از زوایـای مـخـتـلـفی می توان درباره دعا تحقیق کرد، اما عمده مـسـئـلـه در ایـن بـاب کـه غالب مردم به آن توجه زیادی دارند، مـسـتـجـاب نشدن دعا است. بسیاری از مردم شکایت می کنند که چرا ایـن همه دعا می کنیم، به اجابت نمی رسد. نظر به اهمیت این بحث عوامل عدم استجابت دعا را به اجمال بررسی می کنیم.
۱. نشناختن جهت و راه دعا
نـیـل بـه هـر هدفی، راهی دارد، برای استجابت دعا نیز باید راه هـایـی را پـیمود. امام صادق(ع) می فرماید: باید که پیش از دعا حـمـد و سـتـایش خدا کنی، نعمت هایی را که به تو بخشیده به یاد آوری، سـپـس شـکـر و سپاس گویی، آن گاه درود بر پیغمبر و آل او فـرسـتی، سپس از گناهانت یاد کرده اقرار نمایی و از آسیب آن به خدا پناه بری; این است جهت و راه دعا.[۱]
۲. وقت نشناسی
مـثلی است که می گویند: فلانی خروس بی محل است; هرچند که خداوند از رگ گـردن بـه انسان نزدیک تر است اما باید وقت دعا را رعایت کرد. در حـالات معصومان علیهم السلام می خوانیم که آن ها در اوقات و موقعیت های خـاصی به دعا مشغول می شدند. مواردی چون دعا بین اذان و اقامه، هـنـگـام وزیدن باد، وقت زوال سایه، هنگام بارش باران، و ریختن اولـیـن قـطـره خـون مـومـن و غیر آن در روایات آمده است که در استجابت دعا نقش موثری دارند.
۳. وفا نکردن به عهد نسبت به خداوند
شـایـد انسان خود را بسان ماشینی فرض کند که سازنده یا مالک آن بـاید همواره نیازهای آن را برآورد; مثل آب، روغن، سوخت و… و تـصـور کـنـد چون آفریده خداوند است، خداوند باید همواره او را کـمـک کـند، بدون این که عهدی بر گردن او باشد. ولی چنین نیست، بـلـکه خداوند عهدهایی بر گردن بنده اش دارد که باید عملی شوند تا خداوند نیز پیمانش را وفا کند.
امام صادق(ع) در پاسخ عده ای کـه از عـلت عدم استجابت دعا پرسیده بودند، فرمود: به دلیل این کـه شما به عهدهای خود در پیشگاه خداوند وفا نمی کنید، در حالی که خدای تعالی می فرماید: به عهد من وفا کنید تا من به عهد شما وفـا کنم. به خدا قسم اگر به عهد خدا وفا کنید، خدای متعال نیز به عهد شما وفا می کند.
از جـمـلـه عـهـدهـایی که انسان بر گردن دارد، عمل صالح است که مـصـادیـق فراوانی دارد; مانند: قرائت قرآن، انجام واجبات، صله رحم، کمک به نیازمندان و….
۴. ایمان و یقین ناکافی
کسی که دست به دعا برمی دارد اگر ایمان قلبی به اجابت دعای خود نـداشـتـه بـاشد، نتیجه نمی گیرد و مانند آن است که تشنه ای در بـیـابـان بـی آب و عـلـف به دنبال دریا بگردد. نبی اکرم(ص) می فـرماید: «ادعوا الله وانتم موقنون بالاجابه»[۲]خدا را بخوانید و یـقـیـن بـه اجـابت داشته باشید). امام صادق(ع) نیز می فرماید: «اذا دعـوت فـظن ان حاجتک بالباب»[۳]; در وقت دعا یقین کن که حاجت تو بر در خانه آمده است.
۵. شرک در دعا
شـرک بـسـیـار ظـریف است و در هر امری از امور دینی و عبادی می تـوانـد دخـیـل بـاشـد. در دعا نیز این موضوع یکی از عوامل عدم اسـتـجـابـت دعا است. هرگز نمی توان خارج از محدوده توحید قرار گـرفت و انتظار استجابت دعا را داشت. خدای متعال می فرماید: او خـدای زنـده ابـدی اسـت و جز او هیچ خدایی نیست. پس تنها او را بـخـوانـیـد و بـه اخلاص بندگی کنید که ستایش و سپاس مخصوص خدای یکتا و آفریدگار عالمیان است.[۴]
۶. همراه نبودن یاد خدا و صلوات در دعا
در دعـا تـوجه به خدا و رسولش اهمیت بسیار دارد. کسی که دعا می کـنـد نـبـاید از یاد خدا و رسولش غافل شود، که اگر غافل گردد، مـانـنـد آن است که غذای بی چاشنی بخورد. مزه و لطف دعا در این اسـت کـه بـا یـاد خـدا و رسـول هـمـراه گردد. امام کاظم(ع) می فـرمـایـد: هرکس پیش از ستایش خداوند و درود و صلوات بر پیامبر دعا کند مانند کسی است که بدون زه تیراندازی کند.[۵]
۷. نیت آلوده
در دعـا بـایـد نـیـت، پاک و اخلاص، کامل باشد. امام صادق(ع) می فـرماید: به راستی بنده وقتی که با نیت پاک و قلب با اخلاص خدای را بـخـوانـد اگـر به عهد خدای عزوجل وفا کرد، دعایش مستجاب می شـود و اگـر خدا را بدون نیت پاک و اخلاص بخواند، دعای او اجابت نمی شود.[۶]
۸. سنگ دلی
دلـی که سخت باشد، به اعمال زشت فرمان می دهد و ستم و جنایت را پیش نهاد می کند و هرگز نخواهد توانست رضایت خدا را جلب کند. امـام صادق(ع) می فرماید: همانا خدای تعالی دعایی که از دل سخت و سنگ دل برخاسته باشد، مستجاب نمی کند.[۷]
۹. ناممکن و نامشروع بودن
خـواسـتن چیزی که ممکن نیست و یا چیزی که خلاف شرع مقدس است، آن هـم از خدایی که ما را آفرید و بر همه امور مسلط است، کاری عبث و بـیـهوده است. کسی که به درگاه خدا دعا می کند باید بداند که چـه مـی خـواهـد، آیا چیزی که می خواهد ممکن است و آیا در حیطه کـارهـای مـشـروع قرار دارد یا خیر؟ امام علی(ع) می فرماید: ای کـسـی کـه دعـا می کنی آن چه را که حلال نیست و آن چه را که نمی شود، (مانند نبوت، امامت و چیزهای دیگر) از خدا مخواه.[۸]
۱۰. سرگرم محرمات و لهو و لعب بودن
انـسانی که مشغول انجام محرمات و غرق در لهو و لعب است، یا کسی کـه از راه حرام کسب و کار و درآمد دارد و خوراک خود و اهلش را تامین می کند، چه انتظاری دارد که خداوند دعای او را قبول کند. حـضرت علی(ع) می فرماید: خدای تعالی دعای قلبی را که سرگرم لهو و لعب باشد نمی پذیرد.[۹]
۱۱. خودخواهی
خـداونـد دوست دارد بنده او قبل از دعا و آرزو برای خود به فکر دیـگـران بـاشد. حضرت زهرا(س) برای مردان و زنان اهل ایمان دعا مـی کـرد و بـرای خـویشتن دعا نمی کرد، سبب را پرسیدند، فرمود: نخست هم سایه سپس خانه.[۱۰]
۱۲. ناامیدی
امـیـد در هـر کاری باعث ادامه کار و حرکت به سوی هدف است. دعا نـیـز ایـن چنین است. از این رو می خوانیم: خدایا آرزویم را در امیدواری به رحمتت برآور.[۱۱] نـاامیدی از درگاه خداوند باعث عدم استجابت دعا است، که خود می فـرمـایـد: از رحـمـت خدا ناامید نشوید، زیرا ناامیدی مخصوص گم راهان است.[۱۲]
۱۳. اعراض از امر به معروف و نهی از منکر
فـرامـوش کردن یا ترک امر به معروف و نهی از منکر، این مسئولیت مـهـم اجـتماعی، عامل عدم استجابت دعا است. رسول گرامی اسلام می فرماید: امـر بـه مـعـروف و نهی از منکر کنید وگرنه خدا بدان شما را بر نـیـکان شما مسلط می کند و دعای نیکان شما در آن موقع به اجابت نمی رسد.[۱۳]
۱۴. دعا نکردن در زمان راحتی
انـسـان بـه هـنگام راحتی و نداشتن مشکل نیز باید با دعا انس و الـفـت داشته باشد و آن را مانند واکسنی بداند که در زمان سختی و مـشـکـل به کمک او می آید و او را نجات دهد. امام صادق(ع) می فـرمـایـد: هرکس خوش دارد که در حال سختی دعایش به اجابت برسد، باید در حال راحتی دعا کند.[۱۴]
۱۵. ندانستن سود و زیان از جانب خداوند
انسان همواره در معرض سود و زیان است، گاهی غرق در نعمت و گاهی فـارغ از آن و ایـن هـمه از جانب خداوند است و بشر باید همواره شـکـرگـزار بـاشـد. آن گاه که به سختی و زیان افتد، قبل از دعا بـاید بداند که زیان و سختی وارده از جانب خداوند است و فقط از او بـخـواهـد کـه رفـع زیان کند و او را به سوی راحتی سوق دهد. رسول اکرم(ص) فرموده است: خدای عزوجل این چنین فرمود: هرکه از من چیزی بخواهد و بداند که زیان و سود از سوی من است، اجابتش می کنم.[۱۵]
۱۷. دعا نکردن به صورت جمعی
هـرچـنـد کـه از دعای انفرادی نیز می توان نتیجه گرفت، اما اگر تـعـدادی جـمـع شـونـد و مانند دعای کمیل، ندبه و توسل، یک صدا خـداوند را بخوانند، پروردگار نظر خاصی به آن محفل خواهد کرد و نـتـیـجـه بـهتری حاصل خواهد شد. امام صادق(ع) می فرماید: هرگز چـهـار نـفر در کاری گرد هم نیامدند و دعا نکردند مگر آن که با حاجت روا شده متفرق گشتند.[۱۶]
۱۸. تضرع و زاری و اصرار نکردن
مـداومـت در دعا و تضرع کردن به درگاه الهی، رمز موفقیت در دعا اسـت. کـسی که بدون تضرع و اصرار انتظار فرج و گشایش مشکلات خود را دارد، توفیق چندانی نخواهد یافت. خدای بزرگ می فرماید: خدای خـود را بـه تضرع و زاری و با صدای آهسته بخوانید.[۱۷] رسول اکرم مـی فـرماید: به راستی خداوند افرادی را که اصرار در دعا دارند دوست می دارد.[۱۸]
۱۹. قطع ارتباط با خدا
در روایـت اسـت که خداوند دوست دارد سخن و دعای بنده محبوبش را بـسـیـار بـشـنود و اگر در اجابت دعای بنده خویش عجله نمی کند، عـلـتـش آن اسـت که می خواهد همواره صوت بنده اش را بشنود، لذا کـسـی کـه دعـایـش مـستجاب نمی شود باید به خودش بیندیشد و اگر عـوامـل عـدم اسـتـجابت دعا را در وجودش نیافت امیدوار باشد که بـنـده خـاص خدا است و خداوند به او نظر خاص دارد. امام رضا(ع) مـی فـرماید: امام باقر(ع) فرمود: مومن حاجتی از خدای عزوجل می خـواهـد، امـا اجابتش به تاخیر می افتد، به خاطر دوستی صدایش و شنیدن ناله اش.[۱۹]
پی نوشت ها
[۱] . فیض کاشانی، تفسیر صافی (چاپ قدیم، تهران) ص۵۴.
[۲] . تفسیر المیزان، ج۲، ص۳۵.
[۳] . اصول کافی، ج۲، ص۲۳۸.
[۴] . غافر(۴۰) آیه ۶۵.
[۵] . بحارالانوار، ج۴، ص۲۵۳.
[۶] . سفینه البحار، ج۱، ص۴۴۹.
[۷] . همان، ص۴۴۶.
[۸] . وسائل الشیعه، ج۴، ص۱۱۲۹.
[۹] . تفسیر المیزان، ج۴، ص۳۷.
[۱۰] . سفینه البحار، همان.
[۱۱] . دعای مکارم الاخلاق.
[۱۲] . زمر، ۵۳.
[۱۳] . سفینه البحار، همان.
[۱۴] . اصول کافی، ج۴، ص۲۳۷.
[۱۵] . شیخ صدوق، ثواب الاعمال، ص۳۴۱.
[۱۶] . همان، ص۳۵۷.
[۱۷] . اعراف، ۵۵.
[۱۸] . نهج الفصاحه، ص۷۶.
[۱۹] . وسائل الشیعه، ص۱۱۱۱.
