اهمیت بخشش
عفو و بخشش، یعنی روح گذشت از کوتاهی دیگران و نادیده گرفتن خطاهای آنان، نمونه‌ای از اخلاق نیک و بزرگی روح و نیز از آداب معاشرت است؛ زیرا در زندگی کمتر کسی دیده می‌شود که حقی از او تباه نشده و دیگران حرمت او را نشکسته باشند.
شرط پایداری زندگی اجتماعی نیز عفو و گذشت است. اگر همه مردم در گرفتن حقوق خویش دقیق و جدی باشند و از کوچک‌ترین لغزش دیگران چشم نپوشند، زندگى، بسیار تلخ خواهد شد و روح صفا و صمیمیت به کلی رخت برخواهد بست.
ازاین‌رو، خداوند عالم در قرآن به ما دستور «عفو» و «صفح» داده است، «وَ لْیعْفُوا وَ لْیصْفَحُوا».(۱)
عفو حالتی است که چنانچه انسان آن را داشته باشد، با وجود دیدن عیب‌ها و اشتباه‌های دیگران، از آن می‌گذرد، ولی اگر کسی صفح را داشته باشد، دارای سعه صدر می‌شود. در نتیجه، بدی‌ها کاستی‌ها و خطاهای دیگران را هرگز نمی‌بیند. حضرت رسول(صلی الله علیه و آله و سلم) به عتبه فرمود: «می‌خواهی تو را خبر دهم به افضل اخلاق اهل دنیا و آخرت؟ نزدیکی کن به هر که از تو دوری کند و بخشش کن بر کسی که تو را محروم سازد و گذشت کن از آن کسی که بر تو ظلم نماید»(۲) و روایت می‌کنند که حضرت موسی(علیه السلام) عرض کرد: «پروردگارا! کدام یک از بندگان تو نزد تو عزیزترند؟ فرمود: آن‌که در وقت قدرت و توانایی عفو نماید».(۳)
و همین‌قدر فضل و شرافت از برای عفو و بخشش کافی است که از نیکوترین صفات پروردگار است و در مقام ستایش، او را به این صفت زیبا یاد می‌کنند. امام زین‌العابدین(علیه السلام) در مناجات خود می‌گوید: «انت الذی سمیت نفسک بالعفو فاعف عنى؛ تویی که خود را به عف و گذشت نام برده‌اى، پس در گذر از من».(۴)
بدیهی است گذشت و خطاپوشى، از ویژگی‌های نیکویی است که باید مرد و زن در کانون خانواده، پایبندی به آنها با یکدیگر رفتار کنند، همچنان‌که این خصلت در سیره ائمه معصوم و انبیای الهی(علیهم السلام)، جلوه تام دارد. آنان بسیار با گذشت و خطا پوشند. نمونه‌هایی چون گذشت امام حسن مجتبی(علیه السلام) از مرد شامی و اکرام و اطعام او. همچنین چشم‌پوشی حضرت یوسف(علیه السلام) از گناه برادرانش و زلیخا، سرمشقی است برای روندگان راه اولیای خدا. یوسف نبی از ستم بزرگی که برادرانش در حق او کردند، در اوج عزت و قدرت، با بزرگواری و جوانمردی گذشت کرد و به آنان فرمود: «شما مرا عزیز مصر کردید». از جرم زلیخا نیز گذشت و سال‌های سخت زندان را به هیچ انگاشت.
از آثار پرخیر و برکت گذشت و بخشش در روابط زوجین و دیگر اعضای خانواده عبارتند از:
آمرزش گناهان و افزایش ایمان
چشم‌پوشی و بخشش، از نشانه‌های ایمان و مکارم اخلاق است. کسی که خطاهای دیگران را نادیده بگیرد، خدای متعال نیز از گناهان او می‌گذرد و او را مشمول رحمت و آمرزش قرار می‌دهد:
وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا أَ لا تُحِبّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللّهُ لَکُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ.(سوره نور، آیه۲۲).
بنابراین آیه و دیگر آیات، مربوط دراین‌باره صبر و خویشتن‌داری و فرو نشاندن خشم در برابر بدی‌ها و خطاهای دیگران، به ویژه نزدیکانی که همه روزه ساعت‌های زیادی را کنار آنها سپری می‌کنم، آمرزش حضرت حق را به دنبال دارد.
از طرفی وقتی همسر و فرزندانتان به سبب خوش‌رفتاری‌تان، از شما راضی باشند، بدانید که در زمره بهترین مسلمان‌ها هستند؛ زیرا رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) بارها می‌فرمود:
«خیرکم خیرکم لاهله و انا خیرکم لاهله؛(۵) بهترین شما آنهایی هستند که برای زنان خود بهترند و من بهترین شما هستم درباره همسرانم». و نیز در حدیثی دیگر می‌خوانیم: «هرکس محبتش به همسر خود بیشتر باشد، ایمانش به خداوند زیادتر است».(۶)
عفو مایه صفا، صمیمیت و سرافرازى
بسیاری از وقت‌ها که خود انسان دچار خطا و کاستی می‌شود، از اطرافیان و خانواده انتظار گذشت دارد، درحالی‌که در برخورد با دیگران ذره‌ای گذشت و چشم‌پوشی از خود نشان نمی‌دهد. کسی که انتظار دارد دیگران خطاهای او را نادیده بگیرند، خود نیز باید از بدی‌های آنان بگذرد و لغزش‌هایشان را نادیده انگارد تا از جرم و کوتاهی او درگذرند.
اگر کسی بدی‌های اعضای خانواده را با بدی پاسخ گوید و انتقام‌جویی کند، با این‌گونه برخورد، کینه و دشمنی آنها را برمی‌انگیزد، ولی هرگاه بدی را با نیکی و نرمی پاسخ گوید، می‌تواند از این راه، طرف مقابل را شرمسار و آگاهانه همراه خود سازد و کینه و دشمنی او را به دوستی و رأفت تبدیل کند، چنان‌که خداوند در قرآن می‌فرماید:
«وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَه وَ لاَ السّیِّئَه ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الّذی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَه کَأَنّهُ وَلِیٌ حَمیمٌ؛(سوره فصلت، آیه ۳۴) و نیکی با بدی یکسان نیست. [بدی را] به آنچه خوب‌تر است دفع کن. آنگاه کسی که میان تو و میان او و دشمنی است، گویی دوستی یکدل می‌گردد».
همچنین، در حدیثی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمود: «عفو و بخشش را شیوه خود قرار دهید؛ زیرا بخشش و گذشت جز بر عزت انسان نیفزاید. پس در برابر یکدیگر گذشت داشته باشید تا خدا شما را عزیز کند».(۷)
در روایت دیگری از آن حضرت آمده است «هرگز مردی از ستمی که بر او رفته است، درنمی‌گذرد، جز این که خدا بر عزتش بیفزاید».(۸)
بدین ترتیب، با کمی بخشش و نادیده گرفتن خطای دیگران، می‌توان به آسانی فضایی آکنده از صمیمیت و دوستی را ایجاد کرد و بر عزت و احترام خود و خانواده افزود. پس هرگاه با خطاهای یکدیگر روبه‌رو شدید، چشمه‌های زلال رأفت و گذشت، بر قلب‌هایتان جاری کنید و سنگ‌ریزه‌های خطا و عیب دیگران را از آن بروبید تا نهال عشق و محبت، در کانون گرم خانواده‌تان جوانه بزند و زندگى‌ای سراسر شور و حال و معرفت و معنویت هدیه بگیرید.
تهذیب نفس
محیط خانه می‌تواند محلی برای سلوک و عروج و تکامل مرد و زن و نیز فرزندان باشد، به‌ویژه اگر سعه صدر داشته باشند. بدون تردید، هرگاه کسی به انسان ستمی روا می‌دارد، حس انتقام‌جویی او را برمی‌انگیزد. ولی انسان نباید اسیر هواها و غرایز حیوانی باشد، بلکه باید با هوای نفس و خواسته دل بستیزد و به وسوسه‌های شیطانی توجهی نکند؛ زیرا انسان والاتر از این است که پایبند این‌گونه غرایز شیطانی باشد.
چون این‌گونه رفتار کردن با کسی که به انسان ظلم کرده، کاری است بس بزرگ و باارزش، قرآن دراین‌باره می‌فرماید:
«وَ ما یُلَقّاها إِلاّ الَّذینَ صَبَرُوا وَ ما یُلَقّاها إِلاّ ذُو حَظٍّ عَظیمٍ؛(سوره فصلت، آیه ۳۵) و این [خصلت] را جز کسانی که شکیبا بوده‌اند، نمی‌یابند و آن را جز صاحب بهره‌ای بزرگ، نخواهند یافت».
چه خوب است که هیچ‌یک از افراد خانواده، سبب رنجش قلب دیگری نشوند. بهتر است با هم قرار بگذارند که هرگاه یکی عصبانی می‌شود، دیگری کاملاً سکوت کند، حرف‌های او را هیچ به دل نگیرد و مهار خود را به دست خشم و هیجان منفی ندهد تا آزرده خاطر شود.
آرامش فرد و خانواده
چشم‌پوشى، گذشت و مقابله‌به‌مثل نکردن در برابر بدی‌ها، برای خانواده، آرامش و سلامت به ارمغان می‌آورد و موجب می‌شود آنان در کانونی پر از صلح و صفا زندگى کنند و در پی آن، کودکانشان را با تندرستی و نشاط رشد دهند.
اگر می‌خواهید فرزندانتان از نظر روحی سالم باشند، باید در خانه «سخت‌گیری» و «بهانه‌جویی» نکنید، از «منفی‌نگری» بپرهیزید، «سعه‌صدر» داشته باشید و در رابطه با همسر و فرزندانتان از خود، گذشت و نرمی نشان دهید.
نگذارید سخنان تند و نیش‌دار و کردار بد، صفا و دوستی و محبت را از میان ببرد و زمینه را برای رشد دیگر اختلاف‌ها، کدورت‌ها و نابسامانی‌ها فراهم سازد. یادمان باشد همه اتفاق‌هایی که پیش چشم فرزندانمان در محیط خانه رخ می‌دهد، در رفتارشان بازتاب می‌یابد و فراموش نکنیم که قرار است، ما با همسرمان سال‌های سال زندگى کنیم، پس بخشش، بزرگ‌منشی و سعه صدر را در رفتار و کردارمان رعایت کنیم تا کم‌کم در مراحل بعدی از اشتباه‌های همسرمان نیز کاسته شود.
به یقین، شیرینى، صفا و معنویت خانواده، رهین همین بخشش‌ها و ازخودگذشتگی‌هاست و در سایه آن، استحکام و تثبیت نظام خانواده امری حتمی خواهد بود.(۹)
بخشش در سیره امام حسن مجتبی(علیه السلام)
روزی شخصی از اهل شام به مدینه آمد. چشمش به امام حسن(علیه السلام) افتاد. او را نمی‌شناخت. وقتی از هویت او پرسید و او را شناخت، تحت تأثیر تبلیغات منفی دشمنان اهل بیت عصمت(علیهم السلام)، حضرت ر دشنام گفت. بعد از آن که عقده دل خود را گشود و ناسزا و فحش بسیار داد.
امام حسن(علیه السلام) بدون اینکه خشمگین شود و اظهار ناراحتی نماید، نگاهی پرمهر و عاطفه به آن مرد انداخت. چند آیه قرآن را با مضمون لزوم آراستگی به حسن خلق تلاوت فرمود و افزود: «ما برای هر نوع خدمت و کمک به تو، آماده هستیم». سپس از او پرسید: «آیا اهل شام هستى؟» پاسخ داد: «آرى». آنگاه فرمود: «من با این‌گونه برخورد و خلق‌وخوی، آشنایی دیرین دارم و سرچشمه آن را به‌خوبی می‌دانم. تو در شهر ما غریبى، اگر احتیاجی داری آماده‌ایم که به تو کمک دهیم و در خانه خود از تو پذیرایی کنیم، تو را بپوشانیم و به تو پول دهیم».
مرد شامی که با رفتار خود، منتظر واکنش شدیدی بود و تصور چنین گذشت و عفوی را نداشت، چنان دگرگون شد که گفت: «آرزو داشتم در آن‌وقت، زمین شکافته می‌شد و من در زمین فرو می‌رفتم و این‌چنین نشناخته و نسنجیده گستاخی نمی‌کردم. تا آن ساعت، کسی روی زمین از حسن بن علی و پدرش برایم مبغوض‌تر نبودند، ولی از آن هنگام به بعد، کسی نزد من از او و پدرش محبوب‌تر نیست».(۱۰)
پی‌نوشت‌ها
۱- نک: نور: ۲۲
۲- کافی، ج ۲، ص ۱۰۷، ح ۲
۳- ملامحسن فیض کاشانی، محجه البیضاء، ج ۵، ص ۳۱۹
۴- صحیفه سجادیه، دعای ۱۶(تضرع در طلب عفو از عیوب).
۵- من لا یحضره الفقیه، ص ۳۲۴، ج ۵
۶- وسائل الشیعه، ج ۱۴، ص ۱۱
۷- اصول کافی، ج ۲، ص ۱۰۸، ح ۵
۸- مجمع البیان، ج ۱، ص ۵۰۵، ذیل آیه ۱۳۳ آل عمران.
۹- خانواده در اسلام، صص ۱۴۴ و ۱۴۵؛ باقر شریق قریشی، نظام خانواده در اسلام، ترجمه: لطیف راشدی، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۴
۱۰- عباس قمی، سفینه البحار، بیروت، دارالمرتضی، ج ۲، ص ۲۰۷
منبع: مجله طوبی؛ تیر ۱۳۸۸؛ شماره ۳۴
