تفسیر عرفانی گونه ای از تفسیراست که مفسر ابتنای آن را بر تأویل ظاهر الفاظ قرآنی می نهد پیشینۀ این تلقی از قرآن که درورای ظاهرالفاظ بطون مختلفی پنهان است و کشف و شهود عرفانی دست یابی بدان را ممکن می سازد سبب بروز این گونه ازتفاسیرشده است . اساساً اهل عرفان خود را خواص وبرخی ارسرشناسان آنان خود را «خاص الخواص » می دانند وبراین باورند که راه آن ها برای دریافت مطالب واسرار نهفتۀ الهی بهترین راه است وفقط برای ایشان ممکن و بر دیگرافراد پوشیده است باتوجه به دیدگاه آنان ، تفسیرعرفانی مجموعه ای ازدریافت های درونی عارف وحاصل تأملات واستنباط های ذوقی وتجارب فردی وعرفانی است. انواع رمز پردازیها وگرایش های استعاری در این گونه به منصۀ ظهور میرسد و در آن عارف بر مبنای تعالیم عرفانی و یا ذوق وجدانی حاصل از شهود باطنی به تأویل ظواهر آیات قرآن دست میزند. این رویکرد تفسیری برآیند مبانی ویژه هستی شناسی ومعرفت شناسی عارفان است . عارفان برای جهان هستی باطن وظاهری قائل اند ومعتقدند که هستی هر لحظه از بطون به ظهورمیآید و دو باره از ظهور به بطون میرود و ، ازاین رو هم چون تنفس دارای قبض وبسط است (ابن عربی ، ج ۲ ، ص ۳۹۱- ۳۹۲) . ایشان با برخی بیانات به هم گونی این قبض وبسط وظاهروباطن درانسان وجهان ودرقرآن نیزپرداخته اند (شایگان ، ص ۱۱۰) .
تفسیر سهل تستری ازقدیم ترین نمونه های تفسیرعرفانی است و پس از آن حقایق التفسیر سلمی را باید نام برد که بر ساخته از مجموعه ای از تفاسیر منسوب به امام جعفر صادق (ع) است که در بخش مربوط به تفاسیر امامان به وصف آن پرداختیم . گفتنی است که بسیاری از تفاسیرعرفانی در قرن ۷ ق درعصر سیطرۀ مغولان بر محافل اسلامی پدید آمده و شاید سرخوردگی ها مردم آن عصرگرایش به این دست آثار را تشدید کرده است. از دستاوردهای این جریان تحریر مجدد و تکمیل تفسیر خواجه عبدالله انصاری به همت رشید الدین احمد بن ابی سعید میبدی با عنوان کشف الاسراربود . تفسیر میبدی دارای سه لایۀ مضمونی است؛ لایۀ اول ترجمهای از آیات به فارسی است و در لایۀ دوم مباحثی مبتنی برعلم ظاهر از مباحث ادبی و احادیث و اسباب نزول آمده است و لایۀ سوم به تفسیر اشاری (اشارۀ ظاهرآیه برمعنا) اختصاص یافته است . در بخش مهمی از این لایۀ آخر اقوال تفسیری خواجه عبدالله انصاری آمده و مفسر به اقوال برخی از دیگر بزرگان صوفیه مانند جنید و شبلی و با یزید بسطامی نیز توجه کرده است هم زمان ، روزبهان بقلی هم ، که خود صاحب آموزه ای مهم در تصوف بود، عرائس البیان را تدوین کرد. سالهای انتقال از قرن ۶ به ۷ ق ، یعنی سالهای ظهوربرخی ازبزرگان طریقه های صوفیه درشرق اسلام تأثیراتی در تفسیرنویسی آن قرن گذاشت . افزون بر تفسیرالتأویلات النجمیه ی شیخ نجم الدین کبری ، صوفی خوارزمی و بنیانگذارطریقۀ کبرویه (بروسوی ج ، ۱، ص ۷) ، نجم الدین دایه هم ، که با یک واسطه طریقت را از او گرفته بود ، راه او را ادامه داد و تفسیری عرفانی نوشت . دراین میان ، التأویلات کمال الدین عبدالرزاق کاشی نقطۀ عطفی درتاریخ تفسیرعرفانی دراین عصراست .
ارشد الدین نیریزی (- شیراز۶۰۴ ق)
فقیه ، محدث درقرن های ۶ و ۷ ق .
ابوالحسن علی بن محمد ، اهل نیریز . در برخی منابع کنیۀ او را ابوالفضل هم گفته اند اگرچه از زمان تولد او اطلاعی در دست نیست ، با توجه به تاریخ درگذشت برخی ازاستادانش ، می توان دهه های نخست قرن ۶ ق را حدود زمانی تولد او درنظرگرف، پس از آموختن دانش های اولیه در دیارخود ، نیریز ، وسپس شیراز ، برای زیارت خانۀ خدا ونیزافزون بردانش خویش راهی سفرشد (جنید شیرازی ، ص ۳۷۲ – ۳۷۶) . ارشد الدین درعلوم دینی مهارت داشت ودرمقام فقیه ومحدث بسیارمشهوربود . وی ، افزون برشیراز ، درسفرهایی به حجازوعراق ، محضراستادانی را درک کرد که ازجملۀ آن ها می توان به ابوالوفا احمد بن ابراهیم فیروزآبادی وشیخ توران کبیروابومقاتل مناوربن فرکوه دیلمی اشاره کرد (کربن ، ص ۲۲) . دربازگشت به شیراز ، امامت مسجد عتیق شیراز را برعهده گرفت وبه همین مناسبت دربرخی منابع او را « عتیقی» نیزخوانده اند. برخی ازبزرگان ، به ویژه مشاهیر عرفان ، محضراو را درک کرده اند وازشاگردان وراویان اویند وازآن جمله اند شیخ روزبهان بقلی شیرازی و عزالدین مودود زرکوب وفرزندش ، عماد الدین محمد ، وسراج الدین مکرم ، قاضی القضات فارس . درمنابع دربارۀ نوع رابطۀ نیریزی وروزبهان سخن بسیارآمده است وگویا ، افزون برجلسات گوناگون ، دربرخی ازمجالس سماع صوفیانه نیز باهم شرکت می کرده اند . با آن که نیریزی صوفی نبود ، بسیاربه زهد گرایش داشت ودربارۀ روزبهان آورده است : « اگرآنچه من ازشیخ روز بهان دیدم ملک مقرب نیز می دید ، به چرخ می آمد « روزبهان ثانی ، ص ۵۳) .
نیریزی آثاری درحدیث وادب وتفسیرداشت که با کوره الطلب لاهل الادب و تنویرالمصباح فی شرح المصابیح به ترتیب درادب وحدیث است . اثرتفسیری اوبا عنوان مجمع البحرین نیزازشهرت بسیاری برخوردار است . با توجه به گرایش نیریزی به زهد ومباحث عرفانی ، درتفسیرخود به تمایلات اخلاقی وزهد گرایانه توجه تا داشته است (عتیقی بخشایشی ، طبقات مفسران شیعه ، ج ۲ ، ص ۲۰۲ – ۲۰۳) .
روزبهای شیرازی (فسا ۵۲۲ – شیراز۶۰۶ ق)
عارف مفسردرقرن های ۶ و ۷ ق .
ابومحمد روزبهان بن ابی نصربقلی ، اهل فسا . علوم پایه را درزادگاه خود آموخت . درحدود ۲۵ سالگی حالتی به او دست داد که سبب دوری او ازخلق شد واو را به انزوا کشاند . روزبهان درطول زندگی سفرهای بسیارکرد ودرکرمان و عراق وشام واسکندریه حضور یافت وازافراد بسیاری دانش آموخت که این دانش را باید به دانش ظاهرودانش باطن تقسیم کرد . ازمشایخ اواطلاعات چندانی دردست نیست وفقط نام برخی ازآن ها درمنابع یاد شده است . اصلی ترین استاد او ارشد الدین نیریزی است که درحق شاگردش بیان کرده است که درقیامت شاگردان به استادان خود مفتخر می شوند ، اما من به شاگردی روزبهان . ازدیگرمشایخ اویند شیخ جاگیرکردی وفخرالدین ابوطاهراصفهانی وشیخ سراج الدین محمود بن خلیفۀ بن عبدالسلام سالبه (ص ۲۱۹) .
آثارروزبهان این هاست : عبهرالعاشقین ، که با مقدمه وتصحیح هانری کربن ومحمد معین درتهران انتشاریافت ؛ کشف الاسرار ، که ترجمۀ احوال روحانی خود اوست و مؤلف آن را در۵۷۷ ق به زبان عربی تألیف کرده وبخشی ازآن دراستانبول در۱۹۷۱چاپ شده است . شرح شطحیات ، که ترجمه وشرحی برمنطق الاسراراست وهانری کربن آن را در۱۹۱۳ درپاریس به همراه بخش هایی ازالطواسین حسین بن منصورحلاج منتشرساخته است . تفسیرعرائس وی نیزاثری ارزشمند ودرخورتوجه است . این تفسیر ، چنان که ازمؤلفش انتظارمی رود ، درقالب رمزپردازی ها واشارت وبرطریق عارفانه تألیف شده ودرآن آرای بزرگان صوفیه وعرفای پیشین گرد آوری شده است . باید این تفسیررا قدیم ترین تفسیرعرفانی قرآن کریم دانست که با عقاید صوفیه مطابق وبرتأویل های عارفانه مبتنی است .
روزبهان درمقدمۀ اثرخود علت تألیف را بیان کرده است : « چون کلام الهی را ازلی وازجهت ظاهروباطن نامحدود یافتم ، دانستم که کسی را توان رسیدن به کمال وغایلت معانی آن نیست ؛ پس برآن شدم نا ازاین دریاهای بی کران جرعه ای چند ازحکمت های ازلی وافاضات ابدی بنوشم . سپس به نقل اقوال استادان خود پرداختم و ازمیان آن ها بهترین وظریف ترین را برگزیدم» .
ازشاخصه های مهم این اثرجایگاه زنجیره ای آن درمیان آثارتفسیری عرفانی است . دراصل ، این اثردرادامۀ مسیرلطایف الاشارات قشیری وعرفان غزالی تدوین شده است ومؤلف تلاش کرده تا میراث پیشینیان خود تا آن زمان را یک جا گرد آورد و مجموع آن را به نسل بعد انتقال دهد (قاسم پور ، « روزبهان . . . » ، ص ۸۶ – ۹۵) .
نجم الدین دایه (ری – ۶۵۴)
عارف نامی قرن ۷ ق
نجم الدین عبدالله بن محمد اسدی ، معروف به دایه ، اهل ری . وی درطریقت برمشرب شیخ نجم الدین کبری بود وشیخ مجدالدین بغدادی انتقال دهندۀ طریقت نجم الدین کبری به وی بوده است . نجم الدین دایه از ری به عراق وباری دیگربه همدان واردبیب وازآن جا به آسیای صغیرسفرکرد وامکان آن را یافت تا دراین سفرها محضرشیخ شهاب الدین سهرودی وشیخ صدرالدین قونوی ومولانا جلال الدین بلخی را درک کند . درمنابع به آغازسفراو دراواخرقرن ۶ ق اشاره شده ومحمد ریاحی براین نظراست که اودر۶۰۰ ق در مصر بوده است (موحدی ، ص ۳۷ – ۳۸) .
ازمیان مشایخ اوباید ابورشید محمد غزال وعبد المعزهروی ومنصوربن فراوی و ابن عویس وابوالجناب احمد خیوقی را نام برد . هم چنین ، بسیاری نزد او درطریقت گام نهادند وبرخی نیرنه درمسرعرفان ، که با درک محضرا ودرشمارراویان وی قرارگرفته اند که ازمیان آن ها می توان به شمس الدین محمد بن حسن ساوجی و شرف الدین دمیاطی ومحی الدین محمد شاه غزالی واسماعیل بن عثمان قصری و قطب الدین بن قسطانی اشاره کرد (ذهبی ، تا ، ریخ الاسلام ، ج ۵۲ ، ص ۱۶۷ ؛ مستوفی ، ص ۶۷۱؛ صفدی ، ج ۱۷ ، ص ۵۷۹) . نجم الدین دایه آثاربسیاری تألیف کرده که بی شک مهم ترین آن ها مرصاد العباد من المبدأ الى المعاد (چاپ محمد امین ریاحی ، تهران ، ۱۳۵۲ ش) است . افزون براین ، باید ازکتاب های مرموزات اسدی درمرموزات داوودی (چاپ محمد رضا شفیعی کدکنی ، تهران ، ۱۳۵۲ ش) ومنارات السائرین ومقامات الطائرین (چاپ سعید عبدالفتاح ، کویت) ورسالۀ الطیور(چاپ محمد امین ریاحی ، تهران ، ۱۳۷۱ش) ورسالۀ عقل وعشق (چاپ تقی تفضلی ، تهران ، ۱۳۶۷ ش) یاد کرد .
نجم الدین دایه در اواخرعمر تفسیری عرفانی با مفاهیمی در تأویل آیات با عنوان بحرالحقائق فی التفسیرالسبع المثالى تألیف کرد . این تفاسیرازآغازسورۀ حمد تا پایان سورۀ طوررا دربر دارد وعلاء الدولۀ سمنانی ، که خود هم مشرب نجم الدین بود ، آن را به پایان رساند . تفسیربرسیاق مرصاد العباد است ودرنسل های بعد ازوی بسیارمورد اقبال اهل عرفان قرارگرفته است . البته برخی درصحت انتساب این تفسیربه وی تردید کرده و آن را ازتألیفات شیخ نجم الدین کبری دانسته اند ؛ اما ، به دلایل گوناگون ، ازجمله همسانی متن این اثر با مرصاد العباد وارجاع مؤلف به برخی آثاردیگرش هم چون منارات السائرین ، تردید درصحت انتساب چندان صحیح نمی نماید (موحدی ، ص ۴۸ – ۵۵) .
پی نوشت ها:
- ابن عربی ، محی الدین (بی تا) . الفتوحات المکیه ، به کوشش عثمان یحیی ، قاهره ، الهیئه العلمیه العامه .
- بروسوی ، اسماعیل حقی (۱۲۸۷ ق) . روح البیان ، استانبول ، ج ۱٫
- جنید شیرازی (۱۳۲۸) . شد الازارفی حط الاوزارعن زوار المزار ، به کوشش محمد قزوینی وعباس اقبال ، تهران .
- کربن هانری (۱۳۷۶) .« تصوف روزبهانی» ، ترجمۀ محمد علی اخوان کیهان فرهنگی ، ش ۱۳۲ .
- روزبهان بقلی (۱۳۸۰) . عبهرالعاشقین ، به کوشش جواد نوربخش ، تهران .
- روزبهان ثانی ، ابراهیم (۲۰۰۳) . تحفه العرفان ، به کوشش جواد نوربخش ، تهران .
- عقیقی بخشایشی ، عبدالرحیم (۱۳۷۱) . طبقات ، مفسران شیعه ، قم ، نوید اسلام .
- موحدی ، محمد رضا (۱۳۸۰) . «نجم الدین رازی وتفسیرعرفانی قرآن » ، بینات ، ش ۳۰ .
- ذهبی محمد حسین (۱۴۰۸ق) . تاریخ الاسلام ، به کوشش عمرعبدالسلام ، بیروت ، ج ۵۲ .
- مستوفی ، حمدالله (۱۳۶۲) . تاریخ گزیده ، به کوشش عبدالحسین نوائی ، تهران .
منبع: نقش شیعه در فرهنگ و تمدن
