على(علیه السلام)، نمونه کامل انسان الهى، الگوى تربیتى اسلام و تبلور عینى تفکر توحیدى است. انسان والایى که از کودکى در محضر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) رشد کرد، در مکتب او پرورش یافت و در پرتو ابعاد روحى و مکارم اخلاقى والاى ایشان و در سایه فرهنگ قرآنى، شخصیتش شکل گرفت. او که حافظ قرآن، قرآن ناطق و مفسر راستین آن است، احاطهاش به معارف الهى چنان است که تنها او مى تواند بگوید: «لَوْ کُشِفَ الغطاءُ ما ازددتُ یقینا؛ حتى اگر همه پردهها کنار رود، ذرهاى به یقین من افزوده نمى شود».(۱)
در نهج البلاغه و در کلام امام على(علیه السلام) که همه چیز رنگ و بوى الهى دارد، طبعا روش‌ها، ابزارها، مواد، مراحل، عوامل و اهداف تربیت نیز خداگونه و به منظور تکامل انسان، تصفیه روح، رهایى از بندگى غیرخدا و مبارزه با نفس امّاره است. در این مکتب، بدترین دشمن انسان، نفس هواخواه و سرکش وى است که او را به تباهى و نافرمانى فرامى‌خواند: «اَعْدى عَدُّوکَ نَفْسُکَ التّى بَین جَنْبِیْک…».(۲)
از نظر آن حضرت، دنیا محل تربیت و گذرگاه تکامل است: «یَابْنَ آدَمَ خَلَقْتُ الاَْشْیاءَ لاَِجْلِکَ وَ خَلَقْتُکَ لاَِجْلِى…؛ همه چیز براى انسان آفریده شده است و انسان براى خدا»(۳)، چنان که بازگشت او نیز به سوى خداست: «وَ لِلّهِ مُلْکُ السَّمَواتِ وَ الاَْرْضِ وَ مَا بَیْنَهُمَا وَ اِلَیْهِ الْمَصِیرُ…».(۴)
در نظام تربیتى نهج البلاغه، دستیابى به سعادت و خوشبختى، تنها در سایه شناخت خداوند، فرمانبردارى از دستورهاى او و پیمودن راه انبیاى الهى ممکن است. در این دیدگاه، انسان، عضوى فعال، مستقل، مفید و محترم از پیکره اجتماع بشرى است که باید شریک غمها و شادىهاى جامعه باشد. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: «مَثَلُ المُؤمِنِینَ فِى تَوادِّهِمْ وَ تَراحُمِهِمْ وَ تَعَاطُفِهِمْ، مِثْلَ الجَسَدِ اِذَا اشْتَکى عَنْهُ عُضْوٌ تَداعى لَهُ سائِرُ الْجَسَدِ بِالسَّهَرِ وَ الحُمّى».(۵)
بنى آدم اعضاى یکدیگرند که در آفرینش ز یک گوهرند
چو عضوى به درد آورد روزگار دگر عضوها را نماند قرار
تو کز محنت دیگران بىغمى نشاید که نامت نهند آدمى(۶)
اگر بپذیریم که تربیت به معناى آموزش آداب پسندیده و تخلّق به اخلاق نیکوست یا اگر آن را به تغییرات مطلوب و همه جانبه در ابعاد مختلف وجود انسان براى نیل به کمال تعبیر کنیم، از کلام و مرام آقا امیرالمؤمنین(علیه السلام) مىتوان روشهایى را براى تربیت انسان‌هاى صالح، متعهد و کارآمد دریافت کرد که در اینجا به چند نمونه اشاره مى کنیم:
۱- محاسبه نفس
از جمله روشهایى که در تربیت انسان بسیار مؤثر است، پاسبانىِ از خویش و محاسبه نفس یا به عبارت دیگر، «ارزیابى اعمال و انگیزه‌هاى پنهانى آن» است.(۷)
در نظام تربیتى اسلام، «حُسنِ عمل» مورد نظر است نه کثرت آن؛ چنان که امام صادق(علیه السلام) در تفسیر آیه شریفه: «لِیَبْلُوَکُمْ اَیُّکُم اَحْسَنُ عَمَلاً»(۸) مى‌فرماید: «لَیسَ یَعْنى اَکْثَرُ عَمَلاً وَلکِنْ اَصْوَبَکُمْ عَمَلاً و اِنَّمَا الاِْصابَهُ خَشْیَهُ اللّهِ و النِّیَهُ الصّادِقَهُ؛ منظور این نیست که چه کسى بیشتر عمل مى کند، بلکه مراد آن است که چه کس بهتر عمل مى‌کند و صحت عمل آنها ناشى از خشیت الهى و نیّت صادقانه است».(۹)
باید پذیرفت که هرگاه عمل، با تقوا همراه باشد، دیگر نمى‌توان آن را اندک شمرد؛ زیرا ارزش در اینجا، به عدد نیست، بلکه به خلوص است، از این رو مولاى متقیان مى‌فرماید: «لا یَقِلُّ عَمَلٌ مَعَ التَّقْوى».(۱۰) امام على(علیه السلام) درباره این روش مؤثر تربیتى، خطاب به فرزندانش و همه مسلمانان مى‌فرماید: «عِبادَ اللّهِ! زِنُوا اَنْفُسَکُمْ مِنْ قَبْلِ اَنْ تُوزَنُوا و حاسِبُوا مِنْ قَبْلِ أَن تُحاسِبُوا؛ اى بندگان خدا! خود را بسنجید قبل از آن که شما را بسنجند و از خویشتن حسابرسى کنید، پیش از آن که به حسابتان برسند».(۱۱)
همچنین فرمود: «اَصْلِحُوا دُنیاکُمْ وَ اعْمَلُوا لاِخِرَتِکُمْ کَأَنَّکُمْ تَمُوتُونَ غَدَا».(۱۲) و نیز فرمود: «طُوبى لِمَن ذَکَرَ الْمَعادَ وَ عَمِلَ لِلْحِسابِ و قَنِعَ بالْکِفافِ وَ رَضِىَ عَنِ اللّهِ؛ خوشا به حال کسى که به یاد معاد باشد و براى روز حساب عمل کند و به مقدار کفایت قناعت نماید و از خدا راضى باشد.»(۱۳)
امام خطاب به یکى دیگر از فرماندارانش که به بیتالمال تعدّى و از آن سوءاستفاده کرده بود مى‌فرماید: فَسُبْحانَ اللّه! أمَا تُؤمِنُ بِالْمَعادِ؟ أوْ ما تَخافُ نِقاشَ الْحِسابِ… وَ اللّهِ لَوْ اَنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَیْنَ فَعَلا مِثْلَ الَّذِى فَعَلتَ مَا کانَتْ لَهُمَا عِنْدِى هَوادَهٌ وَ لا ظَفِرا مِنِّى بِاِرادَهٍ حَتّى آخُذَ الْحَقَّ مِنْهُمَا…؛ آیا تو به معاد ایمان ندارى؟! از بررسى دقیق و سختگیرى حساب در روز قیامت نمى‌ترسى؟! به خدا سوگند اگر حسن و حسین این کار را کرده بودند، هیچ پشتیبانى و هواخواهى از ناحیه من دریافت نمى‌کردند و در اراده من، اثر نمى‌گذاردند تا آنگاه که حق را از آنها بستانم.(۱۴)
محاسبه و بازبینى آنچه در روز انجام مى‌دهد، انسان را از غفلت محفوظ مى‌دارد و مصون ماندن از غفلت، در تربیت و تزکیه مؤثر و کارساز است و انسان را به تکامل معنوى و تقویت خودآگاهى سوق مى‌دهد.
۲- زهدورزى و اعراض از دنیاگرایى
براى خودسازى و تهذیب نفس و تأثیرگذارى در دیگران، روشى که مطلوب و مؤثر است، زهدورزى و پارسایى است. در مکتب تربیتى امام على(علیه السلام)، دل بستن به زخارف دنیوى نظیر مال و جاه، آرزوهاى طولانى، پیروى از هواهاى نفسانى و… مذموم است. به تعبیر آن بزرگوار این امور، خرد آدمى را ضایع مى‌کند و او را به اشتباه‌کارى وامى‌دارد و از یاد خدا دور مى‌سازد:
«وَ اعْلَمُوا اَنَّ الاْءَمَلَ یُسْهِى الْعَقْلَ وَ یُنْسِى الذِّکْرَ فَاکْذِبُوا الاَْمَلَ فَاِنَّهُ غُرُورٌ وَ صَاحِبُهُ مَغْرُورٌ؛ بدانید آرزوها موجب اشتباه‌کارى و فراموشى از یاد خدا مى گردد، پس آن را دروغ انگارید؛ زیرا آرزو، فریبنده و آرزومند، فریب‌خورده است».(۱۵)
شاگردان مکتب علوى، ضمن آن که تحت تأثیر امور فریبنده جهان مادى قرار نمى‌گیرند و به آنچه وفا و بقایى ندارد دل نمى‌بندند، در عین حال، با نظر به فرمانهاى الهى: «..وَ لاَ تَنْسَ نَصیبَکَ مِنَ الدُّنیا…»(۱۶) و «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَهَ اللّهِ الّتِى اَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ…».(۱۷) هیچگاه دست از کار و کوشش نمى‌کشند و وظایف فردى و اجتماعى خویش را همواره به نحو احسن انجام مى‌دهند؛ هم از طیبات رزق دنیوى برخوردار مى‌شوند و هم از لذّات روحانى و معنوى و بندگى خداوند بهره مىبرند.
امیرمؤمنان، على(علیه السلام) در تفسیر و تبیین آیه شریفه: «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلى ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ…».(۱۸)، مفهوم واقعى زهد را چنین بیان فرموده است: اَلزُّهْدُ کُلُّهُ بَیْنَ کَلِمَتینِ مِنَ الْقُرآنِ: لِکَیْلا تَأْسُوا عَلى ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ… وَ مَنْ لَمْ یَأسَ عَلَى الْماضِى وَ لَمْ یَفْرَحْ بِالاْءتِى، فَقَدْ أخَذَ الزُّهْدَ بِطَرَفَیْهِ؛
تمام زهد و پارسایى در این دو جمله از قرآن است: هرگز بر آنچه از دستتان رفته است، دلتنگ نشوید و به آنچه به شما مى‌رسد، شادمان نگردید و کسى که بر گذشته افسوس نخورد و به آینده شادمان نشود، پس زهد را از دو سوى آن ـ بىاعتنایى به گذشته و آینده ـ دریافته است».(۱۹)
با توجه به آنچه از ترسیم سیماى زاهدان در سخنان آن بزرگوار گذشت، سزاوار است نمونههاى دیگرى از سخنان ایشان را در این باره ملاحظه کنیم و بیندیشیم که تا چه حد در سازندگى و اصلاح انسان تأثیرگذار است:
«اِنَّ الزّاهِدِینَ فِى الدُّنْیا تَبْکِى قُلُوبُهُمْ وَ اِنْ ضَحِکُوا و یَشتَّدُ حُزْنُهُمْ وَ اِنْ فَرِحُوا وَ یَکْثُرُ مَقْتُهُم اَنْفُسَهُم اِنِ اغْتَبَطُوا بِما رُزِقُوا؛ همانا زاهدان، در دنیا دلهایشان از ترس خدا مى‌گرید، اگر چه به ظاهر خندانند و اندوهشان از عذاب الهى سخت است، اگرچه در نظرها شادمانند و به جهت تقصیر در بندگى، خشم ایشان بر خویشتن بسیار است، هر چند به سبب آنچه به آنان روزى داده شده است، نیکویى حالشان مورد غبطه دیگران است».(۲۰)
و در جاى دیگر فرمود: «فِى صِفَهِ الزُّهادِ، کانُوا قَوْما مِنْ اَهْلِ الدُّنْیا وَ لَیْسُوا مِنْ اَهْلِها فَکانُوا فِیها کَمَنْ لَیْسَ فِیهَا؛ پارسایان، گروهى هستند که ظاهرا اهل دنیایند، اما به واقع اهل آن نیستند. در دنیا زندگى مىکنند مانند کسى که در آن نیست، زیرا به آن دل نبسته‌اند و سراى عاریتش پنداشتهاند».(۲۱)
آن امام پارسایان در این خصوص در توصیف خود مى‌فرماید: «فَوَاللّهِ مَا کَنَزْتُ مِنْ دُنْیاکُمْ تِبْرا و لاَ ادَّخَرْتُ مِنْ غَنائِمِهَا وَفْرا وَ لا اَعْدَدْتُ لِیُبالِى ثَوْبى طِمْرا و لاحَزْتُ مِنْ اَرْضِهَا شِبْرا و لا اَخَذْتُ مِنْهُ اِلاّ کَقُوتِ اَتانٍ دَبَرهٍ و لَهِىَ فِى عَیْنى اَدْهى وَ اَهْوَنُ مِنْ عَفْصَهٍ مَقَرَهٍ؛
به خدا سوگند از دنیاى شما طلا و نقرهاى نیندوختهام و از غنائم و ثروتهاى آن، مالِ فراوان ذخیره نکرده‌ام و براى این لباس کهنه، بدلى مهیّا نساختهام و از زمین آن، حتى یک وجب در اختیار نگرفته‌ام و از دنیا بیش از خوراک مختصر و ناچیزى برنگرفته‌ام و این دنیا در چشم من، بى‌ارزش‌تر و خوارتر از دانه تلخى است که بر شاخه درخت بلوطى بروید».(۲۲)
۳- معاشرت با صالحان
معاشرت و ارتباط با انسان‌هاى صالح و پرهیزکار روشى مؤثر و مطلوب در تربیت انسانهاست، چنان که معاشرت با افراد ناصالح و داراى اخلاق غیراسلامى، آثار سوءتربیتى دنیوى و اخروى به دنبال دارد.
مصادیق این حقیقت را با نگاه به گذشته و همچنین بررسى و دقت در زمان کنونى، فراوان مىتوان یافت. در قرآن کریم و سیره معصومین(علیهم السلام) مکرر به ارتباط داشتن با انسان‌هاى صالح و پرهیزگار، توصیه گردیده است. از دیدگاه امام على(علیه السلام) باید کسانى را براى دوستى و معاشرت برگزید که راستگو، درستکار، امین، بیداردل، آگاه، باایمان و متدین باشند و از آنها خواست که حالات و اخلاق ناپسندمان را تذکر دهند و مراقب رفتار و گفتار ما باشند و از عیوب آشکار و پنهانى که داریم آگاهمان کنند.
حسن معاشرت، خوش‌خلقى و انساندوستى، از آموزههاى اساسى دین اسلام و روشهاى مطلوب تربیتى است و از منظر فردى، مایه تعالى روح، کرامت نفس و راه نیل به مقام عالى انسانى است و از نظر اجتماعى باعث محبوبیت و بهبود زندگى. تذکرات و یادآورىهاى دوستان لایق و متعهد، باعث شناخت بیمارىهاى فکرى و روحى و عیوب و رذائل اخلاقى و در نتیجه اصلاح آنها خواهد بود و در یک جمله، معاشرت با افراد اندیشمند، آگاه، باایمان و داراى اخلاق اسلامى زمینهساز سعادت و خوشبختى است.
از نظر امام على(علیه السلام) بدترین دوست، کسى است که از خُلق بد رفیق خویش، آگاه است ولى آن را نادیده مى‌گیرد و به عنوان مدارا، از تذکر دادن به او خوددارى مى‌کند: شَرُّ اِخْوانِکَ مَنْ داهَنَکَ فِى نَفْسِکَ وَ ساتَرَکَ عَیْبَکَ. بدترین برادرانت، کسانى هستند که با تو در صفات نفسانیت مدارا مىکنند و عیوب اخلاقیت را از تو پنهان مىدارند.(۲۳)
سکوت بىمورد و چشمپوشى نابجا درباره عیوب معنوى دوستان و برادران به منزله امضاى سیئات اخلاقى آنان است و این عمل، نه تنها منافى با صداقت است بلکه مىتوان آن را نوعى بدخواهى و دشمنىِ ناخواسته با دوستان به حساب آورد.
على(علیه السلام) مى‌فرماید: «اِنَّمَا سُمِّىَ الْعَدَوُّ، عَدُوّا لاَنَّهُ یَعْدُو عَلَیْکَ فَمَنْ داهَنَکَ فِى مَعَایِبِکَ فَهُوَ الْعَدَوُّ؛ دشمن را از آن جهت دشمن مى‌گویند که به تو تعدى و تجاوز مى‌کند. پس دوستى که عیوبت را نادیده انگارد، دشمن توست».(۲۴)، چه او با این عمل، به تو ستم روا داشته است.
على(علیه السلام) در نامهاى که به حارث همدانى نوشته سفارش کرده است: از مصاحبت و مجالست با گناهکاران بپرهیز؛ چون پیوند بَد سرانجام، شر و بدى به بار مىآورد. همچنین فرموده است: «صُحْبَهُ الاَْشْرارِ تَکْسِبُ الشَّرَ…؛ نتیجه همنشینى با اشرار و خطاکاران، جذب به بدى و شرارت است».(۲۵)، مانند باد که چون از گذرگاه متعفن عبور مى‌کند بوى تعفن به خود مى‌گیرد. «اِیّاکُمْ وَ مُجالِسَهُ اَبْنَاءِ الدُّنْیا فَفِى ذلِکَ ذَهابُ دِینِکُمْ وَ یُعَقِّبُکُمْ نِفاقَا و ذلِکَ داءٌ رَدِىٌّ لا شَفَاءَ لَهُ».(۲۶)
در خاتمه تذکر این نکته لازم است که روشهاى تربیتى در سخنان امام على(علیه السلام)، به مراتب بیش از مواردى است که در این مختصر آمده است. برخى از روشهاى تربیتى که مىتواند مورد بررسى و پژوهش قرار گیرد عبارت است از: عبرت‌آموزى از تاریخ و گذشتگان، موعظه حسنه، خردورزى و تعلیم حکمت، یادآورى نعمتهاى الهى، انذار و تبشیر، تغییر موقعیت، ذکر و دعاها، عبادت، الگو و اسوه‌پرورى، ابتلاء و امتحان، تزیین کلام و فصاحت و بلاغت، مجازات به قدر خطا، تکلیف به قدر وسع، مهر و محبت، اکرام، رفق و مدارا و… .
پى‌نوشت‌ها
۱-جوادى آملى، حکمت نظرى و عملى در نهج البلاغه، ص۱۰۷
۲-رزمجو، دریچه‌اى گشوده بر آفتاب، ص ۱۸۵
۳-مطهرى، سیرى در نهج البلاغه، ص۲۷۶
۴-مائده، آیه ۱۸
۵-السیوطى، الجامع الصغیر فى احادیث البشیر والنذیر، ج۲، ص۱۴۵
۶-گلستان سعدى
۷-باقرى، نگاهى دوباره به تربیت اسلامى، ص۹۸
۸-ملک، آیه ۲
۹-حکیمى، الحیاه، ج۱، ص۲۷۲
۱۰-حکیمى، الحیاه، ج۱، ص۲۷۳
۱۱-نهج البلاغه، خطبه۹۰
۱۲-پاینده، ترجمه نهج البلاغه، ص۶۲
۱۳-نهج البلاغه، حکمت ۴۴
۱۴-نهج البلاغه، نامه ۴۱
۱۵-نهج البلاغه، خطبه ۸۶
۱۶- قصص، آیه ۷۷
۱۷-اعراف، آیه ۳۲
۱۸-حدید، آیه ۲۳
۱۹-نهج البلاغه، حکمت ۴۳۹
۲۰-نهج البلاغه، خطبه ۱۱۳
۲۱-نهج البلاغه، خطبه ۲۳۰
۲۲-نهج البلاغه، نامه ۴۵
۲۳-غررالحکم، ص۴۴۶
۲۴-غررالحکم، ص۲۸۷
۲۵-غررالحکم، ص۱۹۶
۲۶-مستدرک الوسائل، ج۲، ص۶۴
منابع
۱ـ صبحى صالح، نهج البلاغه ـ آمدى، عبدالواحد؛ غررالحکم یا مجموعه کلمات قصار امام على(علیه السلام)، چاپ تهران، ۱۳۷۷
۲ـ ابن شعبه، حسن ابن على؛ تحف العقول عن آلالرسول، چاپ تهران اسلامیه، ۱۳۶۹
۳ـ باقرى، خسرو؛ نگاهى دوباره به تربیت اسلامى، انتشارات وزارت آموزش و پرورش، ۱۳۶۸
۴ـ پاینده، ابوالقاسم؛ ترجمه نهج البلاغه، چاپ نهج البلاغه، چاپ تهران، سال ۱۳۶۰
۵ـ پاینده،ابوالقاسم؛ترجمه نهج الفصاحه،چاپ نهج البلاغه،چاپ تهران، سال ۱۳۶۰
۶ـ حکیمى، محمدرضا؛ الحیاه، جلد اول، چاپ تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ۱۴۰۹ ه . ق.
۷ـ جوادى آملى، عبداللّه؛ حکمت عملى و نظرى در نهج البلاغه، مرکز نشر اسراء، ۱۳۷۶
۸ـ دشتى، محمد؛ المعجم المفهرس لألفاظ نهج البلاغه، مؤسسه تحقیقاتى امیرالمؤمنین، ۱۳۷۸
۹ـ دشتى، محمد؛ فرهنگ معارف نهج البلاغه، مؤسسه تحقیقاتى امیرالمؤمنین، ۱۳۷۸
۱۰ـ رزمجو، حسین؛ دریچه‌اى گشوده بر آفتاب، انتشارات دارالفکر قم، ۱۳۶۹
۱۱ـ السیوطى، جلالالدین عبدالرحمن ابن ابى بکر؛ الجامع الصغیر فى احادیث البشر والنذیر، چاپ قاهره، ۱۳۲۱ ه . ق.
۱۲ـ فیض الاسلام، على نقى؛ ترجمه و شرح نهج البلاغه، چاپ تهران، ۱۳۲۶
۱۳ـ مطهرى، مرتضى؛ سیرى در نهج البلاغه، مدرسه امام امیرالمؤمنین، ۱۳۷۵
منبع: فصلنامه حوزه و دانشگاه؛ شماره ۲۸؛ نویسنده: جواد حسنى
