دعا یک امر فطری است که همه انسان به آن توجه دارد حتی بت پرستان و مشرکین به خاطر فطری بودن آن در مقابل خدایان شان به دعا می پردازند. ممکن است خداوند وضعیت آنان را با قطع نظر از اینکه در پیشگاه چه کسی دعا می کند، مورد توجه قرار داده و بعضا دعاهای آنان را به اجابت برساند.
بنابراین در دعا در برابر خدا انسان خودش را باید حقیر و محتاج به خدا حس نموده تا یک حالت نفسانی برای او ایجاد شود و بتواند به صورت واقعی دعای خود را در برابر خدا مطرح نماید. انسان متکبر اولا دست به دعا بر نمی دارد و ثانیاً اگر دعا هم بکند به علت غرور و تکبری که دارد دعایش اجابت نمی شود.
به عبارت دیگر در هنگام دعا توجه به عظمت خداوند بر انسان تأثیر به سزایی دارد. انسان در برابر کسی قرار می گیرد که خالق و پروردگار اوست که هر قدرتی در برابر او خود را عاجز و ناتوان می بیند. از این‌رو عظمت و قدرت بی منتهای او باعث می شود انسان در صورتی که واقعا خود را در حضور خداوند احساس کند، خود بخود فروتنی، و ترس بر او مستولی شده و در مقام التماس و زاری بر می آید.
خداوند فرموده است: «إِنَّهُمْ کانُوا یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ یَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً؛[۱]یعنی آنها در نیکی‌ها سرعت مى کردند و از روى رغبت و رهبت( امید و بیم) ما را مى خواندند». این آیه شریفه درباره خانواده حضرت زکریا که با دعای او حضرت یحیی را در پیری به آن حضرت عنایت فرمود، نازل شده است.
در این آیه شریفه سه صفت را از این خانواده نقل نوده و فرموده است:«آنها در انجام کارهاى خیر، سرعت مى کردند» (إِنَّهُمْ کانُوا یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ). «آنها به خاطر عشق به طاعت و وحشت از گناه در همه حال ما را مى خوانند»(وَ یَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً). «آنها همواره در برابر ما خشوع داشتند (خضوعى آمیخته با ادب و احترام و ترس آمیخته با احساس مسئولیت» (وَ کانُوا لَنا خاشِعِینَ).
ذکر این صفات سه گانه ممکن است اشاره به این باشد که آنها به هنگام رسیدن به نعمت گرفتار غفلتها و غرورهایى که دامن افراد کمظرفیت و ضعیف الایمان را به هنگام وصول به نعمت مىگیرد نمى شدند، آنها در همه حال نیازمندان- را فراموش نمى کردند، و در خیرات، سرعت داشتند، آنها در حال نیاز و بى نیازى، فقر و غنا، بیمارى و سلامت، همواره متوجه خدا بودند، و بالآخره آنها به خاطر اقبال نعمت گرفتار کبر و غرور نمى شدند، بلکه همواره خاشع و خاضع بودند.[۲]
از این رو در آیه دیگر فرموده است: «ادْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَهً؛[۳] پروردگار خود را از روى تضرع و در پنهانى بخوانید». و نیز در مورد خوف از خدا در هنگام دعا فرموده است: « وَ اذْکُرْ رَبَّکَ فی نَفْسِکَ تَضَرُّعاً وَ خیفَهً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ وَ لا تَکُنْ مِنَ الْغافِلینَ؛[۴] پروردگارت را در دل خود از روى تضرع و خوف و آهسته و آرام صبحگاهان و شامگاهان یاد کن و از غافلان مباش».
پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است: «هرگاه خداوند بندهاى را دوست بدارد او را مبتلا مى کند تا زارى و تضرّع او را بشنود.»[۵]
در دعاهاى اهل بیت علیه السلام آمده است: «و لا ینجینی منک إلّا التضرّع إلیک[۶]؛ یعنى خداوندا! مرا از تو نجات نمى دهد جز زارى و تضرع به پیشگاه تو».
در آنچه از سوى خدا به موسى علیه السلام وحى شده آمده است: «اى موسى! هنگامى که مرا مى خوانى ترسان و بیمناک باش و پیشانى بر خاک نه و با گرامىترین اعضاى بدنت برایم سجده کن؛ و آنگاه که در پیش روى من مى ایستى خوار و متواضع باش؛ و زمانى که با من مناجات مى کنى با دلى ترسان مناجات کن.»[۷]
به عیسى علیه السلام وحى فرمود: «اى عیسى! همچون غریق اندوهگینى که هیچ فریادرسى براى او نباشد مرا بخوان. اى عیسى! دلت را براى من خوار گردان، و در خلوت مرا بسیار یاد کن، و بدان خشنودى من در این است که نسبت به من فروتنى کنى، و در این امر زنده باش و مرده مباش و آواز اندوهناک خود را به من بشنوان.»[۸]
بنابراین در هنگام دعا یکی از مهمترین عوامل اجابت دعا فروتنی، تضرع و زاری است.انسان نباید خود را طلبکار خدا بداند بلکه به فضل و کرم خداوند امیدوار باشد.
پی نوشت ها
[۱] . انبیاء، ۹۱.
[۲]. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج۱۳، ص۴۹۲، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چ۱۰، ۱۳۷۱ ش.
[۳] . اعراف، ۵۵.
[۴] . اعراف، ۲۰۵.
[۵] . الشعب بیهقى، الفردوس دیلمى از ابى هریره، الجامع الصغیر باب همزه.
[۶] . صحیفه سجّادیه دعاى چهل و هشتم که در روز اضحى و جمعه خوانده مىشود.
[۷] . کافى، ج ۸، ص ۴۴.
[۸] . کافى، ج ۸، ص ۱۳۸ و ۱۴۱، و در آن آمده است:« اى عیسى! دلت را برایم پاکیزه کن.»
منبع:برگرفته از کتاب راه روشن؛ ترجمه المحجه البیضاء فى تهذیب الإحیاء، ج۲.(با اضافه نمودن مطالب جدید)
