بسیاری از مشکلاتی که در خانواده بروز می‌کند، ناشی از مشکلات و تنگناهای اقتصادی است. آن گاه که نیازهای ضروری خانواده در بُعد مالی بی‌پاسخ بماند، به ویژه آنجا که افراد خانواده از بینش توحیدی کم بهره یا بی‌بهره باشند، به مرور زمینه ی ابراز نارضایتی از وضع موجود و به تبع آن احساس شکست فراهم می‌شود.
در منابع اسلامی، افزون بر کار و فعالیت، حسن خلق نیز عاملی تأثیرگذار در رشد اقتصادی معرفی شده است. امیرالمومنین(علیه السلام) جایگاه گنج‌های روزی را در اخلاق نیکو دانسته‌اند،(۲۸) همچنان که امام صادق(علیه السلام) حسن خلق را عامل افزایش رزق برشمرده‌اند.(۲۹) با افزایش روزی، احساس آرامش و موفقیت، بیشتر احساس می‌شود.
روشن است که اقبال عمومی به افراد متواضعی که با مردم انس و الفت دارند و خوش اخلاق محسوب می‌شوند، بسیار بیش از اقبال به دیگران است. مردم ترجیح می‌دهند افراد خوش خلق را به کار گیرند، به استخدام آنان در آیند و با آنان معامله کنند. شاید، این خود یکی از عوامل جلب روزی به شمار رود. به همین دلیل، امیرالمومنین(علیه السلام) حسن خلق را موجب ارتقای سطح زندگی دانسته اند.(۳۰)
ارتقای سطح زندگی، موفقیتی است که نتیجه ی حسن خلق در معاشرت‌های اجتماعی است. خوش اخلاقی نه تنها در معاشرت‌های اجتماعی، بلکه در مواجهه با اعضای خانواده نیز چنین تأثیری دارد. امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند: «هر که با خانواده ی خود به نیکی عمل کند، روزی اش زیاد شود».(۳۱)
امام علی(علیه السلام) خوش خویی را موجب پاکیزگی زندگی دانسته اند.(۳۲) و امام صادق(علیه السلام) نیز فرموده اند: «هیچ شیوه ی زندگانی، گواراتر از زندگانی آمیخته با حسن خلق نیست».(۳۳)
به طور قطع، زندگانی همراه مسرت، شادابی و طهارت برای همه ی انسان‌ها موفقیت بزرگی تلقی می‌شود و این نتیجه ی خوش‌خلقی است. در مقابل، بداخلاقی فرد همه ی اعمال نیک او را بر باد می‌دهد و موجب می‌شود تا دیگران چشم خود را بر تمام خوبی هایش ببندند و نگاه خود را تنها به بدخلقی او معطوف سازند. اگر وجود انسان بداخلاق به مثابه ی عسل باشد، باید بداند که بدخلقی آن گونه وجود او را به فساد می‌کشاند که سرکه عسل را فاسد می‌کند.(۳۴)
در متون دینی، آثار دیگری همچون آسانی راه،(۳۵) عمران و آبادی(۳۶) و سعادتمندی(۳۷) برای خوش‌خلقی ذکر شده است. تأثیر این آثار بر استحکام بنیاد خانواده بسیار روشن است. رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: «اگر انسان به پیامدهای خوش اخلاقی آگاه باشد، به خلق خوش احساس نیاز می‌کند».(۳۸) خانواده‌ای که نیازمندی‌هایش تأمین نشود، خانواده ی ناموفقی است.
خوش‌رویی و خوش‌زبانی، آشکارترین نماد خلق نیکو
در منابع دینی، خوش‌رویی را عامل بسیار مؤثری در آرامش و موفقیت اجتماعی و خانوادگی دانسته‌اند. در بیانات اهل بیت(علیهم السلام) عباراتی همچون «وجهٍ منبسط»، «البشر»، «بشر حسن»، «طلاقه الوجه» و «البشاشه» مترادف با خوش‌رویی به کار رفته است.
«وجه منبسط» به چهره‌ای خالی از احتشام و عبوسی گفته می‌شود.(۳۹) «البشر» به معنای طلاقت و وجه منبسط است.(۴۰) قید «حسن» به منزله ی تأکید بر گشاده‌رویی و نیکویی آن است. «طلاقه الوجه» به معنای آشکارسازی سرور در چهره است.(۴۱) « البشاشه» نیز به معنای طلاقت وجه استعمال شده است.(۴۲)
از بررسی معنای واژه‌هایی که بیشتر ذکر شد در متون لغوی، روشن می‌شود که این واژه‌ها، با وجود تعدد، به معنای واحد پیراستن چهره از آثار گرفتگی و خشم، و آرامش دادن آن با سرور و فرح به کار رفته است.
یکی از توصیه‌های رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) این است که با برادران دینی با روی گشاده مواجه شوید. مردی خدمت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) رسید و گفت: «ای رسول خدا! به من توصیه کن». حضرت میان توصیه‌های خویش فرمودند:
«با برادر خود، با گشاده‌رویی مواجه شو».(۴۳) وقتی با افراد جامعه ی دینی، که از آنان به برادر دینی تعبیر می‌شود، باید با چهره‌ای باز و دور از گرفتگی و خشم و اندوه مواجه شد، حکم رویارویی با همسر و فرزندان در محیط منزل به خوبی، روشن می‌شود.
با بررسی آثار معجزه آسای گشاده‌رویی در می‌یابیم، بی‌جهت نیست که گشاده‌رویی علامت ایمان،(۴۴) نیمی از عقل،(۴۵) اولین عطیه ی الهی(۴۶) و آغاز نیکوکاری(۴۷) دانسته شده است. گر چه جذب دیگران با هدایای مادی ممکن است. این نوع جذب کردن در مواردی منجر به آسیب تربیتی می‌شود و فرد هدیه گیرنده را متوقع و خواهان رشوه بار می‌آورد، اما مواجهه با دیگران با روی خوش، از آنجا که کار آسانی است، محدود به حدی نیست و می‌توان از آن در موارد متعدد و درباره ی افراد متعدد استفاده کرد.
از جمله چیزهایی که فرد همیشه می‌تواند به همسر و فرزندان خود هدیه کند و آسیب‌های مادی نیز ندارد، خوش‌رویی است. خوش‌رویی گنج بی‌پایانی است که محدودیت ندارد و فرد می‌تواند همواره از آن استفاده کند و افراد خانواده را راضی نگه دارد. این کار بستر مناسبی برای موفقیت است.
امام صادق(علیه السلام) از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) روایت کرده‌اند که آن حضرت خطاب به فرزندان عبدالمطلب فرمودند: «هرگز نمی‌توانید با اموال خود، همه ی مردم را بهره‌مند سازید، پس با آنان با گشاده‌رویی و خوش‌رویی تمام مواجه شوید».(۴۸)
آثار خوش‌رویی در موفقیت خانواده
از میان آثار خوش‌رویی در راه رسیدن به موفقیت، بخشی فراگیرتر است و دامنه ی گسترده‌تری دارد که به مهمترین آنها اشاره می‌کنیم:
قرب به خداوند
نتایج خوش‌رویی، به آثار اجتماعی منحصر نمی‌شود، بلکه مهمترین تأثیر را در خود فرد دارد که قرب و نزدیکی به خداوند است. از آنجا که حفظ پیوندهای اجتماعی، از جمله پیوند خانوادگی، از مهمترین تأکیدات خداوند متعال است، فردی که با مردم و اعضای خانواده با روی گشاده مواجه می‌شود، به فرمان حضرت حق توجه کرده و زمینه ی تقرب خود به او را فراهم ساخته است.
امام باقر(علیه السلام) می‌فرمایند: «گشاده‌رویی، آوردگاه محبت و نزدیکی به خدای(عجل الله) است و ترش‌رویی آوردگاه بغض و کینه و دوری از خداوند است».(۴۹)
فرجام نیک
طلاقت وجه و خوش‌رویی، بهره ی دنیوی و اخروی را برای فرد به ارمغان می‌آورد و افزون بر آن که زندگی در دنیا را با شادکامی و آرامش و محبت همراه می‌کند، در آخرت نیز باعث حظ و بهره ی فراوان می‌شود.
امام باقر(علیه السلام) فرمودند: «شخصی نزد پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) رسید و توصیه‌ای درخواست کرد. حضرت به او فرمودند:
«”غضب مکن”. عرضه داشت: “بیشتر بگویید:” فرمودند: “با برادرت با گشاده‌رویی مواجه شو، نه با رویی گرفته؛ زیرا روی گرفتن، تو را از بهره ی دنیا و آخرت باز می‌دارد”».(۵۰)
ایجاد الفت و محبت
الفت و محبت از مهمترین عواملی است که به رضایتمندی و آرامش میان افراد خانواده منجر می‌شود. در روایتی، بشاشت و گشاده‌رویی بهترین عاملی معرفی شده است که مردم می‌توانند با آن، دل‌های دوستانشان را به دست آورند و کینه را از دل دشمنان خود دور کنند.(۵۱) در این روایت «الفت» که به معنای انضمام» است،(۵۲) محصول گشاده‌رویی به شمار آمده است.
بنابراین، خوش‌رویی به مثابه ی بهترین عامل جذب دلها، به افراد توصیه شده است، اما مواجهه با روی گشاده، افزون بر آن که کمیت جذب را افزایش می‌دهد، کیفیت آن را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. نتیجه ی کیفی گشاده‌رویی با واژه ی «حب» درآمیخته است.
امام باقر(علیه السلام) می‌فرمایند: «خوش‌رویی و گشاده‌رویی، آوردگاه محبت است».(۵۳)
«حبّ» به معنای و داد و میل شدید است.(۵۴) پس در کلمه ی «محبت» کیفیت و شدت دل بستگی، کانون توجه است. در برخی روایات، هر دو جنبه ی کمی و کیفی، محصول خوش‌رویی دانسته شده است. علی(علیه السلام) می‌فرمایند: «گشاده‌رویی و … باعث دوستی خلایق است».(۵۵)
دوری از کینه
کینه‌زدایی یکی از آثار گشاده‌رویی است. برطرف ساختن کینه‌هایی که به تدریج در فرد نفوذ کرده‌اند، کاری بسیار دشوار و گاه ناممکن است؛ اما مواجه شدن با روی گشاده، داروی مؤثری است که کینه‌های سخت و دیرینه را به راحتی از بین می‌برد. امام کاظم(علیه السلام) در روایتی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: «خوش‌رویی کینه را می‌زداید».(۵۶)
در روایتی از امیرالمومنین(علیه السلام) خوش‌رویی بهترین عامل زدودن کینه معرفی شده است. حضرت می‌فرمایند: «بهترین وسیله‌ای که مردم با آن دل‌های دوستان خود را به دست می‌آورند و کینه‌ها را از دل‌های دشمنان خود می‌زدایند، خوش‌رویی هنگام مواجهه با آنان، پرسش از حال آنان در غیاب، و گشاده‌رویی در حضور آنهاست».(۵۷)
پایان دادن به مخاطرات
گشاده‌رویی وقتی کینه‌های باطنی را از بین می‌برد، دشمنیِ برخاسته از کینه را نیز درمان می‌کند. گاه روابط افراد خانواده به قدری تیره و تار می‌شود که از کینه ی باطنی به دشمنی و نبرد رودرو تبدیل می‌شود. این موقعیت بسیار خطرناکی است که هر آسیبی را در روابط خانوادگی ایجاد می‌کند، اما همین موقعیت مخاطره آفرین و آتش پر دامنه، با هدیه ی ارزان و مؤثر خوش‌رویی و مهار می‌شود. امام علی بن ابی طالب(علیه السلام) می‌فرمایند: «بشرک یطفیء نار المعانده؛(۵۸) خوش‌رویی تو آتش دشمنی را خاموش می‌سازد».
پس از آن که با روشی صحیح توانستیم همسری خوش اخلاق و خوش زبان انتخاب کنیم و از ناحیه ی وراثت و ژنتیک تضمین بیشتری برای موفقیت در زندگی و تربیت فرزندان ایجاد کردیم، باید بدانیم گر چه سهم مادر در تولید مثل همانند سهم پدر است، پس از آن، سهم مادر بیشتر از پدر است و در روایات نیز به بطن مادر اشاره شده است و از صلب پدر سخنی نگفته‌اند.
در زمان تولید مثل، چنانچه پدر، به دلیل خوردن غذای فاسد یا نوشیدن مشروبات الکلی، نطفه ی مسموم داشته باشد. جنین ناقص و معلول خواهد بود. این تأثیر مستقیم پدر بر جنین در زمان انعقاد نطفه است. پس از آن، پدران در ساخت طبیعی فرزند تأثیر مستقیمی ندارند، ولی مادر در تمام دوران بارداری با فرزند رابطه ی مستقیم دارد و فرزند از او تأثیر می‌پذیرد.
بچه از مادر تغذیه می‌کند؛ بنابراین، سلامت و مرض، پاکی و ناپاکی، مستی و مسمومیت مادر در جنین اثر مستقیم دارد. جنین در شکم مادر همانند عضوی از مادر است و همه عواملی که در جسم و جان مادر تأثیر دارد، در فرزند نیز اثر می‌گذارد. به همین جهت، دانشمندان معتقدند که غذای مادر در زیبایی صورت، توازن اندام و … تأثیر دارد. در روایات نیز به این نکته اشاره شده است. در روایتی امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند: «به زنان باردار، میوه بخورانید؛ زیرا اطفال شما را زیبا می‌سازد».(۵۹)
تغذیه مادر نه تنها در بعد جسمانی فرزندان موثر است، در روحیه و ویژگی‌های اخلاقی آنان نیز تأثیر دارد. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «به زن باردار در آخرین ماه بارداری خرما بدهید؛ زیرا فرزند را بردبار و پرهیزگار خواهد ساخت».(۶۰) جنین در دوران بارداری تحت تأثیر حالات و رفتارهای مادر است و هر لحظه ممکن است برای او خطری پیش آید. بنابراین فقط مادر می‌تواند با خطر مقابله کند و فرزند را با سلامت جسم و جان متولد سازد.
نجابت خانوادگی؛ بستر موفقیت
یکی از بسترهای موفقیت، نسب پاک و طهارت باطنی خانواده است که آثار آن را می‌توان در فرزندان و رفتار آنان مشاهده کرد. قرآن کریم می‌فرماید: «وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذِی خَبُثَ لاَ یَخْرُجُ إِلاَّ نَکِداً؛(۶۱) سرزمین پاکیزه گیاهش به فرمان پروردگار می‌روید، اما از سرزمین بدطینت و شوره زار جز گیاه ناچیز و بی‌ارزش چیزی نمی‌روید».
در اصل، فرزند نمادی از خانواده ی خود است. در روایت آمده است: «فرزند، وجود محض و خالص پدر است».(۶۲) او آینه‌ای است که می‌تواند پدر را در خود نشان دهد. نه تنها پدر و مادر در تربیت نقش دارند، دایی فرزند نیز نقش اساسی دارد. در روایتی پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند: «زمانی که می‌خواهید همسری برگزینید، و از این طریق تولید نسل کنید، به این نکته توجه داشته باشید که دایی به اندازه ی خود زن و شوهر، در روحیات فرزند، تأثیرگذار است و در حکم یکی از دو نفری است که هم بستر می‌شوند».(۶۳)
شخصیت و ویژگی‌های دایی در فرزند بسیار تأثیرگذار است. پس باید دقت کرد و برای رسیدن به موفقیت، به صورت گزینشی، با فردی دارای نجابت خانوادگی ازدواج کرد. چنانچه انسان در این باره بی‌مبالات باشد، با مشکلاتی رو به رو می‌شود. به همین جهت، پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «از گیاه سبزی که بر زباله‌ها روییده است، بپرهیزید.» سؤال شد: «ای رسول خدا! مقصود از گیاه سبزی که بر زباله روییده است، چیست»؟ حضرت فرمودند: «زن زیبایی که در خانواده‌ای ناشایسته رشد کرده باشد».(۶۴)
البته این که برای موفقیت، توجه به اصل و نسب ضروری است، قاعده‌ای عمومی است که برای انتخابی با ضمانت بیشتر پیشنهاد می‌شود، ولی مواردی پیدا می‌شود که همسر با اینکه شرافت کمی از ناحیه ی خانواده دارد، خود برای تهذیب نفس تلاش فراوانی کرده است و می‌تواند عامل موفقیت در تربیت فرزندان باشد، اما اولاً چنین کسانی در اقلیت هستند؛ و ثانیاً شناسایی آنها ساده نیست. پس برای اطمینان بیشتر باید به همان قاعده عمومی توسل جست تا از آرامش و موفقیت بیشتری برخوردار بود.
ادامه دارد…
