تربیت دینی
مراد ما از تربیت دینی، محدوده خاصی است، هر چند تربیت دینی به یک معنا بسیار عام و گسترده است و شامل همه ابعاد وجودی انسان می‌گردد امّا در اینجا، مراد از تربیت دینی، مقابل تربیت اخلاقی، اجتماعی و سایر ابعاد است و عمدتاً حوزه مربوط به عقاید و احکام عبادی از دین را شامل می‌گردد. تربیت دینی به این معنا در سیره تربیتی امام علی (علیه السلام) از اهمیت خاصی برخوردار است و در ذیل به نمونه‌هایی از آن اشاره می‌کنیم:
۱ – نماز
یکی از بارزترین مصادیق تربیت دینی و بلکه مهمترین نمود آن در حوزه احکام و عبادات، نماز است. نماز بزرگترین فریضه الهی و پیش درآمد قبولی سایر اعمال و عبادات است. علی (علیه السلام) در طول عمر با برکتشان زیباترین جلوه‌ها را در نماز به نمایش گذاشتند، او در حالت جنگ و صلح، بیماری و سلامت، در خانه و مزرعه، بر مسند حکومت و خانه نشینی ۲۵ ساله و در همه حالات و شرائط، نماز مهمترین عمل او بود و فرزندان خود را بدان سفارش می‌نمود.
در وصیتی به امام حسن (علیه السلام) و تمامی خانواده و فرزندانش آنها را به نماز سفارش کرده می‌فرماید: “از خدا بترسید، از خدا بترسید درباره نماز زیرا که نماز بهترین کارها و ستون دین شماست “(۱۴) او نه تنها خود و فرزندانش به نماز اهمیت می‌دادند که همه پیروان و شیعیان خود را به تعلیم نماز به فرزندان و سعی در تشویق آنان به مدوامت بر آن، فرا خوانده‌اند. آن حضرت فرمود: “علّموا صبیانکم الصلوه و خذوهم بها اذا بلغوا الحلم” “در کودکی به فرزندانتان نماز را تعلیم دهید و هنگام بلوغ، آنان را به نماز وا دارید.”(۱۵)
فریضه نماز در تربیت دینی، چنان مهم است که حتی در پیش از بلوغ، تنبیه مختصر فرزند به خاطر ترک آن، روا دانسته شده است. علی (علیه السلام) خطاب به یکی از اصحاب فرمود: “کودکان اهل خانه‌ات را با زبان به نماز و طهارت تأدیت نما و وقتی به سن ده سالگی رسیدند، آنان را بر ترک آن، تنبیه بدنی نما ولی از سه بار بیشتر تجاوز نکند.”(۱۶)
نکته قابل توجهی که در این دو حدیث وجود دارد، توجه حضرت به مراحل تربیت و نیز روش آشنا نمودن فرزندان با نماز و اقامه آن است، زیرا در مورد نماز، بین دوره کودکی و بلوغ فرق گذاشته‌اند، در دوره کودکی تا قبل از ده سالگی فقط سفارش به آموزش و تعلیم نماز نموده‌اند و تنها به اقدام زبانی و سفارش کلامی اکتفا نموده‌اند، در این مرحله تأکید بر آمادگی و زمینه‌سازی برای اقامه نماز شده است. اما در سن ده سالگی هر چند هنوز به حّد بلوغ نرسیده امّا به علت رشد مناسب کودک در این سن و تا حدودی رسیدن به سن تمییز و تشخیص، تأکید عملی بر اقامه نماز است و آنگاه که به سن بلوغ رسیدند، تأکید بر واداشتن آنها به نماز و ترک نکردن آن است.
۲ ـ آموزش قرآن
قرآن، کتاب آسمانی و مهمترین منبع اسلامی است، قرآن، سرچشمه معارف الهی است و در تربیت دینی جایگاهی بس عظیم دارد. علی (علیه السلام) در نامه تربیتی خود به فرزندش امام حسن (علیه السلام) بعد از آن که بر اهمیت تربیت و تسریع در آن تأکید می‌نمایند، نخستین اقدام خود را تعلیم و آموزش قرآن و معارف و احکام حلال و حرام آن بیان می‌کند: “… و اَنْ ابتدئک بتعلیم کتاب اللّه و تأویله و شرایع الاسلام و احکامه و حلاله و حرامه لا اجاوز ذالک بک الی غیره…”،”نخست تو را کتاب خدا بیاموزم و تأویل آن را به تو تعلیم دهم و شریعت اسلام و احکام آن را از حلال و حرام بر تو آشکار سازم و (در آغاز) به چیزی غیر از قرآن نپردازم.”(۱۷)
همچنین آن حضرت در توصیه به فرزندش محمد بن حنیفه، فرمود: “…بر تو باد به خواندن قرآن و عمل کردن به آنچه در آن است و این که به مقررات و دستورات حلال و حرام آن و امر و نهی آن پای‌بند باشی. همچنین خواندن قرآن را در شب و روز و هنگام تهجّد برخود لازم بدانی چرا که قرآن، عهدنامه‌ای است از سوی خداوند تبارک و تعالی به خلق خود، پس واجب است بر هر مسلمانی که در هر روز به عهدنامه خود بنگرد و لو پنجاه آیه باشد.”(۱۸)
۳ ـ تعلیم دعا
در تربیت دینی، دعا و درخواست از خداوند جایگاه ویژه‌ای دارد. دعا، ابزاری است که بنده را به خالق پیوند می‌دهد و از طریق آن، نیازهای فردی و درونی خویش را با خداوند قادر متعال در میان می‌گذارد و در پرتو آن، به سکون و آرامش نایل می‌آید. علی (علیه السلام) در سیره تربیتی خویش، به عنصر دعا اهمیت زیادی قائل شده‌اند. آن حضرت هم دعاهایی را به فرزندان خود تعلیم می‌دادند و هم آنان را بر مداومت بر آن توصیه می‌نمودند.
امام حسین (علیه السلام) می‌فرماید: “پدرم مرا به خواندن دعای جوشن کبیر و حفظ و بزرگداشت آن توصیه نمودند و سفارش کردند که در هنگام وفاتشان آن را بر کفنشان بنویسم و آن را به خانواده‌ام تعلیم دهم و آنان را بر خواندن آن برانگیزانم.”(۱۹)
هر چند در روایات برای دعا، اوقات خاصی بیشتر مورد تأکید قرار گرفته و برخی دعاهای خاص، در اوقات خاص وارد شده، امّا علی (علیه السلام) در سیره تربیتی خود، هر فرصت مناسب را مغتنم شمرده و به تعلیم دعا به فرزندانش پرداخته، برای نمونه در هنگام غذا خوردن، فرزندش امام مجتبی (علیه السلام) را به دعایی همیشگی سفارش نموده و در ضمن آن، به نقش تغذیه و سلامتی جسمانی برای انجام عبادات و نیز وسیله بودن غذا برای توان عبادت بیشتر، اشاره می‌نماید؛ آن حضرت فرمود: “فرزندم! هیچ لقمه سرد یا گرمی را مخور و هیچ شربت یا جرعه آبی را منوش الاّ این که قبل از خوردن و آشامیدن، این دعا را بخوانی “اللّهمّ انّی اسئلک فی اکلی و شربی السلامه من وعکه و القوّه به علی طاعتک و ذکرک و شکرک فیما بقیته فی بدنی و اَنْ تشجعنی بقوّته علی عبادتک و ان تلهمنی حسن التحرز من معصیتک..”(۲۰)
امام علی (علیه السلام) به دلیل اهمیت دعا و نقش آن در تربیت دینی، نه تنها در طول زندگی خویش به فرزندان خود تعلیم دعا می‌نمودند بلکه در واپسین لحظات عمر خویش و در هنگام احتضار نیز از این امر غافل نبودند، چنان که در همان حالت حساس احتضار، به فرزند خویش امام حسن (علیه السلام) دعایی را تعلیم نموده‌اند(۲۱).
۴ – آشنایی با علوم اهل بیت (علیهم السلام)
آشنا نمودن فرزندان با علوم اهلبیت (علیهم السلام) و سخنان و عقاید مربوط به آنان، از جمله عناصر مهم تربیت دینی در فرهنگ شیعی و علوی است. بر والدین ضروری است که ضمن آشنا نمودن اجمالی آنان با مذاهب اسلامی، عقاید حقّه شیعه را به آنان تعلیم دهند و بذر محبت اهلبیت (علیهم السلام) را در دلهای آنان بیفشانند و آنان را با معارف غنی، متقن و روشنگر اهلبیت (علیهم السلام) آشنا نمایند.
تعلیم معارف و محاسن دانش ناب اهلبیت (علیهم السلام) به فرزندان، آنها را در حریم امن عقیده قرار داده و از آثار شوم هجوم عقاید و اندیشه‌های ناپاک مصون می‌دارد. مرحوم صدوق با سند خود در حدیث چهارصدگانه از علی (علیه السلام) نقل کرده است که حضرت فرمود: “علّموا صبیانکم من علمنا ما ینفعهم اللّه به لاتغلب علیهم المرجئه برأیها”،”به کودکان خود آن مقدار از دانش ما که به حال آنان مفید است، تعلیم دهید تا اندیشه و نظر مرجئه(۲۲) بر آنان غالب نگردد.”(۲۳)
۵ ـ رعایت آداب و سنن اسلامی در هنگام تولد فرزند
در سیره تربیتی معصومین (علیهم السلام)، از لحظه تولد نوزاد، فعالیت‌های تربیتی آغاز می‌گردد و با این که نوزاد، توان بالفعل درک اشیاء و اعمال را ندارد امّا در عین حال، انجام برخی آداب و مراسم برای تربیت صحیح او در آینده مؤثر است. از این رو علی (علیه السلام) در ضمن حدیث چهارصدگانه خود به اصحابش، آنان را به انجام این آداب در هنگام ولادت فرزندانشان توصیه نموده اند:”…در روز هفتم برای فرزندانتان عقیقه نمایید و به مقدار وزن موهای سر فرزندتان، نقره صدقه دهید.
رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نسبت به حسن و حسین (علیهما السلام) و سایر فرزندانش، این چنین رفتار نمود.”(۲۴) و در قسمت دیگر حدیث می‌فرماید:” فرزندان خود را روز هفتم، ختنه کنید و گرما و سرما، شما را از این کار باز ندارد که این باعث پاکیزگی بدن نوزاد است…”(۲۵)
پی‌نوشت‌ها
۱ ـ نهج البلاغه، قصارالحکم، شماره۳۵۴ و عبدالمجید معادیخواه، فرهنگ آفتاب، ج۷،ص۳۹۰۲
۲ ـ خوانساری، محمد، شرح غررالحکم و دررالکلم آمدی، ج۶، ص۳۵۳
۳ ـ همان، ج۳، ص۴۳۸-(خیرماورث الآباء الأبناءالادب).
۴ ـ همان، ج۲، ص۱۴۱-(الانس فی ثلاثه، الزوجه الموافقه والولدالصالح و الاخ الموافق).
۵ ـ همان، ص۲۳
۶ ـ همان، ج۶، ص۲۲۲(ولدالسوءیهدم الشرف و یشین السلف).
۷ ـ همان،(ولدالسوء یعرُّ السلف و یفسد الخلف).
۸ ـ همان، ج۶، ص۲۲۴( ولدعقوقٌ محنه و شوءمٌ).
۹ ـ همان، ج۲، ص۳۹۲(اشدُّ المصائب سوء الخلف).
۱۰ ـ نهج البلاغه، قصارالحکم، شماره۴۵۳(قال (علیه السلام) : مازال الزبیر رجلاًمنّا اهل البیت حتی نشاءَابنه المشؤوم عبدالله). این حدیث در برخی از نسخ موجود نهج البلاغه مثل شرح ابن ابی الحدید و شرح نهج البلاغه علامه خویی و ما آن را از معجم المفهرس نهج البلاغه اثر محمد دشتی، ص۱۲۴ نقل کرده ایم که تحت شماره۴۵۳ در قصارالحکم آمده است.
۱۱ ـ نهج البلاغه، نامه۳۱، با استفاده از ترجمه نهج البلاغه اثر دکتر سید جعفر شهیدی، ص۲۹۷
۱۲ ـ نهج البلاغه، همان با استفاده از ترجمه دکتر شهیدی، ص۲۹۸
۱۳ ـ مجلسی،محمد باقر، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۹۸
۱۴ ـ رسولی محلاتی، هاشم، وصایاء الرسول و الائمه (علیهم السلام) با ترحمه فارسی، ص۱۸۴
۱۵ ـ خوانساری،محمد، شرح غررالحکم و دررالکم، ج۴ص۳۵۳
۱۶ ـ محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج۱،ص۷۵ به نقل از تنبیه الخواطر و نزهه الناظر، ص۳۹۰
۱۷ ـ نهج البلاغه، نامه۳۱،با استفاده از ترجمه دکتر شهیدی، ص۲۹۸
۱۸ ـ راجی قمی، محمد،پندهای پدران به فرزندان، ص۱۶۲ و ۱۶۳
۱۹ ـ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۹۱، ص۳۸۴ و مستدرک الوسائل، ج۲، ص۲۳۲
۲۰ ـ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۷۴
۲۱ ـ ر.ک: مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۹۲ ص۱۷۹
۲۲ ـ المرجئه فی مقابله الشیعه، من الارجاء بمعنی التأخیر لتأخیرهم علیا (علیه السلام) عن مرتبته و قد یطلق فی مقابله الوعیدیه(ر.ک: الکافی، ج۶، ص۴۷ ) و نیز ر.ک: طریحی، مجمع البحرین ج۱، ذیل ماده “رجاء”.
۲۳ ـ حسّر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۱۹۷ به نقل از خصال صدوق، ج۲، ص۱۵۷ و ابن شعبه حرانّی، تحف العقول، ص۶۸
۲۴ ـ صدوق، محمد بن علی بن الحسین، الخصال، ترجمه و تصحیح احمد فهری، ص۷۵۱
۲۵ ـ همان، ص۷۷۶ و حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۵،ص۱۵۳
منابع
۱-خوانساری، محمد، شرح غررالحکم و دررالکلم آمدی، ج۶، ص۳۵۳،.
۲-خوانساری، محمد، شرح غررالحکم و دررالکلم آمدی، ج۶، ص۳۵۳،.
۳-خوانساری، محمد، شرح غررالحکم و دررالکلم آمدی، ج۶، ص۳۵۳،.
۴-نهج البلاغه، قصارالحکم، شماره۳۵۴ و عبدالمجید معادیخواه، فرهنگ آفتاب، ج۷،ص۳۹۰۲
۵-نهج البلاغه، نامه۳۱، با استفاده از ترجمه نهج البلاغه اثر دکتر سید جعفر شهیدی، ص۲۹۷
۶-مجلسی،محمد باقر، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۹۸
۷-رسولی محلاتی، هاشم، وصایاء الرسول و الائمه (علیهم السلام) با ترحمه فارسی، ص۱۸۴
۸-محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج۱،ص۷۵ به نقل از تنبیه الخواطر و نزهه الناظر، ص۳۹۰
۹-مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۹۱، ص۳۸۴ و مستدرک الوسائل، ج۲، ص۲۳۲-
۱۰-طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ص۷۴
۱۱-حسّر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۱۹۷
۱۲-خصال صدوق، ج۲، ص۱۵۷ و ابن شعبه حرانّی، تحف العقول، ص۶۸
۱۳-صدوق، محمد بن علی بن الحسین، الخصال، ترجمه و تصحیح احمد فهری، ص۷۵۱
۱۴-حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۵،ص۱۵۳
منبع: تبیان
