و از انوار آنها استمداد کردم… پس از آن با بضاعتى قلیل و تلاشى کثیر اخبار مربوط به هر آیه را استقصا نموده و در حل مشکلات و متشابهات به آنها رجوع کردم و در معانى لغوى، فنون ادبى، مقاصد حکمى، مسائل فقهى، اختلافات مذهبى، اصول کلامى، حقایق ربانى، علوم نبوى و امامى و علوم دیگر، آنچه که مى توانستم از آیات به طریق دلالات و اشارات، استنباط کردم و آنها را جهت افاده بیشتر ثبت کرده و نوشتم؛ نام آن را «الصراط المستقیم فی تفسیر الکتاب الکریم» نهادم؛ امید که نافع براى من و سایر مومنین از شیعه امیرالمومنین (علیه السلام) واقع شود.
- مفسر قبل از شروع به تفسیر، ۱۴ مقدمه را مورد بحث قرار داده اند:
- حقیقت علم، انواع علوم و مراتب آنها و علم تفسیر.
- فضیلت قرآن و تمثل آن در روز قیامت و تعلیم و تعلم و قرائت و حفظ آن.
- حقیقت قرآن و مراتب آن در هستى و ظهور آن در تنزیل به شکل حروف و کلمات و قرآن ناطق.
- اسما و القاب قرآن، معناى کلام نفسى، کیفیت وحى و الهام و تحدث و حظ ائمه (علیهم السلام) از وحى و الهام و معناى تلقى و انواع مکاشفات.
- تبیان و تفصیل بودن قرآن و بیان کیفیت انشعاب علوم از آن.
- معناى تفسیر، تنزیل، تاویل، ظاهر، باطن، محکم، متشابه، ناسخ، منسوخ، حجیت قرآن، صحت استدلال به ظواهر آن در اصول و فروع، تفسیر به راى و ضابطه تاویل.
- معناى انزال و تفاوت آن با تنزیل، معناى سوره و اقسام چهارگانه آن، آیه، کلمه، حروف و ضبط سور، آیات و حروف قرآن.
- اینکه علم قرآن، مخزون نزد اهلبیت (علیهم السلام) مى باشد و بیان اینکه انتهاى سلسله قرآن و علم تفسیر، آنها هستند.
- قرآن در حق ائمه (علیهم السلام)، شیعه آنها و اعداى آنهاست.
- وجوه اعجاز قرآن و فرق آن با حدیث قدسى.
- بحث سبعه احرف، اشاره به منشا اختلاف قرائات، قرائات سبعه و عشره، تواتر و جواز اخذ آنها.
- کیفیت قرائت، آداب ظاهرى و باطنى آن، معناى غنا و حرمت آن، معناى ترتیل و اشاره به حجب قلبیه در قرائت و کیفیت رفع آنها.
- احکام قرائت، وجوب، حرمت، کراهت و استحباب.
- استشفاء و استکفاء به آیات، سبب مخالفت رسم الخط قرآن با غیر آن، سجده هاى قرآن و کیفیت استخاره به آن.
- وى در ذیل «الم»در سوره بقره، بحث را به کل حروف مقطعه مى کشاند و اقوال را بیان و تجزیه و تحلیل مى نماید (ج ۳، ص ۵۶ تا ۷۶ بعد از بیان قول نهم، وجوه آخر را مطرح مىکنند).
- در بحث «دلاله الحروف و الألفاظ على مدلولاتها» واضع را خداوند مى داند و این دلالت را ناشى از وضع او محسوب مى دارد.
- عنوانى به نام «دلیل اعجاز القرآن»، ذیل برخى از آیات مطرح مى نماید که در آن بحث، از وجوه و جنبه هاى مختلف اعجاز آیه یا آیات مورد نظر، سخن به میان مى آورد (مانند ج ۴، ص ۴۷۹).
- مفسر محترم ضمن رعایت تفسیر ترتیبى، از بیان موضوعات قرآنى متناسب با آیات و توضیح آنها به کمک روایات و آیات دیگر، کوتاهى نکرده و بحث هاى موضوعى زیادى را مطرح مى نماید.
محقق کتاب تفسیر الصراط المستقیم
محقق ارجمند این تفسیر، غلامرضا مولانا بروجردى، انگیزه خود را از تحقیق، این مى داند که با مطالعه تفسیر الصراط المستقیم، آن را از هر جهت جامع و پرمحتوا دانسته و از اینکه تا آن زمان منتشر نشده ابراز تاسف مى نماید، سپس شوق خود را براى نشر آن به نوادگان مفسر که نسخه خطى به خط مصنف و نسخه استنساخ شده از آن، نزد آنان بوده، ابراز داشته، با مساعدت آنها، امر تحقیق را انجام داده است.
وى در ابتدا مقدمه اى در ۱۲۰ صفحه ارائه داده است. در این مقدمه پس از بیان اجمالى درباره تفسیر و مشاهیر صحابه در تفسیر، طبقات مفسران را از قرن اول هجرى تا زمان مفسر (قرن سیزدهم هجرى) مطرح کرده که جمعا ۳۴۹ نفر را مورد بررسى قرار داده است، سپس به معرفی مفسر، اساتید و شاگردان او، دیدگاه علما درباره وى، وفات، تالیفات و فرزندان ایشان، پرداخته است.
وى در پاورقى سعى در بیان مصادر روایات و اقوال، آدرس آیات و تراجم اعلام داشته است.
منابع
- مقدمات و متن کتاب.
- دائره المعارف تشیع، ج ۴، ص ۵۵۴.
- طبقات مفسران شیعه، عقیقى بخشایشى، ج ۴، ص ۱۳۴.
- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى، ج ۱، ص ۷۲۰، بهاءالدین خرمشاهى.
