اشاره:
ائمه (علیهم‌السلام) در محدودیتی شدید از سوی حاکمان جور قرار داشته اند. از این رو فرصت مناظره برای آن حضرات و دعوت دیگران به سوی دین اسلام بسیار محدو بوده است. هرچند مناظران اهل بیت در بخش مناظرات منعکس شده و در اینجا برای انعکاس درجه علمی امام رضا (علیه‌السلام) به برخی از این مناظرات اشاره شده است.
امام علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) در سال ۱۴۸ هـ در مدینه متولد شدند.(۱) آن حضرت در سال ۱۸۳ هـ به امامت رسیدند. در این زمان هارون خلیفه ستمگر عباسی حکومت جامعه اسلامی را در دست داشت. بعد از هارون امر خلافت در اختیار امین قرار داشت. سپس مأمون با شکست دادن برادرش در سال ۱۹۸ هـ توانست حکومت را در اختیار بگیرد. در سال ۲۰۰ هـ مأمون امام رضا (علیه‌السلام) را به جهت مقاصد شوم سیاسی‌اش به مرو فراخواند. و سپس ولایتعهدی را بر آن حضرت تحمیل کرد. امام رضا (علیه‌السلام) خود در این زمینه می‌فرماید: «خداوندا تو می‌دانی که مرا اکراه نمودند و به ضرورت این امر را اختیار کردم … خداوندا عهدی نیست جز عهد تو و ولایتی نمی‌باشد مگر از جانب تو. پس توفیق ده مرا که دین تو را به پا دارم و سنت پیغمبر تو را زنده بدارم.»(۲) یکی از اقدامات مأمون هنگام حضور امام رضا (علیه‌السلام) تشکیل دادن جلسات بحث با فرق و مذاهب کلامی و علمای سایر ادیان بود. هر چند حضرت قبل از تشکیل این مجالسِ مناظره، مناظراتی با فرق و مذاهب کلامی گوناگون داشتند، اما هدف مأمون این بود که امام رضا (علیه‌السلام) را در این جلسات شکست دهد. تا موقعیت معنوی امام رضا (علیه‌السلام) در نظر مردم کاهش یابد. در این رابطه جعفر مرتضی عاملی می‌نویسد: «مأمون برای مغلوب ساختن امام رضا (علیه‌السلام) شروع به گردآوری علما و معتزلیان و اهل کلام که اصحاب جدل و کلام و استدلال و مو شکافی بودند نمود. تا با امام رضا (علیه‌السلام) درافتند و در هر مجلسی از قدر علمی امام بکاهند. و او را در زمینه بزرگترین چیزی که خود و پدرانش (علیهم‌السلام) ادعا می‌کردند، یعنی علم و شناختِ آثار و علوم پیامبر خدا (صلی‌الله علیه و آله) ، که بر حسب اعتقاد شیعیان، بزرگترین شرط و لازمه پیشوائی امام بود، شکست دهند.»(۳)
آن حضرت در مجالس مناظره، با فصاحت و بلاغت، میراث جد بزرگوارشان را در مقابل اشکال تراشی‌های دیگران محافظت نموده و بدون استثنا تمام دانشمندان را مغلوب ساختند. برخی از آنها به حقانیت آن حضرت و دین اسلام اعتراف کردند و برخی همانند عمران صابی مسلمان شدند. بیان همه جلسات مناظره و تمام گفتگوها و سؤال و جوابها خود کتابی مفصل است که ما به گوشه‌‌ای از این مباحث اشاره می‌کنیم. یکی از مهمترین مجالس مناظرات آن حضرت، مناظرات مرو می‌باشد. در این جلسه مأمون رهبران مکاتب (کلامی و خلفی) و مذاهب (اسلام، یهود، مسیح، صابئی، هندو و…) را جمع‌آوری کرد که شاید امام رضا (علیه‌السلام) را در یک مناظره علمی شکست دهند. ولی مقصود او حاصل نشد. علاوه بر اینکه در این مناظرات آن حضرت، با رهبران چهار مکتب و مذهب معروف مناظره کردند از این جهت می‌بینیم «این مناظره از طلوع آفتاب تا بعد از نماز مغرب طول کشیده است.»(۴)
آن حضرت در این جلسه با جاثلیق دانشمند مسیحیان، رأس الجالوت دانشمند یهودی، هیربذ اکبر بزرگ زرتشتیان، عمران صابی(۵) مناظره کردند. سپس در جلسه‌ای جداگانه با علی بن محمّد جهم و سلیمان مروزی هم مناظره نمودند.
مناظره اوّل با جاثلیق:(۶) در ابتدای این مناظره جاثلیق گفت: من چگونه با شما بحث کنم و حال آنکه استدلال شما به کتابی است که من آن را قبول ندارم؟ حضرت فرمود: ای نصرانی اگر از انجیل خودت برای تو استدلال کنم اقرار خواهی کرد؟ گفت: آری به خدا سوگند اقرار خواهم کرد.
امام رضا (علیه‌السلام) فرمود: هر چه می‌خواهی بپرس و جوابش را بشنو! جاثلیق گفت: درباره نبوت عیسی و کتابش چه می‌گوئی؟ امام رضا (علیه‌السلام) فرمود: من به نبوت عیسی و کتابش و آنچه به امتش بشارت داد، و حواریون به آن اقرار کرده‌اند، اعتراف می‌کنم و به نبوت عیسی که اقرار به نبوت محمّد (صلی‌الله علیه و آله) و کتابش نکرده و امتش را به آن بشارت نداده کافرم. سپس جاثلیق ۲ شاهد بر این مطلب از امام درخواست کرد … امام رضا (علیه‌السلام) فرمود: سوگندت می‌دهم. آیا انجیل این سخن را بیان نمی‌کند که یوحنا گفت: حضرت مسیح (علیه‌السلام) ، مرا از دین محمّد (صلی‌الله علیه و آله) عربی باخبر ساخت و به من بشارت داد که بعد از او چنین پیامبری خواهد آمد … جاثلیق: آری این سخن یوحنا از مسیح نقل شده اما نگفته این در چه زمانی واقع می شود و این گروه را برای ما نام نبرده تا آنها را بشناسیم، امام (علیه‌السلام) : اگر ما کسی را بیاوریم که انجیل را بخواند و نام محمد(صلی‌الله علیه و آله) و اهل بیتش(علیهم‌السلام) راتلاوت کند آیا به او ایمان می آوری ؟
جاثلیق: بسیار خوب سپس امام به نسطاس رومی فرمود: آیا سِفر سوم انجیل را در حفظ داری نسطاس گفت: بسیار خوب از حفظ دارم. سپس امام به رأس الجالوت بزرگ یهودیان فرمود: آیا تو هم انجیل می‌خوانی؟ گفت: آری به جان خودم سوگند. امام رضا (علیه‌السلام) فرمود: آن سِفر سوم را بخوان اگر در آن ذکری از محمّد (صلی‌الله علیه و آله) و اهل بیتش (علیهم‌السلام) بود به نفع من شهادت بده. سپس خود آن حضرت سِفر سوم را قرائت کرد تا به نام پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) رسید متوقف شد. رو به جاثلیق کرد و فرمود: ای نصرانی، تو را به حق مسیح و مادرش آیا می‌دانی من از انجیل باخبرم، جاثلیق: آری سپس امام نام پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) و اهل بیت(علیهم‌السلام) و امّتش را برای او تلاوت کرد. سپس فرمود: ای نصرانی چه می‌گویی آیا این سخن عیسی بن مریم است؟ جاثلیق: من انکار نمی‌کنم آنچه در انجیل برای من روشن شده است، و به آن اعتراف دارم. امام رضا (علیه‌السلام) : همگی شاهد باشید که او اقرار کرد. در ادامه این مناظره آن حضرت با جاثلیق در رابطه با الوهیت عیسی (علیه‌السلام) مناظره کرد و جاثلیق که پاسخی نداشت تسلیم شد و گفت: القول قولک و لا اله الا الله.(۷)
مناظره امام رضا (علیه‌السلام) با جاثلیق به گونه‌ای بود که جاثلیق درمانده شد و گفت: «به مسیح قسم گمان نمی‌کردم بین مسلمانان فردی مثل تو پیدا شود.»(۸)
مناظره دوم امام رضا (علیه‌السلام) در مرو با رأس الجالوت بزرگ یهودیان: در این مناظره رأس الجالوت از اثبات نبوت حضرت محمّد (صلی‌الله علیه و آله) پرسید. امام رضا (علیه‌السلام) دلائل قانع کننده‌ای برای او ذکر کرد. سپس امام رضا (علیه‌السلام) از اثبات پیامبری موسی (علیه‌السلام) از وی سؤال کرد رأس الجالوت جواب داد: او کارهای خارق‌العاده انجام داده که احدی از انبیای پیشین انجام نداده‌اند … امام رضا (علیه‌السلام) فرموند: پس چرا اقرار به نبوت حضرت مسیح نمی‌کنید که مردگان را زنده می‌کرد و … رأس الجالوت: می‌گویند چنین کارهایی را می‌کرده ولی ما هرگز ندیده‌ایم. امام رضا (علیه‌السلام) : آیا معجزات موسی را با چشم خود دیده‌ای؟ رأس الجالوت در اینجا جوابی نداشت که بدهد. …(۹)
مناظره سوم با بزرگ هیر بدان: امام رضا (علیه‌السلام) رو به او کرد و فرمود: به من بگو این زرتشت را که پیامبر می‌دانی بر طبق کدام دلیل است؟ بزرگ هیر بدان گفت: او کارهای خارق‌العاده‌ای انجام داده که احدی قبل از او انجام نداده است. گرچه ما آن را ندیده‌ایم ولی اخبار پیشینیان ما گواه بر این معنی است. امام (علیه‌السلام) : آیا جز این است که اخبار پیشینیان به شما رسیده و پیروی کرده‌اید؟ گفت: آری. امام رضا (علیه‌السلام) : همین گونه است سایر امت‌ها و پیامبران(۱۰) پس چرا این پیامبران را قبول ندارید و تنها تکیه روی زرتشت می‌کنید؟ بزرگ هیربدان خاموش گشت و پاسخی نداشت.»(۱۱)
یکی دیگر از مناظرات آن حضرت در مرو با عمران صابی ( یکی از متکلمان) می‌باشد. این مناظره از مناظرات طولانی آن حضرت است در این مناظره بارها عمران صابی سکوت کرد و نتوانست پاسخ امام (علیه‌السلام) را بدهد. سرانجام این مناظره به اسلام عمران صابی منجر شد. از دیگر مناظرات آن حضرت در مرو مناظره آن حضرت است با « علی بن محمد الجهم» . وی عقایدی انحرافی درباره عصمت انبیاء داشت. در پایان این مناظره علی بن محمد الجهم گریه کرد و عرض کرد: ای فرزند رسول خدا من توبه می‌کنم و تعهد می‌نمایم از امروز به بعد درباره پیامبران خدا، جز آن چه شما فرمودید نگویم».(۱۲)
نتیجه بحث: مناظرات امام رضا (علیه‌السلام) با فرق گوناگون و مذاهب جهانی مناظراتی شیرین و غرور آفرین برای مسلمانان و شیعیان است. ذکر همه این مناظرات در فراخور این مقاله مختصر نبود. لذا به موارد کوتاهی از مناظرات اشاره شد. در این مناظرات، امام رضا (علیه‌السلام) به مدد دانش بی‌کرانشان عالمان سایر فرق و ادیان جهانی را شکست داده وسبب هدایت آنها شدند.
پی نوشت:
مفید، ارشاد، ترجمه: محمّد باقر ساعدی، تهران. کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۱، ص ۵۹۱.
ابن بابویه قمی، عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام) ، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات،۱۴۰۴ هـ، ج۱، ص۳۶.
عاملی، جعفر مرتضی، الحیاه السیاسیه لِلْاِمام الرضا (علیه‌السلام) ، ترجمه دفتر انتشارات اسلامی، تهران، کنگره جهانی حضرت رضا (علیه‌السلام) ، ۱۳۵۶، ص ۳۵۸.
مرتضوی، سیدمحمّد، نهضت کلامی در عصر امام رضا (علیه‌السلام) ، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۷۵، ص۱۳۵.
او از مذهب صابئین دفاع می‌کرد. صابئین گروهی هستند که خود را پیرو یحیی (علیه‌السلام) می‌دانند ولی به دو گروه موحد و مشرک تقسیم می‌شوند. پیشین، ص ۱۳۶.
این مناظره در کتاب عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام) ، ج ۲، ص ۲۳۰ به بعد بیان شده است.
قمی، ابن بابویه، پیشین، ج ۲، ص ۲۳۲ به بعد.
همان، ج ۲، ص ۲۳۸.
همان، ج ۲، ص ۲۴۱.
امام رضا (علیه‌السلام) نام عیسی (علیه‌السلام) موسی (علیه‌السلام) و حضرت محمد (صلی‌الله علیه و آله) را ذکر فرمودند.
همان، ج۲، ص ۲۴۲.
همان، ج۲، ص ۲۷۲.
منبع: نرم افزار پاسخ ۲مرکز مطالعات
