ورزش، حرکات هماهنگ عضلانى است که موجب سلامت و تقویت اعضاى بدن مى‌گردد. البته باید در امر ورزش رعایت گروه سنّى، نوع فعّالیت افراد، تناسب نوع ورزش و کار، مقدار و هدف آن و ده‌ها مؤلّفه دیگر را، مدّنظر گرفت.[۱]
در دنیاى ماشینى امروز که تحرّک و فعّالیت کافى اندام‌هاى بدن کاهش یافته است؛ نیاز به ورزش و نرمش، بیشتر احساس مى‌شود؛ تا عضلات به کار انداخته شوند و توانایى خود را در طول عمر حفظ کنند. اما ورزش، زمانى تأثیرات عمیق در انسان خواهد داشت؛ که در آنِ واحد، تأثیرات روحى نیز ایجاد کند؛ به عبارتى، هم جسم را قوى کند و هم عقل را. در واقع، ورزش، پیکار با سستى و پستى است و ورزشکار ورزیده، کسى است که صاحب قواى بدنى و سجایاى اخلاقى باشد.
حال پاره‌اى از اثرات ورزش بر جسم و روح را بیان خواهیم کرد تا با توجّه به این فواید، با انجام ورزش‌هاى مناسب، خود را از نظر جسمى و روحى قوى سازیم.
۱ـ فواید جسمى ورزش
سیستم‌هاى مختلف بدن، در اثر ورزش، کارایى بهترى پیدا مى‌کنند و موجبات سلامتى و طول عمر را فراهم مى‌نمایند. اثر ورزش بر این سیستم‌ها، به تفکیک عبارتست از:
الف) سیستم تنفّسی
در جریان ورزش، مصرف اکسیژن توسّط عضلات فعّال بیشتر شده و سرعت انتشار اکسیژن، از ریه به خون، افزایش مى‌یابد؛ تا بتواند اکسیژن بیشترى در اختیار عضلات بدن قرار دهد. در واقع، ورزش به ریه‌ها کمک مى‌کند؛ تا بهتر کار کنند و گنجایش ریه‌ها زیادتر شده و تنفس آسانتر صورت مى‌گیرد. در اثر ورزش، تنفّس عمیق‌تر، امّا تعداد آن کمتر مى‌شود.
ب) سیستم قلبى ـ عروقی
در طى ورزش، مقدار خونى که توسّط قلب به داخل رگ‌هاى خونى تلمبه زده مى‌شود(برون ده قلبى)، افزایش مى‌یابد و به دلیل گشاد شدن عروق عضلات؛ جریان خون عضله افزایش یافته و اکسیژن و موادّ غذایى بیشترى به آنها مى‌رسد. افزایش جریان خون در سراسر عروق بدن، باعث مى‌شود میزان چربی‌هاى چسبیده به رگ‌ها کم شود؛ لذا از سخت شدن رگ‌ها جلوگیرى کرده و فشار خون را کاهش مى‌دهد. در اثر ورزش، رگ‌هایى بین رگ‌هاى اصلى قلب ایجاد مى‌شود و در نتیجه، خون‌دهى قلب بهتر و احتمال سکته قلبى کمتر مى‌شود.
ج) سیستم عصبی
ورزش، جریان خون بافت‌هاى بدن را افزایش مى‌دهد؛ لذا پس از کارهاى فکرى خسته‌کننده؛ از قبیل: مطالعه زیاد، حلّ مسائل ریاضى یا مواقع عصبانیت؛ اقدام به ورزش، باعث آرامش سیستم عصبى مى‌شود. بى‌خوابى، هیجان و استرس نیز که از ناراحتی‌هاى عصبى است، به وسیله ورزش مرتفع مى‌گردد و نیز خستگى اندک ناشى از تمرین‌هاى ورزشى؛ عامل خوبى جهت جلوگیرى از بیخوابى است.
د) سیستم غدد داخلی
فعّالیت غدد داخلى، بر اثر ورزش، افزایش یافته و کارکرد آنها بهتر مى‌شود.
هـ) سیستم عضلانی
قدرت عضلانى، در جریان ۶ تا ۸ هفته اوّل ورزش، حدود ۳۰% افزایش یافته و توده عضلات بزرگتر و قدرت آنها بیشتر مى‌شود و دردهاى عضلانى ناشى از کم‌تحرّکى بهبود مى‌یابد. در اثر ورزش، از پوکى استخوان جلوگیرى مى‌شود و عضلات و اندام‌ها تقویت شده و تناسب اندام ایجاد مى‌شود.
و) متابولیسم (سوخت و ساز) بدن
در اثر ورزش و اکسیژن‌گیرى بهتر، دستگاه تنفّس و خون‌رسانى بیشتر به اندام‌ها توسّط قلب، سوخت و ساز بدن افزایش یافته و بر اثر آن، چاقى برطرف مى‌شود. ورزش، کاهش وزن را تسریع مى‌کند و به حفظ وزن در اندازه معین کمک مى‌نماید. قند و چربى خون توسط ورزش کاهش و انرژى بدن افزایش مى‌یابد. وقتى انسان ورزش مى‌کند؛ بدن به فعّالیت بیشتر عادت کرده، دیرتر خسته شده و نیز دیرتر عرق مى‌کند؛ در نتیجه عضلات بدن و قلب، در اثر فعّالیت ناگهانى دچار صدمه نمى‌شوند.
ز) سیستم گوارش
ورزش، به هضم و جذب غذا و دفع سموم بدن کمک مى‌کند.
۲ـ فواید روانشناسى
الف) کسب خصال پسندیده
ورزش، روحیه شجاعت، اعتماد به نفس، فداکارى، گذشت، تعاون و همکارى، توجّه به حقوق دیگران، مبارزه با ظلم و ظالم، کمک به افراد ضعیف و ناتوان و حس مسئولیت‌پذیرى را در انسان ایجاد و تقویت مى‌کند و اراده وى را قوى مى‌سازد.
ب) ایجاد آمادگى روحى، براى انجام وظایف فردى و اجتماعی
ورزش، کسالت و تنبلى را از انسان زدوده و به وى شادابى و نشاط مى‌بخشد و او را براى انجام وظایف خویش آماده مى‌کند. اغلب کسانى که ورزش نمى‌کنند، در خود احساس سستى، کسالت، بى‌حالى و بى‌حوصلگى دارند. از طرفى، ورزش هیجان و افسردگى را در انسان کاهش مى‌دهد و یکى از راه‌هاى مهمّ علاج و تسکین فشارهاى روانى است؛ که در نتیجه آن، آمادگى براى انجام کارهاى فردى و اجتماعى در انسان بیشتر مى‌شود.
ج) قانونمندی
ورزش، حسّ توجّه به قانون و اطاعت از آن را در افراد به وجود مى‌آورد. وجود قوانین خاص در ورزش‌هاى مختلف و ملزم بودن ورزشکاران به رعایت آن؛ تمرینى براى احترام گذاردن به دیگر قوانین اجتماعى و رعایت آنهاست.
د) ارضاى غریزه قدرت طلبی
در انسان، غریزه قدرت‌طلبى، برترى‌جویى و مبارزه وجود دارد. ورزش، وسیله اشباع این غریزه را از طریق صحیح فراهم مى‌کند.
۳ـ فواید اجتماعى
بشر، ذاتاً اجتماعى است و از طرفى به نیرو، نشاط و تفریح روحى و جسمى، که در ورزش مستمر است، نیازمند است؛ لذا به ورزش‌هاى اجتماعى و گروهى تمایل دارد. این ورزش‌ها، موجب تقویت روحیه اجتماعى و به فعلیت در آوردن آن در بشر مى‌گردد.
برخى فوایدى که در اثر ورزش‌هاى گروهى حاصل مى‌شود عبارتند از:
الف) تولید و بسط روابط اجتماعى صحیح
ورزش، مقدّمه‌اى براى ورود افراد به اجتماع است و خصوصیات، شرایط و حالات حرکتى و روحى که در آن پیش مى‌آید؛ تکرار و تمرینى شایسته و مفید، براى آمادگى افراد اجتماع محسوب مى‌شود و به آنها توانایى برقرارى روابط اجتماعى و پرهیز از گوشه‌گیرى را مى‌آموزد. احترام متقابل اجتماعى، تحکیم روابط اجتماعى با گذشت و فداکارى و…. در اثر ورزش آموخته مى‌شود و شخصیت اجتماعى افراد شکل مى‌گیرد.
ب) توسعه فرهنگ دینی
با توجّه به روابط بین‌المللى که در زمینه ورزش وجود دارد؛ انتقال فرهنگ و ارزش‌هاى اسلامى، بدون تنش‌ها و تعارضات سیاسى، در درون جامعه و خارج از آن، فراهم مى‌شود.
ج) رشد روحیات اجتماعی
ورزش، چون پدیده‌اى اجتماعى است؛ به نحوى در رشد روحیات اجتماعى، بروز حسّ مسئولیت در قبال جامعه و دردهاى آن، مبارزه با مظالم و مفاسد اجتماعى، همبستگى و برقرارى روابط اجتماعى؛ نقش مؤثّرى دارد. درس‌هاى مربوط به رویارویى با مترفین، ظالمین و مفاسد اجتماعى؛ حمایت از محرومین و تلاش براى توازن اقتصادى و اجتماعى؛ عملاً در محیط ورزش فرا گرفته شده و تمرین مى‌گردد.
د) توسعه روابط ملل
مسابقات ورزشى بین کشورهاى مختلف، در همبستگى بین آنها و توسعه روابط، نقش بسزایى دارد.
ه) ایجاد زمینه رقابت سالم
ورزش، یکى از مفیدترین و سالمترین سرگرمى‌هاست که مى‌تواند اوقات فراغت جوانان و نوجوانان را پر کند و از بسیارى انحرافات اجتماعى؛ از قبیل: اعتیاد، دزدى و…. جلوگیرى نماید.
ورزش، دوستى و صمیمیت بین افراد و زمینه رقابت سالم را فراهم مى‌کند و در نتیجه، تلاش و تکاپوى افراد اجتماع بیشتر شده، مشکلات ناشى از بیکارى و عوارض آن به حدّاقل مى‌رسد.
منابع کمکى
۱- حقجو، محمد حسین، ورزش و ورزشکار، قم: مرکز فرهنگى المهدى: ۱۳۷۶؛
۲- مرکز مشاوره حوزه علمیه قم، فواید ورزش (از سلسله جزوه‌هاى مسائل پزشکى)، ش ۸؛
[۱] . توضیح بیشتر در کتاب ورزش و ورزشکار آمده است.
