بیماری صرع، به عنوان یک اختلال مغزی که در آن، سلول های عصبی یا نورون ها، پیام های غیرطبیعی دریافت می کنند، عوارض و رنج زیادی را برای مبتلایان به همراه دارد، هر چند دامنه پیشرفت های پزشکی به این بیماری هم تسری یافته و راه حل هایی را ارائه کرده است.
بیماری صرع چیست؟
بیماری صرع به واقع یک اختلال سیستم اعصاب مرکزی (اختلال عصبی) است که در آن فعالیت سلول های عصبی در مغز مختل می شود و باعث تشنج می شود که در طی آن تجربه رفتار غیر عادی، نشانه ها و احساس، از جمله از دست دادن هوشیاری رخ می دهد.
علائم تشنج، متفاوت است؛ برخی از افراد مبتلا به بیماری صرع، به هنگام تشنج به سادگی برای چند ثانیه مستقیم خیره می شوند در حالی که برخی بارها و بارها، دست و یا پاهای خود را حرکت یا کشش ها ناگهانی می دهند. تشنج، به اختلال عملکرد فیزیولوژیک قشر مغز گفته می شود که در آن، تخلیه الکتریکی غیر طبیعی و همزمان دسته ای از سلول های مغزی به طور موقت و گذرا ایجاد می شود.
به گزارش انجمن صرع ایران، اگر این وضعیت تنها یک بار ایجاد شود یا این که در زمینه بیماری دیگری (مانند کمبود کلسیم یا کاهش قند خون) باشد، تشخیص صرع داده نمی شود، بلکه زمانی گفته می شود که این وضعیت (Epilepsy) یا صرع است که حملات تکرار شونده باشند. در واقع، صرع، یک بیماری مزمن است که در آن حمله های تشنج، به شکل یا اشکال خاصی هر از چند گاه ایجاد می شود.
واقعیت این است که صرع، یک نشانه است و بیماری نیست. هر چند که به عنوان یک بیماری مجرد شناخته و مطرح می شود. تأثیر صرع بر فرد مبتلا گستره های متغیر از حرکت های تشنجی شدید و اختلال های هوشیاری، تا یک احساس خفیف یا قطع شدن کوتاه‌مدت تفکر طبیعی است و یا حتی یک احساس و رفتار که به سختی مورد توجه دیگران قرار می گیرد.
این نشانه ها، به دلیل امواج الکتریکی کوتاه مدت و حمله های مغزی است که از بعضی مناطق آن جریان می یابد. صرع انواع مختلفی دارد که بر حسب چگونگی خصوصیات آن از لحاظ بالینی و یا الکتروفیزیولوژیک -که در نوار مغزی نشان داده می شود- طبقه بندی می شود.
شیوع بیماری صرع
شیوع صرع در جوامع مختلف، بین ۱ تا ۰،۵درصد جمعیت آن جامعه گزارش شده است. صرع در کودکان و سالمندان، بیشتر است و در زنان و مردان تقریباً به یک نسبت دیده می شود. بر اساس آمار، حدود یک درصد افراد جامعه ایرانی یعنی حدود ۷۵۰ هزار ایرانی به بیماری صرع مبتلا هستند.
علت اصلی ابتلا به این بیماری، ناشناخته است اما علل مختلفی مانند عفونت های زایمان، دوران نوزادی و شیرخوارگی، ضربه به سر، تومورهای مغزی، تشنج و تب منجر به بروز این بیماری در سنین پایین می شود اما در سنین بالا، ابتلا به بیماری های تحلیل برنده مغز موجب ابتلای فرد به صرع می شود.
علل و عوامل بیماری صرع
در حدود دو سوم موارد، علت خاصی برای صرع پیدا نمی شود (که به آن ایدیوپاتیک می گویند که معمولاً به دلیل ژنتیک بروز پیدا می کنند) در بقیه موارد، به ترتیب علت های زیر مطرح هستند:
علت های عروقی (مانند سکته های مغزی، عروق غیرطبیعی)، ناهنجاری های مادرزادی، ضربه های مغزی، تومورهای مغزی، بیماری های تحلیل برنده یا دژنراتیو و عفونت های مغزی مانند آلزایمر. اما علت ابتلا به صرع در سنین مختلف شیوع، متفاوت است. مثلاً در سنین کودکی، علت های ایدیوپاتیک (ژنتیک)، مادرزادی و عفونت ها بسیار شایع تر از علت های عروقی مغز هستند.
در صورتی که در سالمندی شایع ترین علت صرع، علت های عروقی (سکته مغزی)، تومورها و سپس بیمارهای تحلیل برنده مغزی هستند. همچنین علت های تشدید تشنج در افراد مبتلا به صرع، رعایت نکردن بهداشت خواب (کم خوابی، بی خوابی، پرخوابی)، بهداشت تغذیه (گرسنگی، کم خوری، پرخوری)، بهداشت روانی (استرس، خشم، هیجان)، بهداشت جسمی (خستگی مفرط، کم آبی، بیماری ها مانند تب، سرماخوردگی و استفاده از مواد مخدر یا محرک است.
انواع بیماری صرع
بیماری صرع در اشکال مختلفی ظاهر می شود و بعضی از بیماران، در دوران زندگی به چند نوع از آن دچار می شوند. هر کدام از این شکل های بیماری، نوعی E. E. G (دستگاه موج نگار مغزی) مخصوص به خود دارند. البته، باید توجه کرد که عکس این مطلب، همیشه صادق نیست، یعنی هر E. E. G غیرعادی، الزاما دلیل وجود صرع در فرد نیست. تقریبا ۱۰ درصد جمعیت هر کشوری، امواج غیرعادی مغزی دارند، ولی تنها یک درصد دچار حمله صرع می شوند. مهمترین انواع اپیلپسی عبارتند از: صرع کوچک، صرع بزرگ، نوع سایکوموتور، اپیلپسی جکسونی.
۱-بیماری صرع کوچک
این نوع اپیلپسی در بین کودکان بیشتر مشاهده می شود. معمولا حمله شامل کاهش و از بین رفتن آگاهی است. این حالت بدون وقوع تشنج و غش است، تنها چند ثانیه ادامه می یابد و کودک پس از گذشت این زمان کوتاه، به ادامه فعالیت های طبیعی خود بازمی گردد. به همین دلیل بیمار ممکن است اصلا از وقوع این حملات آگاه نباشد. گاه بیمار، تعادل جسمی خود را می تواند حفظ کند و گاه نمی تواند و به زمین می افتد. کودکان خردسالی که به دفعات مکرر و بدون دلیل واضحی به زمین می افتند، ممکن است غالبا دچار این بیماری باشند.(۱)
نوروفیزیولوژی صرع کوچک
صرع کوچک، تقریبا همیشه دستگاه تالاموسی – قشری فعال کننده مغز را درگیر می کند. فرد در این مدت کاهش هوشیاری، انقباضات عضلانی را در قسمت سر که به صورت پلک زدن می باشد، دارد که این انقباضات “تویچ لایک” نام دارند. پس فرد دوباره هوشیار می شود و به کارهای خود ادامه می دهد. مجموعه این توالی را “سندرم غیاب” می نامند.
گاهی یک حمله صرع کوچک، مقدمه یک حمله صرع بزرگ می شود. الگوی امواج مغزی در صرع کوچک، به صورت طرح های قله و گنبد می باشد. در واقع مطالعات حیوانی این احتمال را مطرح می کنند که صرع کوچک ناشی از نوسان نورون های مشبک مهاری تالاموس و نورون های تحریکی تالاموسی – قشری و قشری – تالاموسی می باشد.(۲)
۲-بیماری صرع بزرگ
این نوع از صرع، متداول ترین و ظاهرا پرتلاطم ترین نوع اپیلپسی است. در این وضع، غالبا بیمار با فریاد به زمین می افتد، بیهوش می شود و حالت تشنج کلی که مدت آن معمولا کمتر از یک دقیقه است، به او دست می دهد. قبل از وقوع این حمله، در بیشتر افراد، حالت روانی و علایم حسی و حرکتی ظاهر می شود.
متداول ترین حالت روانی این بیماری عبارت است از هذیان و توهم که معمولا بصری است، ولی تعدادی از بیماران نیز دچار توهم سمعی، افکار نامطلوب، اختلال در حافظه، اختلال در واکنش های عاطفی، افکار جنایت آمیز و گرایش به راه رفتن، گریه کردن، آواز خواندن، حمله به دیگران و نشان دادن دستگاه جنسی می گردند.
اغلب بیماران، این نوع حالات و تجارب را قبل از وقوع حمله صرعی دارند، ولی گاهی با آنکه این حالات را حس می کنند، دچار حمله و تشنج نمی شوند. حالت تشنج در بیماری صرع، در آغاز شامل مرحله تونیک (Tonic) یا انقباض عضلانی تمام بدن است که در آن حال، تنفس به شدت مختل می گردد و دندان ها کلید می شود.
متعاقب این وضع، مرحله کلونیک (clonic) یا حالت انبساط عضلانی توام با اسپاسم و پرش های غیرعادی عضلات مختلف رخ می دهد. در مرحله کلونیک امکان دارد دهان بیمار کف کند، زبانش را گاز بگیرد، سرش را به زمین بزند و کنترل دستگاه دفع ادرار خود را از دست بدهد.
این انبساط و تحریک عضلانی، پس از مدت کمی تخفیف می یابد و پس از آن، اکثر بیماران به خواب چند دقیقه ای و حتی یک ساعتی فرو می روند. بیماران پس از یک تشنج، علایم اختلال حاد مغزی را به طور موقت نشان می دهند. بعضی از بیماران، هر چند روز یکبار دچار حمله می شوند و تعدادی نیز تنها یک یا دوبار در تمام عمر گرفتار تشنج می شوند.(۳)
نوروفیزیولوژی صرع بزرگ
صرع بزرگ با تخلیه نورونی بیش از حد در تمام نواحی مغز، قشر مغز، بخش های عمقی تر مخ و حتی ساقه مغز مشخص می شود. همچنین تخلیه هایی تا نخاع نیز انتقال پیدا می کنند و گاهی موجب تشنج ژنرالیزه تونیک در سراسر بدن می شوند و به دنبال آن در نزدیکی پایان حمله، انقباضات تونیک عضلانی و سپس اسپاسمی متناوب موسوم به تشنج تونیک – کلونیک به وجود می آید. علت ایجاد صرع بزرگ را می توان در دو حالت توضیح داد:
الف) تخلیه هایی با ولتاژ بالا و فرکانس کم در تمام قشر مغز به وجود می آیند.
ب) در دو طرف مغز یک نوع تخلیه به طور همزمان به وجود می آید.(۴)
۳-صرع سایکوموتور
این نوع صرع را “شبه اپیلپسی” می نامند و گاه ممکن است با از دست دادن یا کم شدن آگاهی همراه باشد. حمله ها با حالت گیجی، رفتار خود به خودی، احساس غیرواقعی بودن و سایر حالات غیرعادی ظاهر می شود. بیمار ممکن است آرام و وحشت زده، یا به شدت پرخاشگر و خطرناک باشد. امکان دارد دچار عقاید پارانویا و هذیان گردد، سرگردان به هر سو برود و رفتارهای عجیب و غریب از خود بروز دهد.
حملات از چند دقیقه تا چند ساعت طول می کشد. این بیماری، بیشتر در بین مردها پیش می آید و علت آن معلوم نیست. اختلال شخصیت بیمارانی که به دو نیمکره مغز آنها آسیب وارد شده است، به طور محسوسی بیش از افرادی است که تنها از ناحیه یک نیمکره آسیب دیده اند.(۵)
نوروفیزیولوژی سایکوموتور
این نوع از حملات صرعی، بیش از همه بخش لیمبیک مغز را درگیر می کند. مثلا درگیری هیپوکامپ (داخلی ترین بخش گیجگاهی که ذخیره سازی حافظه را پیش می برد) و بخش هایی دیگر مثل سپتوم (septum) یا تیغه و نواحی از قشر گیجگاهی.(۶)
الگوی E. E. G در نوع سایکوموتور، امواجی با فرکانس پایین و مستطیل شکل نشان می دهد که امواج دیگری با فرکانسی بالاتر هر چند ثانیه، بر آن سوار می شوند. خارج کردن کانون های صرعی به روش جراحی می تواند از حملات جلوگیری کند. به این صورت که با کمک دستگاه الکتروآنسفاگرام، می توان محل امواج غیرطبیعی را تعیین نمود و با خارج کردن آن از طریق جراحی، جلوی حملات بعدی را گرفت.(۷)
۴- صرع جکسونی
این نوع صرع را برای بار اول، جان جکسون توصیف کرده و در حقیقت نوعی از گراندمال یا صرع بزرگ است. یکی از علایم این بیماری، حمله عضلانی است که از یک قسمت بدن مانند یک طرف صورت، یا یک بازو و یا یک انگشت شروع می شود و به تمام بدن سرایت می کند. البته گاهی ممکن است قسمت های دیگر بدن را شامل نشود، ولی معمولا به یک تشنج کلی بدن ختم می شود. در صرع جکسونی، غالبا ناحیه ای از مغز بیمار که قسمت به‌خصوصی از حرکات عضلانی بدن را کنترل می کند، آسیب دیده است.
این بیماری نوعی صرع موضعی محسوب می شود. صرفنظر از نوع صرع، تعدادی از بیماران مبتلا به این عارضه، به تدریج دچار اختلالات شخصیت از نوع نوروتیک می شوند که ظاهرا واکنش عاطفی نسبت به بیماری صرع است. مقدار تاثیر این بیماری بر شخصیت و تخریبی که به وجود می آورد، بستگی به نوع تجارب هر فرد دارد، مثلا اگر احساس اعتماد به نفس بیمار کم، یا قدرت تحمل او‌اندک است، وقتی به صرع مبتلا می شود، هر یک از این حالت او شدت می یابد، که با گسترش بیماری صرع تاثیر روانی – اجتماعی مخرب تری خواهد داشت.
نکته قابل ذکر اینکه، حمله های واقعی اپیلپسی را نباید با حمله های مشابه هیستریک اشتباه کرد. در حملات هیستریک، بیمار معمولا آگاهی خود را از دست نمی دهد و یا وقتی به زمین می افتد، آسیب نمی بیند، زبان خود را گاز نمی گیرد و یا کنترل دستگاه مدفوع و ادرار را از دست نمی دهد. اما در حملات صرع بزرگ این علایم وجود دارد.(۸)
نوروفیزیولوژی صرع جکسونی
وقتی که امواج تحریک کننده به قشر حرکتی مغز می رسد، موجب “رژه” پیشرونده ای از انقباضات عضلانی در طرف مقابل بدن می شود که شایع ترین شکل آن از ناحیه دهان شروع شده و به تدریج به طرف پاها پایین می رود، اما ممکن است در جهت معکوس نیز حرکت کند. این نوع امواج، صرع جکسونی را به وجود می آورند.(۹)
تشخیص بیماری صرع
برخی از انواع شایع آزمایش و اسکن هایی که ممکن است مورد استفاده قرار گیرد، عبارتند از:
الکتروانسفالوگرافی- همچنین به عنوان EEG شناخته شده است، این دستگاه اجازه می دهد تا پزشکان بر امواج الکتریکی مغز بیمار نظارت کنند. بی نظمی در الگوی امواج، می تواند نشانه ای از صرع باشد هر چند استثناء نیز وجود دارد. توموگرافی کامپیوتری- یک تکنیک است که با استفاده از اشعه X نقشه ساختار مغز مشخص می شود. تصویربرداری رزونانس مغناطیسی- این هم یک روش برای نقشه برداری از مغز است اما از امواج رادیویی و آهن ربا به جای اشعه X استفاده می شود.
توموگرافی تابش پوزیترون – با این اسکن می توان عملکرد مغز را به جای نقشه ساختار مغز نظارت کرد. در این روش مقدار کمی از مواد رادیواکتیو استفاده می شود. پزشکان ممکن است از تست های دیگری مانند (تاریخچه پزشکی دقیق، آزمایش خون و تست های عصبی) برای کمک به تعیین این که آیا صرع یا چیز دیگری باعث مشکلات شده است، استفاده می کنند.
پیشگیری از بیماری صرع
پیشگیری از بیماری صرع شامل به حداقل رساندن خطرات ابتلا به درد و رنج از وضعیت های زمینه ای است که می تواند به تشنج مزمن منجر شود مانند:
-استفاده از کمربند ایمنی یا کلاه ایمنی هنگام رانندگی (با توجه به CDC)؛
-دریافت مراقبت های پزشکی مناسب، (با توجه به CDC) از جمله مطمئن شوید که ایمن سازی و واکسیناسیون به روز باشد؛ زیرا می تواند به کاهش خطر ابتلا به بیماری ها و عفونت های منجر به صرع، کمک کند.
– داشتن شیوه زندگی سالم – تغذیه سالم و خواب خوب و پیدا کردن راه دیگری برای به حداقل رساندن خطرات مرتبط با صرع در پیشگیری از صرع موثر است.
تفاوت بیماری صرع و تشنج
با این که بیماری صرع، علت بسیاری از تشنج هاست اما صرع، با تشنج تفاوت دارد. کودکی که یک بار تشنج کرده است، یک کودک صرعی نیست بلکه ممکن است علل بسیار زیادی بتوان برای تشنج او پیدا کرد مثلا ابتلا به تب بالا ممکن است سبب کاهش سطح هوشیاری شود که به این حالت، تشنج ناشی از تب گفته می شود.
این تشنج ها نشانه ای از صرع نیستند و معمولاً با افزایش سن محو می شوند و با عواملی مثل گلودرد یا دندان درآوردن ارتباط دارد. خوشبختانه اکثر بچه ها وقتی بزرگ شده و به سن مدرسه می رسند، دیگر دچار این تشنج نمی شوند.
مراحل حملات صرع
حملات بیماری صرع دارای مراحلی است: مرحله اول، تمام عضلات فرد منقبض شده و مثل چوب خشک شده و در پی آن، وی به زمین می خورد. مرحله دوم چند ثانیه بعد از مرحله اول، دچار تشنج ها و تکان های متعدد در تمام بدن می شود. در این مرحله، کف از دهان بیمار خارج شده و ممکن است ادرار و مدفوع وی دچار بی اختیاری شود. مرحله سوم پس از حدود یک دقیقه به حالت اغماء می رود. در انتها فرد به هوش آمده و ممکن است به خواب طبیعی برود.
درمان بیماری صرع
اگر افراد مبتلا به بیماری صرع به مدت ۳ تا ۵ سال به صورت منظم داروهای خود را مصرف کنند، در ۶۰ تا ۷۰ درصد موارد بهبودی حاصل می شود. افرادی که با دارودرمانی بهبود نمی یابند نیاز به جراحی دارند که در این روش نیز ۶۰ درصد بیماران بهبود می یابند. متاسفانه بیماری صرع در برخی موارد، به علت تشابه علائم با برخی از بیماری ها مانند سنگ کوب و اختلال خواب اشتباه تشخیص داده می شود که این امر پروسه درمان مبتلایان به بیماری صرع را افزایش می دهد.
به هر رو، درصد قابل توجهی از موارد صرع را می توان درمان کرد یا نیاز به داروهای ضد صرع را کم کرد اما در کل می توان گفت که درمان اصلی بیماری صرع، درمان دارویی است.
انواع زیادی از داروهای ضد صرع (نسل قدیم و جدید) وجود دارند و بر حسب نوع حمله های صرع، سن، جنس، معاینه بالینی و پاراکلینیک، هزینه دارو و شرایط خاص فردی، پزشک نوع داروی مناسب برای فرد را انتخاب و تجویز می کند. طول مدت درمان حداقل ۲ الی ۵ سال است.
نوع و علت بیماری صرع، معاینه بالینی و یافته های پاراکلینیک، تعیین کننده مدت زمان درمان است و گاهی سالیان سال و حتی تا آخر عمر نیاز به دارو درمانی وجود دارد. در ۲۵ الی ۳۰ درصد موارد، بیماری صرع، مقاوم به درمان دارویی است که در این موارد از جمله روش های غیر دارویی به کار گرفته می شود.
نحوه برخورد با بیمار حین حمله
وقتی با بیمار حین حمله تشنج مواجه می شوید، نکات اصلی ذیل را به خاطر بسپارید:
۱-خونسردی خود را حفظ و زمان تشنج را اندازه گیری و از شلوغ شدن اطراف بیمار نیز جلوگیری کنید.
۲-بهتر است بیمار در حین تشنج، به پهلوی چپ خوابانیده شود و زیر سر وی، متکا یا چیزی نرم قرار گیرد.
۳-تمام وسایل خطرناک همانند میز و صندلی را از اطراف وی دور و یقه و کراوات او را شل کنید.
۴-هیچ چیزی حتی هر نوع دارویی را به بیمار نخورانید.
۵-سعی در متوقف کردن تشنج نداشته باشید و تا زمان اتمام تشنج، در کنار فرد بمانید.
۶-اگر تشنج بیشتر از پنج دقیقه طول کشید، با اورژانس تماس بگیرید.
۷-وقتی فرد هوشیاری خود را به دست آورد، به وی اطمینان خاطر دهید.
جمع بندی
بیماری صرع تنها یک بیماری نیست بلکه یک نشانه بیماری است که می تواند بر اثر اختلالات متعددی به وجود آید. تشنج ها خود به خود و بدون علت خاصی مانند بیماری شدید اتفاق می افتند. علت اصلی بیماری صرع می تواند عوامل ژنتیکی یا مشکلات ساختاری یا متابولیک باشد، با این حال در ۶۰٪ موارد، علت ابتلا به بیماری صرع نامشخص است. در صورت مشاهده تشنج در مبتلایان به بیماری صرع، هفت نکته مهم باید رعایت شوند.
گردآوری و تنظیم: حسین فاضلی
پی نوشت ها
۱-شاملو، آسیب شناسی روانی، ص۲۸۸
۲-گایتون، فیزیولوژی پزشکی، ص۷۴۷
۳-شاملو، آسیب شناسی روانی، ص۲۸۹
۴-گایتون، فیزیولوژی پزشکی، ص۷۴۶
۵-شاملو، آسیب شناسی روانی، ص۲۸۹
۶-گایتون، فیزیولوژی پزشکی، ص۷۴۷
۷-گایتون، فیزیولوژی پزشکی، ص۷۴۸
۸-شاملو، آسیب شناسی روانی، ص۲۹۰
۹-گایتون، فیزیولوژی پزشکی، ص۷۴۷
فهرست منابع
- شاملو، سعید، آسیب شناسی روانی، تهران، رشد، ۱۳۸۲، چاپ هفتم.
- گایتون، آرتور، فیزیولوژی پزشکی، ترجمه حوری سپهری، تهران، اندیشه رفیع، ۱۳۸۷، چاپ سوم.
- شاملو، سعید، آسیب‌شناسی روانی، تهران، رشد، ۱۳۸۲، چاپ هفتم.
- گایتون، آرتور، فیزیولوژی پزشکی، ترجمه حوری سپهری، تهران، اندیشه رفیع، ۱۳۸۷، چاپ سوم.
- شاملو، سعید، آسیب‌شناسی روانی، ، تهران، رشد، ۱۳۸۲، چاپ هفتم.
- گایتون، آرتور، فیزیولوژی پزشکی، ترجمه حوری سپهری، تهران، اندیشه رفیع، ۱۳۸۷، چاپ سوم.
- گایتون، آرتور، فیزیولوژی پزشکی، ترجمه حوری سپهری، تهران، اندیشه رفیع، ۱۳۸۷، چاپ سوم.
- شاملو، سعید، آسیب‌شناسی روانی، تهران، رشد، ۱۳۸۲، چاپ هفتم.
- گایتون، آرتور، فیزیولوژی پزشکی، ترجمه حوری سپهری، تهران، اندیشه رفیع، ۱۳۸۷، چاپ سوم.
منابع اقتباس: ویکی فقه؛ میگنا
