اشاره:
اندونزی در آسیای جنوب شرقی و اقیانوسیه قرار دارد. این کشور یک مجمع‌الجزایر متشکل از ۱۷٬۵۰۸ جزیره و ۳۳ استان است. اندونزی با جمعیت ۲۳۸ میلیون نفر، چهارمین کشور پرجمعیت دنیا است. نظام سیاسی این کشور جمهوری با انتخابات مجلس و ریاست جمهوری می‌باشد. پایتخت اندونزی، جاکارتا است. سوماترا، کالیمانتان (بُورنِئُو)، سولاوِسی، و پاپوآ (گینه نو) دیگر جزایر بزرگ اندونزی هستند. جزیره جاوه نیمی از جمعیت اندونزی را در خود جای داده و قلب فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و تاریخی اندونزی محسوب می‌شود و موقعیت مرکزی را در مجمع الجزایر اندونزی دارد. جزیره سوماترا در معنای لغوی به‌معنی زمین است.
اسلام در اندونزیاندونزی بزرگترین مجمع الجزایر کره خاکی و چهارمین کشور پرجمعیت جهان می‌باشد و از این لحاظ بزرگترین کشور اسلامی به‌شمار می‌رود. با آن‌که اسلام دیرتر از بسیاری کشورهای مسلمان وارد این کشور شد، به تدریج سراسر جزایر مسکونی آن‌را تحت پوشش قرار داد و البته ورود و گسترش آن نیز برخلاف برخی از نقاط، اسلام نه از راه لشکر کشی، بلکه به‌گونه مسالمت آمیز و فرهنگی بوده است.[۲] نشر اسلام یکی از برجسته‌ترین و در عین حال مبهم‌ترین مراحل تاریخ اندونزی است. بازرگانان مسلمان، ظاهراً قرن‌ها قبل از تثبیت اسلام در اجتماعات بومی در این کشور حضور داشته‌اند. زمان و علت و چگونگی گرایش مردم اندونزی به پذیرش اسلام مورد بحث بسیاری از دانشمندان بوده و هست؛ و چون مدارک موجود در این زمینه بسیار اندک و اغلب نارسا است، وصول به نتایجی مشخص و قطعی امکان پذیر نیست. در این خصوص به نظر میرسد دو جریان کلی به وقوع پیوسته است؛ بدین ترتیب که از یک طرف بومیان اندونزی در تماس با اسلام واقع شده آن را پذیرفته‌اند و از سوی دیگر بیگانگان مسلمان آسیایی (اعراب، هندیان، چینیان و…) در مناطقی از اندونزی سکنای دائم گزیده و با ازدواج جذب آداب و زندگی محلی شده و به‌حدی با بومیان در آمیخته‌اند که سرانجام خود جاوه‌ای یا ملایو و… شده‌اند. این دو جریان شاید اغلب در اختلاط با یکدیگر واقع شده باشند و هر گاه سندی حاکی از این باشد که برای مثال سلسله‌ای از مسلمانان در منطقه‌ای تأسیس شده، اغلب درک این قضیه دشوار است که کدام یک از دو جریانِ یاد شده در ایجاد آن مؤثرتر بوده‌است.[۳]لذا با توجه به توضیح بالا می‌توان گفت که کشور اندونزی دراوایل قرن هفتم هجری (چهاردهم میلادی) با اسلام که از طریق جزیره سوماترا به‌ویژه شهر آچه، وارد آن شد، آشنا گشت و اسلام به‌سرعت در آن توسعه یافت. برخی از مورخان می‌گویند اسلام در قرن سیزدهم میلادی وارد این کشور شده و برخی دیگر، همچون “دمشقی” و “مقریزی” تاریخ ورود اسلام را قرن اول هجری می‌دانند. دین اسلام توسط بازرگانان هندی، ایرانی و عرب در کشور اندونزی منتشر گردیده است.[۴] نام جاوه، نامی است که مسلمانان اندونزی بدان نام در جهان اسلام شناخته می‌شدند و از دیر باز حجاج جاوه‌ای شهرتی در جهان اسلام داشتند. این نام، اختصاص به اصلی‌ترین جزیره اندونزی دارد که شهر جاکارتا نیز در آن قرار دارد. در حال حاضر ۸۸ درصد از جمعیت این کشور مسلمان و اکثریت آنان بر مذهب شافعی هستند.[۵]
تشیع در اندونزی
ورود تشیع به‌اندونزیتاریخ شیعه در این سرزمین به آغاز دعوت اسلامی و ورود مسلمانان به این مجمع الجزایر باز می‌گردد. بنا بر اسناد(از قبیل سنگ قبر، آثار قدیمی و باستانی)، جمعی از پژوهشگران بر این باورند که تاریخ تشیع در اندونزی نیز همراه با ورود اسلام به این کشور، به سده‌های اولیه هجری باز می‌گردد. آثاری هم که از قبور مسلمین در این سرزمین بر جای مانده است؛ نشانگر این حقیقت است که حداقل از سده چهارم هجری، تشیع در آنجا وجود داشته است. اگر این مطلب با قرائن و شواهد محکم، تأیید و تثبیت گردد که علت رسوخ تشیع به اندونزی، فرار شیعیان علوی به‌سمت مشرق جهت یافتن پناهگاهی امن بوده، می‌بایست قبول کرد که شمار شیعیان نیز در گذشته‌های دور در این کشور قابل توجه بوده است.[۶]
نخستین شیعیانپروفسور جایادیننگراد، تاریخ نگار سنی مذهب اندونزیایی و استاد دانشگاه‌اندونزی، عقیده دارد که دین اسلام توسط شیعیان به این سرزمین راه یافته است. گروهی از شیعیان امروز این کشور از نوادگان محمد بن علی و حسن بن علی بن جعفر الصادق(ع) هستند که برای حفظ جان خود از ممالک دیگر گریخته و در این سرزمین ساکن شدند. سردسته این مهاجران شیعه که پس از مبارزه‌های فراوان با خوارج اباضیه به‌اندونزی، هند، فیلیپین، مالایا و جزایر سلیمان هجرت کرده‌اند، احمد بن عیسی بن محمد بن علی بن الامام جعفر صادق(ع)، ملقب به مهاجر قرار داشته است. برخی از آن مهاجران با دختران پادشاهان و حاکمان محلی ازدواج کرده و در پاره‌ای موارد، به مراتب و مقامات عالی و حتی سلطنت رسیده بودند. خاندان این افراد که تا امروز در اندونزی ادامه دارد، همگی شیعه امامیه هستند. علاوه بر این، در سال ۷۱۷ ه.ق نیز یک گروه از کشتی‌های تجاری ایرانی، که شامل سی و پنج کشتی بود، تعداد زیادی از مبلغان شیعه را در سواحل این کشور پیاده کرده و به بخش‌های مختلف این سرزمین رسانده بود.از مهم‌ترین علویان مهاجر احمد بن عیسی بن محمد بن علی بن جعفر بن محمد(ع) است که در سال ۳۱۷ هجری وارد این منطقه شده است. او و دیگر مهاجران در جزایری که امروز معروف به مالایا، اندونزی، فیلیپین و جزایر سلیمان است وارد شده‌اند. این افراد با ازدواج که با مردم این دیار داشتند، نفوذ خود را حفظ کرده، به موقعیت بالای اجتماعی دست یافتند، به‌گونه‌ای که هنوز هم خاندان‌های آنها مشهور است.[۷]
سادات اندونزیسادات اندونزی از نسل علی بن جعفر عریضی هستند که در قرن نهم با کشتی به اندونزی آمده‌اند. در اندونزی به جای کلمه «سید» کلمه «حبیب» (حبائب یعنی سادات) را به کار می‌برند.سادات و هاشمی‌های اندونزی که اغلب آنها سادات حضرمی (حضرموت یمن) هستند و طبقه اشرافی را در میان مردم اندونزی تشکیل میدهند، از احترام ویژه‌ای در میان مردم برخوردارند و مردم برای احترام، دست آنها را می‌بویند (چرا که بوسیدن دست برای احترام در میان آنها متداول نیست.) بعضی از سادات در پست‌های مهمی در دولت به کار گماشته شده‌اند. شمار سادات حدود نیم میلیون نفر برآورد شده است. سادات مورد نظر شامل سادات شیعی، شافعی و حتی نواصب می‌باشند. سادات اندونزی به‌شدت علاقه‌مند به حفظ اصالت عربی و هاشمی خود هستند، از این رو، در یادگیری زبان عربی تلاش جدی دارند و ارتباط خود را با حضرموت همچنان حفظ کرده‌اند.[۸]
آداب و رسوم شیعیان
نوشتار اصلی: مراسم تابوتاز جمله مهم‌ترین مراسم‌های شیعیان، مراسم تابوت است. مسلمانان غیرشیعه نیز به این مراسم احترام می‌گذارند. مردم برخی از مناطق کشور هنوز پایبند مراسم عاشورای حسینی(ع) بوده، به این روز تاریخی husein hona (روز حسین) می‌گویند. همچنین به‌مناسبت تاسوعا و عاشورا در بسیاری از شهرها تابوتی را با آداب خاصی حمل می‌کنند و به سوگواری می‌پردازند. یکی از دانشگاه‌های شهر را نیز “حوض شیعه” نام گذاشته‌اند.
تشیع در روزگار معاصرعواملی از قبیل فشار و تسلط دولت استعمارگر هلند در سال‌های طولانی و بروز جنگ‌های مختلف داخلی از یک سو، عدم استمرار حرکت مبلغان شیعه پس از منقرض شدن نسل پیشین از سوی دیگر و سرانجام ورود مذهب شافعی موجب شد که مردم از تشیع دور بمانند.تاکنون ده‌ها کتاب از علامه طباطبایی، شهید مطهری و شهید صدر و دیگر دانشمندان شیعه، به زبان اندونزی ترجمه و چاپ شده است. حتی دیده شده که علمای اهل سنّت به مؤسسات شیعه مراجعه و از آنها درخواست کتاب‌های شیعهپس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران شیعه حیات مجدد یافته و از لحاظ رشد فکری و سیاسی، راه تعالی را طی می‌نماید.[۹]
تقسیم بندی شیعیان اندونزیشیعیان اندونزی را می‌توان به دو گروه شیعیان قدیم و شیعیان جدید تقسیم بندی کرد. گروه اول را عمدتاً سادات تشکیل میدهند که علی‌رغم گذشت زمان و تغییر مذهب، بخش عمده‌ای از این گروه، هنوز هم خود را شیعه امامیه دانسته، انتساب خود به اهل بیت(ع) را موجب شرافت و افتخاری بزرگ برای خود می‌دانند. گروه دوم، آن گروه از شیعیان هستند که اکثر قریب به اتفاق آنها، پس از پیروزی انقلاب اسلامی به مذهب شیعه روی آورده‌اند. این گروه که جمعیتی بین پنجاه تا هشتاد هزار نفر را تشکیل میدهند، امروزه در نواحی و مناطق مختلف اندونزی، از جمله جاکارتا، سولاوی، باندونگ و برخی مناطق دیگر، پراکنده هستند و از جایگاه و موقعیت اجتماعی مناسبی نیز نسبت به دیگر همکیشان خود در کشورهای تایلند و مالزی برخوردار می‌باشند.امروزه مذهب شیعه در میان اندیشمندان، دانشگاهیان، تجّار و اقشار مختلف این کشور، اعم از عرب و غیر عرب، سید و غیر سید، پیروانی دارد و اقلیت شیعه در اندونزی با بهره‌گیری از معارف اهل بیت(ع) و تکیه بر وحدت اسلامی، توانسته‌اند زندگی مسالمت‌آمیزی با برادران شافعی مذهب خود در این کشور داشته باشند و از وجهه و اعتبار مناسبی نیز برخوردار گردند.[۱۰]
تأثیر انقلاب اسلامی ایرانانقلاب اسلامی همراه با نوشته‌های شهید مرتضی مطهری،جعفر سبحانی، علامه طباطبایی و دکتر علی شریعتی و دیگر اندیشمندان شیعی، که به زبان اندونزیایی ترجمه شده، به اجتماع راه یافت، به گونه‌ای که پس از سال‌های طولانی انفعال نسبت به علما و روحانیان، آنان را از نو به علما و دانشمندان علوم اسلامی امیدوار ساخت و این پدیده مثبت را می‌توان در چند برابر شدن علاقه‌مندی آنان به فراگیری علوم اسلامی مشاهده کرد.
آمار شیعیانگرچه آزادی دین در قانون اساسی اندونزی آمده است، اما دولت رسماً تنها شش دین را به رسمیت می‌شناسد: اسلام، پروتستان، آیین کاتولیک روم، هندوئیسم، بودیسم و کنفسیوس. اندونزی اگرچه دولتی اسلامی نیست؛ با این حال کشوری است با بیشترین جمعیت مسلمان. بیش از ۸۶/۱ درصد از کل جمعیت اندونزی مسلمان، ۸/۷ درصد مسیحی، ۳ درصد هندو و ۱/۸ درصد نیز به بوداییان و پیروان ادیان دیگر اختصاص دارد. بیشتر بودایی‌ها در اندونزی معاصر چینیان بومی‌اند. اگرچه اکنون آیین هندو و بودا در اقلیت هستند، با اینحال تأثیرات قابل توجهی بر فرهنگ اندونزیایی گذاشته‌اند. در قرن سیزده اولین دین پذیرفته شده از سوی اندونزیایی‌ها تحت تأثیر تاجران شمال سوماترا اسلام بوده که در قرن ۱۶ دین مسلط در اندونزی گردید.[۱۱]بر اساس گزارش‌های رسمی، تعداد شیعیان در کشور اندونزی به چند میلیون نفر میرسد. بسیاری از شیعیان برای حفظ امنیت و سلامتی خانواده هایشان، مذهب خود را پنهان نگه می‌دارند. متأسفانه در دهه‌های گذشته، شیعیان در اندونزی با تبعیض‌های شدیدی از جانب دولت این کشور رو‌به‌رو شده‌اند. آمارهای غیر رسمی، هم حاکی از آن است که جمعیت شیعه در اندونزی، در حال حاضر بیش از ده میلیون نفر است که نیمی از آنها را شیعیان کاملاً اعتقادی تشکیل میدهند؛ یعنی از نظر اعتقادی مانند یک شیعه ایرانی هستند. به‌علاوه، گرایش به شیعه در اندونزی، روز به روز در حال افزایش است؛ تا جایی که نفوذ شیعه در بخش‌های اقتصادی و سیاسی این کشور، کاملاً محسوس است.[۱۲]با وجود اینکه از شمار شیعیان این کشور اطلاع دقیقی در دست نیست، اما با توجه به برخی شواهد قابل اطمینان تاریخی و قرائن زیادی که در جامعه کنونی مسلمانان اندونزی وجود دارد، می‌توان پذیرفت که امروز در تمام جزایر مسکونی اندونزی تعداد زیادی شیعه وجود دارد. در این زمینه سه آمار وجود دارد:[۱۳]
مؤسسات و سازمان‌های فعال شیعی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، عالمان شیعی علناً مذهب تشیع را در میان مردم مطرح کردند و در حال حاضر کشور اندونزی شاهد حرکت بزرگ مذهب تشیع است، به‌نحوی که جمعیت شیعیان امروز به چند میلیون نفر میرسد. شیعیان اندونزی مناطقی را برای زندگی کردن انتخاب کرده‌اند که برخی از آنها عبارتند از جاکارتا (پای تحت اندونزی)، باندوغ، باغیلی، سورابایا، مالانخ، سوماترا، سولاوسی، سامرانخ، کالیمنتن، جمرو بانداوا. در همان شهرها مراکز مهمّ تشیع وجود دارد و شیعیان فعالیت‌های مذهبی، برنامه‌های آیینی و تبلیغی خود را در آنها اجرا می‌کنند.[۱۴]
مرکز اسلامی جاکارتا
نوشتار اصلی: مرکز اسلامی جاکارتااین مرکز توسط یک روحانی ایرانی به نام حکیم الهی در سال ۲۰۰۰ پایه‌گذاری شده است. این مرکز یکی از مراکز شیعی در اندونزی می‌باشد که جزء نهاد‌های دینی غیر دولتی بوده و توسط شیعیان اداره می‌گردد.ترجمه کتاب‌های آموزشی، کتاب‌فروشی، برقراری کتابخانه، برگزاری جلسات دعای کمیل، عزاداری و کمک به مبلغان و طلاب بومی از فعالیت‌های این مرکز است. فعالیت‌های این مرکز با حمایت دفترِ رهبر جمهوری اسلامی ایران آیت الله خامنه‌ای و مجمع جهانی اهل بیت(ع) صورت می‌پذیرد.[۱۵]
سازمان اهل بیت اندونزی(ابی)
نوشتار اصلی: سازمان اهل بیت اندونزیسازمان اهل بیت اندونزی یا شورای جامعه اهل بیت(ع) با نام اختصاری ایجابی، در جولای سال ۲۰۰۰ میلادی توسط پروفسور جلال‌الدین رحمت و هواداران وی در شهر باندونگ تأسیس شد و تاکنون نزدیک به سی شعبه در سراسر اندونزی دایر نموده. این سازمان از انسجام قوی‌ای برخوردار است و تقریبا تنها تشکلی است که به‌صورت سازمان یافته و قانونی به فعالیت‌های مذهبی می‌پردازد.از جمله اهداف این سازمان براساس اساسنامه مدون آن، عبارت است از: روشن‌سازی اذهان مسلمانان نسبت به وقایع روز جهان اسلام
دفاع از مستضعفان در مقابل ستمکاران
ایجاد الفت بین قلوب مسلمانان
حمایت از پیروان اهل بیت(ع) در مقابل دشمنان
ترویج اندیشه‌های عقلی، عرفانی و اخلاقی
تأمین نیازهای روحی و مادی زندگی مورخان.[۱۶]سایر مؤسسه‌هاغیر از مؤسساتی که ذکر شد، مؤسسات فراوان دیگری نیز در اندونزی مشغول به فعالیت هستند که بزرگترین و فعال‌ترین این مؤسساتی که می‌توان از آن نام برد، عبارتند از: مؤسسه مطهری که توسط جلال الدین رحمت تأسیس شد.
مؤسسه الهادی که توسط سید احمد بارقبه تأسیس شد.
مؤسسه المعهد الاسلامی که توسط سید حسین حسینی‌الحبشی تأسیس گردید.
مؤسسه اولوالالباب در شهر آچه که به‌وسیله (سید زاهر یحیی)پایه‌گذاری شد.
مؤسسه الکوثر در شهر مالانگ که یکی از فعال‌ترین مؤسسات شیعی است.
مؤسسه المنتظر(عج) در جاکارتا و…این مؤسسات که ذکر شد خیلی فعال هستند.درباره مراکز شیعی باید گفت که شیعیان معمولا در هر شهری که ساکن هستند، برای خودشان مرکزی تأسیس می‌کنند و این مراکز دارای مؤسسات آموزشی، خدماتی، فرهنگی و حتی بعضا ورزشی نیز می‌باشد؛ بنابراین در همه شهرهای کشور اندونزی، مؤسسات مذهبی شیعی با اسامی و نام‌های گوناگون وجود داشته و فعالیت می‌نمایند.
شخصیات مهم شیعی
حمزه فنصوری
نوشتار اصلی: حمزه فنصوریحمزه فَنْصوری صوفی و ادیب نامدار شیعی اندونزیایی در قرن دهم قمری/ شانزدهم میلادی. او در پنسور (باروس) واقع در کرانه غربی سوماترا به‌دنیا آمد و فعالیت بسیاری برای گسترش تصوف و ادبیات در اندونزی انجام داد.
آزادی عقیده و مذهب در قوانین داخلی اندونزیآزادی عقیده و مذهب در قوانین داخلی اندونزی در مواد زیر منعکس شده است: در اصل ۲۷ قانون اساسی این کشور تأکید بر موضع و جایگاه برابر همه اتباع در برابر قانون و حکومت دارد، در بند ۲ همین ماده صراحتاٌ بیان داشته:”هر تبعه ایی حق کار و حیات شایسته انسان را دارد».
در ماده ۲۹ در بند ۲ قانون اساسی اندونزی نیز قانون گذار به آزادیهای مذهبی پرداخته و اعلام داشته که: «دولت آزادی هرکس را به پیروی از دین و مذهب و اجرای مراسم و وظایف مذهبی خود تضمین می‌کند».
در ماده ۳۱ بند ۱ قانون اساسی اندونزی حق تحصیل و برخورداری از آموزش برای اتباع این کشور به‌رسمیت شناخته شده است.آینده شیعیان اندونزیدر اندونزی، چند جریان به درجات مختلف تأثیرگذار است: یکی اینکه مردم اندونزی در حدود چند قرن زیر سلطه حاکمیت استعمار هلندی‌ها بودند و این دوره طولانی استعمار غربی‌ها در آنجا، تأثیرات خود را گذاشته؛ بدین معنا که آنها تاریخ خودشان را تقریباً از دست داده‌اند. به‌عبارتی سال و ماه میلادی دارند، خطشان هم لاتین است، ولی خوشبختانه زبانشان را حفظ کرده‌اند. در عمق فرهنگ آنها تأثیرات حاکمیت استعمار هلند به چشم می‌خورد. بعد از هلند نیز حاکمیت پنجاه ساله انگلیس در فرهنگ و دانشگاه آنها تأثیرات خود را به جای گذاشته است. مسیحیت موجود تا حد زیادی ارمغان این دوره از حاکمیت غرب است. مسیحیان همیشه مورد حمایت غرب بودند؛ به نحوی که از نظر اجتماعی جزء طبقه برتر جامعه بوده و از نظر رفاه و امکانات در وضعیت خوبی به سر می‌بردند. این در گذشته بوده است. در حال حاضر هم فرهنگ غربی به شدت تأثیر خود را در کشور اندونزی گذاشته و در حال تغییر فرهنگ جامعه است. در این میان، نکته‌ای که در اینجا جالب توجه است، گرایش نخبگان در اندونزی به تشیع است. تعدادی از اساتید دانشگاه و حتی سیاست‌مداران یا فرزندان آنان در شمار این افراد هستند، اما در مقابل، وهابی‌ها برای جلوگیری از رشد تشیع، تلاش زیادی دارند. حدود دو دهه پیش، آنان از دولت خواستند تشیع را مانند کشور مالزی، مذهبی ممنوع اعلام کند، اما عبدالرحمان وحید، این برخورد را مخالف با آزادی دانست. آنان کتابی با نام «چرا شیعه را نفی می‌کنیم» در این باره نوشتند.[۱۷]
ارتباطات علمی-فرهنگی با ایرانروابط جمهوری اسلامی با اندونزی در سال‌های پس از انقلاب اسلامی ایران، از روند متعادل و روبه رشدی در تمام دوره‌ها برخوردار بوده و در سال‌های اخیر، گسترش چشمگیری داشته است. تشابه و نزدیکی مواضع دو کشور در قبال مسائل مختلف بین‌المللی مانند حقوق بشر، استعمارزدایی، نژادپرستی، فلسطین، محیط زیست و… زمینه‌ساز همکاری‌های متقابل میان هیئت‌های دوطرف در مجامع بین‌المللی، مانند سازمان ملل متحد، جنبش عدم تعهد، سازمان کنفرانس اسلامی، کمیسیون حقوق بشر، و اوپک بوده است. این همکاری‌ها آثار مثبتی در روابط سیاسی دوجانبه میان ایران و اندونزی بر جای نهاده است. نگاه مشترک دو کشور به خلع سلاح، و عدم اشاعه و فعالیت‌های صلح‌آمیز هسته‌ای، بستری مناسب برای پیگیری ایده‌های مشترک در کنفرانس بازنگری NPT است.[۱۸]انجمن دوستی ایران و اندونزی یک مؤسسه غیردولتی، غیرسیاسی، غیرانتفاعی و عام‌المنفعه و متکی بر مشارکت اعضا می‌باشد که اهداف اصلی آن تحکیم و گسترش روابط دوستانه و برادری بین مردم جمهوری اسلامی ایران و اندونزی و پیشبرد اهداف مشترک دو کشور در زمینه‌های فرهنگی، ادبی، هنری، علمی، فنی، اقتصادی، بازرگانی، اجتماعی و ارتباطات است. در راستای گسترش مناسبت‌ها و تبادل‌های فرهنگی دو کشور، نخستین دوره آموزش زبان فارسی در ساختمان تحصیلات تکمیلی و مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه ملی اندونزی در سال جاری افتتاح شد.[۱۹]همچنین می‌توان به فعالیت‌های فرهنگی ایران در اندونزی به شرح ذیل اشاره کرد:
- انتشار مجله اندونزیایی زبان «یوم القدس» توسط سفارت جمهوری اسلامی ایران در جاکارتا
- برگزاری نمایشگاه‌های متعدد فرهنگی در جاکارتا
- اهدای مجموعه کتب مرجع شیعی به کتابخانه دانشگاه اسلامی شریف هدایت الله جاکارتا
- تأسیس «رادیو ملایو» در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران.[۲۰]
پی نوشت ها:
- پانویسام. سی. ریکلفس، تاریخ جدید اندونزی، ترجمه عبدالعظیم هاشمی‌نیک، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی،۱۳۷۰، ص۷۴
- اسمیت دتیوس، سرزمین و مردم اندونزی، ترجمه پرویز داریوش، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۰، صص ۲۳ تا ۳۰
- مرتضی اسدی، جهان اسلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۶، ص۵۱
- آشنایی با شیعیان اندونزی
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، ص۶۲۷
- منصوری خلیل، شیعیان اندونزی، تهران، مجله فرهنگ کوثر- شماره ۲۵، فروردین ۱۳۷۸
- آشنایی با شیعیان اندونزی
- آشنایی با شیعیان اندونزی
- فاطمی زاده، انقلاب اسلامی ایران و شیعیان جهان، تهران، دفتر مطالعات اجتماعی و فرهنگی، ۱۳۷۹، ص۴۴
- منصوری خلیل، شیعیان اندونزی، تهران، مجله فرهنگ کوثر، شماره ۲۵، فروردین ۱۳۷۸
- اشرافی، مرتضی، «بررسی وضعیت شیعیان اندونزی»،
- اشرافی، مرتضی، بررسی وضعیت شیعیان اندونزی،
- سایت وضعیت شیعیان (اندونزی)
- اشرافی، مرتضی، بررسی وضعیت شیعیان اندونزی، قم، جامعه‌المصطفی(ص)العالمیه، پژوهشگاه بین‌المللی المصطفی(ص)، ۱۳۹۴
- مجله اخبار شیعیان و فصلنامه پژوهه / مرداد – آبان ۱۳۸۶، شماره ۲۵ و ۲۶
- مقاله آشنایی با شیعیان اندونزی؛ مجله اخبار شیعیان-فروردین و اردیبهشت سال ۱۳۹۰، شماره ۶۵-۶۶
- اشرافی، مرتضی، بررسی وضعیت شیعیان اندونزی، قم، جامعه المصطفی(ص)العالمیه، پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، ۱۳۹۴
- وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، کتاب سبز اندونزی، تهران، مرکز چاپ و نشر وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۵، ص۷۵-۷۸
- اشرافی، مرتضی، بررسی وضعیت شیعیان اندونزی، قم، جامعه المصطفی (ص) العالمیه، پژوهشگاه بین المللی المصطفی (ص)، ۱۳۹۴
- وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، کتاب سبز اندونزی، تهران، مرکز چاپ و نشر وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۵، ص۷۵-۷۸
فهرست منابع:
- فصلنامه پژوهه / مرداد – آبان ۱۳۸۶، شماره ۲۵ و ۲۶
- رهاورد سفر به اندونزی
- آشــنایی با شـیعـیان اندونزی
- آمارهای موجود از شیعیان اندونزی
- معرفی مراکز اسلامی اندونزی
- طباطیایی مؤتمنی،منوچهر، آزادیهای عمومی و حقوق بشر، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۹۰.
- اشرافی، مرتضی، بررسی وضعیت شیعیان اندونزی، قم، جامعه المصطفی(ص)العالمیه، پژوهشگاه بین المللی المصطفی(ص)، ۱۳۹۴
- زارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، کتاب سبز اندونزی، تهران، مرکز چاپ و نشر وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۷۵
- م. سی. ریکلفس، تاریخ جدید اندونزی، ترجمه عبدالعظیم هاشمی نیک، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، ۱۳۷۰
- اسمیت دتیوس ، سرزمین و مردم اندونزی، ترجمه پرویز داریوش، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۰
- مرتضی اسدی، جهان اسلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۶
- منصوری خلیل ، شیعیان اندونزی، تهران، مجله فرهنگ کوثر- شماره ۲۵، فروردین ۱۳۷۸
- فاطمی زاده، محمد ، انقلاب اسلامی ایران و شیعیان جهان، تهران، دفتر مطالعات اجتماعی و فرهنگی ، ۱۳۷۹
- سایت حقوقی دادخواهی
- هاشمی، سید محمد،حقوق بشر وآزادیهای اساسی،تهران: میزان، ۱۳۸۴،–Rezapighan (بحث) ۱۶ ژوئن ۲۰۱۵، ساعت ۱۳:۲۰ (IRDT)–Rezapighan (بحث) ۱۶ ژوئن ۲۰۱۵، ساعت ۱۳
