بى بى شهربانو(س) مادر امام زین العابدین (ع)
شهربانو دختر یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی ایران (حکومت ۶۳۲تا ۶۵۱م) همسر امام حسین (ع) و مادر حضرت امام زین‌العابدین (ع) بود. زندگی او در پرده‌ای از ابهام است و روایات مختلف از اسارت، ازدواج، فوت و محل دفنش در تاریخ وجود دارد. حتی عده‌ای بر این اعتقادند که یزدگرد دارای چنین دختری نبوده است. در این نوشته به علت نبود مستندات متقن سعی بر آن شده که اقوال مختلف مورخین بررسی و چکیده و نتیجه‌ای از زندگی این شاهزاده ایرانی ارائه شود.
تمامی مورخینی که به اسیر شدن او و ازدواجش با امام حسین اعتقاد دارند، بدون درنظر گرفتن بعضی اختلافات معتقدند که پس از حمله مسلمانان به ایران که منجر به شکست یزدگرد سوم شد دخترانش به اسارت مسلمانان در آمده، و به مدینه برده شدند و شهربانو به ازدواج حسین بن علی (ع) درآمد. حاصل این پیوند علی بن حسین (ع) بود.
اگر این روایات صحیح باشند به قول محمدحسن خان اعتمادالسلطنه: «حق تعالی او را به مزیتی عظیم اختصاص بخشیده که امامت در نسل او قرار داده شود». ۱
همانطور که در بالا ذکر شد، منابع روایتهای مختلفی در مورد اسارت این شاهزاده خانم نقل کرده‌اند که به مهمترین‌های آن اشاره می‌کنیم. مورخینی چون کلینی و راوندی بر این اعتقادند که در زمان عمر خطاب (حکومت۱۳-۲۳ق) پس از شکست سپاه یزدگرد دخترانش به اسارت مسلمانان درآمدند. روایت دوم به نقل از شیخ صدوق این است که وقتی عبدالله بن عامر در زمان عثمان بن عفان (حکومت ۲۳-۳۵ق) خراسان را فتح کرد دو دختر یزدگرد را اسیرکرد و آنان را به مدینه فرستاد. روایت سوم از شیخ مفید است که می‌نویسد حریث بن جابر حنفی حاکم برخی ولایات مشرق ایران در زمان حضرت علی (ع) (حکومت ۳۵- ۴۰ه ق) دو دختر یزدگرد را درآن نواحی اسیر کرد و به نزد ایشان در کوفه فرستاد. ۲ با کمی دقت در متن فوق متوجه اختلاف و فاصله تاریخهای بسیار زیاد این روایات می‌شویم. یقیناً روایت اول قابل قبول نیست زیرا این اسارت اگر در جنگ قادسیه و یا نهاوند رخ داده باشد یعنی بین سالهای ۱۶ و ۱۷ ه ق بوده و اگر با تاریخ تولد حضرت زین‌العابدین (ع) مقایسه شود که طبق روایات بین سالهای ۳۶ تا ۳۸ه.ق بوده است متوجه می‌شویم که حدود بیست سال شهربانو فرزندی از امام حسین نداشته است که این امری بعید به نظر می‌رسد. ۳
پس از اسارت این شاهزاده بحث ازدواج او با امام حسین (ع) مطرح است. این اتفاق هم چندین روایت دارد که برخی گفته‌اند شهربانو را در انتخاب همسر آزاد گذاشتند و او حسین بن علی (ع) را انتخاب کرد. اما در روایات دیگر چنین ذکر شده که عثمان، شهربانو را به حسین بن علی (ع) و خواهرش را به امام حسن (ع) بخشید و نقل دیگر آن است که حضرت علی (ع) او را به پسرش حسین (ع) بخشید و خواهرش را به محمد بن ابوبکر داد. ۴ محمدحسن خان اعتمادالسلطنه در کتاب خیرات حسان ورود دختران یزدگرد را به مدینه چنین شرح داده:
«گویند وقتی زنان و دختران اهالی مدینه شنیدند دخترهای پادشاه عجم را وارد مدینه می کنند همه به تماشا بر بامهای معابر رفتند و در راه تحصیل اذن شوهران، بسیاری از نسوان مدینه صداقها بخشیدند». ۵
از زندگی مشترک شهربانو و امام حسین (ع) اطلاعی در دست نیست جز اینکه نقل کرده اند او مادر حضرت سجاد می‌باشد. گرچه این واقعه نیز مانند دیگر وقایع زندگی او دارای چندین روایت است. مورخین نام مادر حضرت را ام سلمه، جهان بانویه، جهان شاه، حرار، شاه زنان، شهربان، شهربانو، شهربانویه، غزاله و نام پدرش را سبحان ملک پارس، شیرویه بن کسری، ملک قاشان، نوشجان و یزدگرد نقل کرده‌اند. یعقوبی می‌نویسد نام مادر امام سجاد (ع) حرار دختر یزدگرد بود و چون به همسری امام حسین (ع) در آمد امام نام وی را به غزاله تغییر داد. ۶
مرگ شهربانو چون زندگی‌اش در پرده ابهام است. اکثر مورخین معتقدند که شهربانو پس از به دنیا آمدن حضرت سجاد (ع) فوت کرد و برخی معتقدند که پس از واقعه کربلا خود را در فرات غرق کرد و عده‌ای دیگر می گویند زمان حرکت امام حسین از مدینه به کوفه امام او را راهی ایران کرد و شهربانو در میان راه در ری درگذشت و بقعه بی بی شهربانو نیز منسوب به اوست.
پی نوشتها:
- محمدحسن خان اعتمادالسلطنه. خیرات حسان. چاپ سنگی. ۱۳۰۴ه ق. ج ۲. ص۱۲۰ .
- محمدحسن رجبی. مشاهیر زنان ایرانی و پارسی‌گوی از آغاز تا مشروطه. تهران، سروش، ۱۳۷۴. ص ۱۳۸. و نگاه کنید به: دایره‌المعارف تشیع. زیرنظر احمد صدرحاج سید جوادی و… تهران، سازمان دایره‌المعارف تشیع. ۱۳۶۸. ج ۲. ص ۵۴۹. ذیل مدخل امام زین العابدین (ع).
- همان.
- همان .
- خیرات حسان. همان.
- دایره‌المعارف تشیع. زیر نظر احمد صدر حاج سید جوادی و… تهران، سازمان دایره‌المعارف تشیع. ۱۳۷۵. ج ۳. ص ۵۴۹. ذیل مدخل بی بی شهربانو.
