قرن‌هاست که سرزمین ایران، به قلب‌ِ تشیع‌ِ دوازده امامی تبدیل گشته و بسیاری را به این اشتباه انداخته است که گویی از نخستین روزهای ورود اسلام به ایران، ایرانیان مذهب تشیع را انتخاب کردند. در حالی که آشنایی مختصر با تاریخ‌ِ اسلام در ایران، نشان می دهد که در آغاز، همه مذاهب اسلامی، برای خود جای پایی در ایران داشتند و نه تنها سنیان و شیعیان، بلکه معتزلیان وخوارج و مُرجیان و از مذاهب فقهی، حَنفیان و شافعیان و اهل حدیث، هر کدام در شهر و دیاری، قدرتی به دست آوردند. در این میان، شیعیان، تدریجا وضعیت بهتری یافتند؛ در حالی که خوارج که کرّ و فرّ زیادی در جنوب ایران، در دو قرن نخست داشتند، به مرور و البته به طور کامل از میان رفتند.
قرن چهارم و پنجم، دوران رشد شیعه در تمامی جهان اسلام و از جمله ایران بود. مهم‌ترین مناطقی که تشیع در آنها رشد کرد، عراق و شام و مغرب بود که تحت سلطه آل بویه، فاطمیان مصرو حمدانیان سوریه درآمد. آن زمان، تشیع‌ِ در ایران هم، به دلیل فعالیت علمی شیعیان در بخش مرکزی‌اش و همچنین حمایت‌های آل بویه و وزرای آنان، پیشرفت هایی داشت.سقوط فاطمیان، برافتادن حمدانیان و روی کار آمدن دولت‌های افراطی سنی از قبیل ایوبیان و سپس ممالیک و در نهایت عثمانی، سرنوشت تشیع را در بلاد عرب، با مشکل روبرو کرد. ایندر حالی بود که شانس موفقیت تشیع در آن نواحی، اگر بیش از ایران نبود، قطعا کمتر از آن نبود. آخرین باقی مانده جامعه شیعه در حلب، توسط دولت عثمانی به شدّت سرکوب شد. و البته این دولت نتوانست تشیع را از بعلبک و جنوب لبنان از میان ببرد، چنان که نتوانست علویان آناتولی را قلع و قمع کند. طی‌ّ دورانی که تشیع در شام زیر فشار ممالیک بود، تشیع در ایران به آرامی رشد کرد. آن‌زمان، مانع مهم رشد تشیع که همزمان عامل ترقی آن هم بود، و این امری شگفت است، فراگیرشدن تصوف بود. تصوف، مذاهب اسلامی را خنثی می‌کرد. به همین دلیل، هم تسنن را خنثی کرد و هم تشیع را از فعالیت چشمگیر باز داشت. در این وقت، خلافت سنی هم از میان رفته بود گرچه در این اواخر، وجود آن هم مانعی برای رشد تشیع نبود.اما از همه مهم‌تر، آن که، این زمان، مهم‌ترین حامی تشیع ایران، تشیع حله و عراق بود که روی ایران تأثیر می‌گذاشت. مکتب حله برای دو قرن پیاپی بر تشیع ایران تأثیر گذاشت. در همین مدت، پیدایش نحله‌های صوفی ـ سیاسی ـ شیعی سربداران، مرعشیان و مشعشعیان به تدریج زمینه هایی را برای برآمدن خانقاهی شیعی فراهم ساخت.دویست سال طول کشید تا خانقاه شیخ صفی، یکی از همان نحله‌های صوفی ـ سیاسی بتواند از مرز تصوف عبور بگذرد و به تشیع امامی وارد گردد. این اتفاقی بود که در سالهای پایانی قرن‌نهم هجری رخ داد. آن هم زمانی که علایق شیعی، تقریبا در بیشتر مناطق مرکزی ایران، جاگیر شده بود. تشیع دولت قراقویونلو که از بغداد تا تبریز و از آن‌جا تا اصفهان حکومت می‌کرد، توجیه طلوع و ظهور دولت صفوی در مرحله بعدی بود.در نهایت، دولت صفوی در سال ۹۰۶ تشکیل شد و تشیع امامی، پس از یک هزار سال سرکوب و تقیه، توانست دولت مطلوب خود را به دست آورد. شادمانی ناشی از تشکیل این دولت، در بسیاری از متون تاریخی دوره صفوی کاملا مشهود است.این است داستان مختصری که شرح تفصیلی آن در این کتاب آمده است.نکته گفتنی آن که نگارش در زمینه تاریخ تشیع امر تازه‌ای نیست. یکی از کهن‌ترین آثار دراین زمینه، مجالس المؤمنین قاضی نورالله شوشتری (م ۱۰۱۹) است که به معنای دقیق کلمه، تلاش کرده است تا دایره المعارفی از تشیع و به خصوص تاریخ آن، با تقسیم بندی فصولی منظم به دست دهد. در این اواخر، عبدالعزیز جواهر الکلام، کتاب آثار الشیعه الامامیه را نوشت (تهران، کتابخانه مجلس، ۱۳۰۷) که مجلد چهارم آن تاریخ تشیع در میان امیران و وزیران است و در حد خود از آثار خوب و سودمند محسوب می‌شود. این کتاب، به رغم آن که اسلوب نگارش آن قدری کهنه شده، اما اثری است پر مطلب، سودمند و روشمند که در زمینه تاریخ تشیع، یک اثرقابل توجه به حساب می‌آید.با برآمدن خورشید انقلاب اسلامی، تحقیقات شیعه‌شناسی که سابقه‌ای در غرب داشت، به طور جدّی آغاز شد و طی دو سه دهه گذشته، آثار فراوانی در این زمینه در زبان فارسی و عربی وانگلیسی در ایران و سایر کشورها انتشار یافت. دو دایره المعارف یکی عربی از سید حسن امین ودیگری از شماری از نویسندگان ایرانی، از جمله آثاری است که در این دوره به نگارش درآمده است. در ارتباط حوزه تصوف و تشیع، هنوز هم و به رغم وجود کتاب کامل شیبی با عنوان الفکرالشیعی و النزعات الصوفیه که با ترجمه خوب آقای ذکاوتی تحت عنوان تشیع و تصوف چاپ شده، نیازمند کارهای بهتری هستیم.طی‌ّ سه سال گذشته، با گشوده شدن دروازه‌های عراق و خلاصی آن از استبداد بعثی، آثارجدیدی در باره تشیع‌ّ به زبان عربی توسط محققان نوشته شد که چندین برابر آن چیزی است که در دو دهه پیش از آن نوشته شده بود. همچنین در سالهای اخیر شیعیان عربستان و لبنان، تحقیقات تازه‌ای در باره وضعیت و سابقه تشیع در بلاد خود انجام دادند که برخی از آنها، کارهای درخور و قابل ستایش است. بدین ترتیب، اکنون در جایی ایستاده‌ایم که می توانیم مدّعی باشیم در این زمینه، بستری فراهم شده است که راه را برای تحقیقات جزئی‌تر و در عین حال دقیق‌ترهموار می‌کند.در میان‌ِ آنچه در این باب نوشته شده است، کتاب حاضر تلاشی در جهت نشان دادن مسیر پیشرفت تشیع در حوزه ایران اسلامی است. به همین دلیل، در باره تأسیس شیعه، جز اندکی سخن گفته نشده است. در باره تشیع در سایر کشورها هم، تنها فصل بسیار کوتاهی آمده که اختصاص به تشیع در عراق و حلب دارد. در ارائه آن فصل، هدف آن بوده است تا در مقایسه، وضعیت تشیع‌ایران در قرن‌های پنجم تا نهم بهتر شناخته شود.باید یادآور شد که هدف از نگارش این اثر، شرح تاریخ سیاسی شیعه در ایران نبوده است، بلکه به طور کلی نشان دادن چگونگی بسط تشیع در این دیار بوده و به همین دلیل، نوعی سبک توسعه جغرافیایی ـ ادواری مورد استفاده ما قرار گرفته است. بر همین اساس، تلاش شده است تا از هر آنچه می‌تواند در ارائه تصویری از این توسعه کمک کند، استفاده کنیم. تاریخ سیاسی شیعه در ایران، یا مناسبات تصوّف و تشیع می‌توانند موضوعات مستقلی برای تحقیق باشند.پایان این کتاب، آغاز روی کار آمدن دولت صفوی است. مطالبی که در باره صفویه و تلاش آنان برای بسط تشیع در ایران وجود دارد، در کتاب دیگر ما با عنوان صفویه در عرصه دین، سیاست و فرهنگ آمده است.کتاب در ۹۵۲ صفحه در قطع وزیری همراه با فهرست اعلام و امکنه منتشر شده است
منبع : رسول جعفریان ناشر: انصاریان محل نشر: قم تاریخ نشر: ۱۳۸۵
