در احادیث متعدّد نقل شده است که تعداد جانشینان پیامبر(صلی الله علیه و آله) دوازده نفر است که نُه امام از آنان، از نسل حسین بن علی(علیه السلام) میباشند. در برخی از این احادیث آمده است که آخرین آنها مهدی قائم(عج) میباشد؛ چنانکه از ابوسعید خدری روایت شده است که گفت:
از پیامبر(صلی الله علیه و آله) شنیدم که میفرمود: «اهل بیت من مایه امنیت برای اهل زمینند؛ چنانکه ستارگان آسمان مایه امنیت برای اهل آسمانند.» از او پرسیدند: امامان پس از تو، از اهل بیت تو میباشند؟ فرمود: «آری. آنان دوازده نفرند. نُه نفر از آنها که از نسل حسین(علیه السلام) میباشند، همگی امین و معصومند.»
در احادیث نبوی که از طریق شیعه و اهل سنّت نقل شده، تعداد و نام اوصیای پیامبر(صلی الله علیه و آله) و پیشوایان امّت اسلامی پس از او بیان شده است. در این مقاله برخی از این روایات را نقل و بررسی میکنیم:
۱. دوازده خلیفه
در «صحیح بخاری» از جابر بن سمره روایت کرده است که گفت: از پیامبر(صلی الله علیه و آله) شنیدم که میگفت: «دوازده امیر خواهند آمد که همگی از قریش هستند».۱
در «صحیح مسلم» از جابر بن سمره عبارت های زیر از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نقل شده است:
۱. این امر پایان نمیپذیرد؛ مگر پس از دوازده خلیفه که همگی از قریش هستند؛
۲. تا هنگامی که دوازده خلیفه از قریش رهبری میکنند، این دین، عزیز خواهد بود؛
۳. این دین تا روز قیامت برپا است و دوازده خلیفه که همگی از قریش هستند، وجود خواهند داشت؛
۴. تا وقتی دوازده خلیفه بر مردم ولایت دارند، امر آنان گذرا است؛
۵. تا وقتی دوازده خلیفه از قریش بر سر کارند، اسلام عزیز است.۲
این مضامین در سایر کتابهای حدیث نیز وارد شده است.۳
از ظاهر این عبارات به دست میآید که پس از پیامبر(صلی الله علیه و آله) تا روز قیامت، دوازده خلیفه یا پیشوا، رهبری مردم را به عهده دارند و وجود آنها مایه عزّت و سربلندی اسلام و مسلمانان است. واضح است که این معنا جز بر امامان دوازدهگانه شیعه تطبیق نمیکند؛ زیرا خلفای بنیامیه یا بنیعبّاس، اوّلاً: از نظر تعداد بیش از دوازده نفر بودهاند؛ ثانیاً: اعمال و رفتار آنها مایه عزّت و سربلندی اسلام و مسلمین نبوده؛ بلکه مایه سرشکستگی آنها بوده است.
مؤلف کتاب «ینابیع المودّه» که از علمای اهل سنّت است، پس از نقل مطلب فوق از برخی محققان، افزوده است: این مطلب که مقصود پیامبر، امامان دوازدهگانه از اهلبیت خود بوده است، از حدیث ثقلین و احادیث دیگری که در این کتاب درباره اهل بیت نقل گردید، نیز به دست میآید.۴
۲. به تعداد نقبای بنیاسرائیل
در روایات متعدّد از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نقل شده که تعداد جانشینان آن حضرت به تعداد نقبای بنیاسرائیل است؛ چنان که احمد بن حنبل از فردی به نام مسروق روایت کرده که گفته است:
وقتی ما نزد عبدالله بن مسعود نشسته بودیم، فردی از او پرسید: آیا شما درباره جانشینان پیامبر(صلی الله علیه و آله) از آن حضرت پرسیدهاید؟ عبدالله گفت: آری و او در پاسخ فرمود: «دوازده نفر به تعداد نقبای بنیاسرائیل.»۵
شعبی نیز این حدیث را از مسروق روایت کرده است؛۶ چنانکه ابن حجر در کتاب «الصّواعق» آن را نقل و تأیید نموده است.۷
قرآن کریم درباره نقبای بنیاسرائیل فرموده است:
«وَ لَقَدْ أَخَذَ اللهُ مِیثاقَ بَنِیإِسْرائِیلَ وَ بَعَثْنا مِنْهُمُ اثْنَی عَشَرَ نَقِیباً؛۸ از بنیاسرائیل پیمان گرفتیم و دوازده نقیب را از آنان برگزیدیم.»
«نقیب» به کسی میگویند که به وضعیت قوم خود رسیدگی میکند و مراد از «نقبای بنیاسرائیل» رؤسای قبایل دوازدهگانه بنیاسرائیل هستند که رهبری آنها را بر عهده داشتند. برآنان وحی نمیشد و صاحب شریعت نبودند؛ ولی سرپرست و رهبر آنها بودند.۹
بنابراین، ذکر نقبای بنیاسرائیل بیانگر این مطلب است که پس از پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیز دوازده نفر وظیفه امامت و رهبری امّت اسلامی را عهدهدار خواهند بود و این فقط بر امامان دوازدهگانه شیعه منطبق است.۱۰
۳. اوّلین امام، علی(علیه السلام) و آخرین امام، قائم(عج) است
در احادیث متعدّد وارد شده است که امامان پس از پیامبر(صلی الله علیه و آله) دوازده نفر هستند؛ اوّلین آنها علی بن ابیطالب(علیه السلام) و آخرین آنها قائم(عج) است؛ چنانکه در «ینابیع المودّه» آمده است:
فردی یهودی پس از رحلت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نزد علی(علیه السلام) آمد و مسائل بسیاری از او پرسید تا اینکه سخن به اوصیای پیامبر(صلی الله علیه و آله) رسید. علی(علیه السلام) فرمود: «آنان دوازده نفرند. من اوّلین آنها و مهدی قائم آخرین آنها است.» و آن شخص یهودی او را تصدیق کرد و اسلام آورد.۱۱
۴. نُه امام، از فرزندان امام حسین(علیه السلام)
در احادیث متعدّد نقل شده است که تعداد جانشینان پیامبر(صلی الله علیه و آله) دوازده نفر است که نُه امام از آنان، از نسل حسین بن علی(علیه السلام) میباشند. در برخی از این احادیث آمده است که آخرین آنها مهدی قائم(عج) میباشد؛ چنانکه از ابوسعید خدری روایت شده است که گفت:
از پیامبر(صلی الله علیه و آله) شنیدم که میفرمود: «اهل بیت من مایه امنیت برای اهل زمینند؛ چنانکه ستارگان آسمان مایه امنیت برای اهل آسمانند.» از او پرسیدند: امامان پس از تو، از اهل بیت تو میباشند؟ فرمود: «آری. آنان دوازده نفرند. نُه نفر از آنها که از نسل حسین(علیه السلام) میباشند، همگی امین و معصومند.»۱۲
۵. امامان دوازده گانه با نامهایشان
در احادیث بسیار که از طریق شیعه و اهل سنّت روایت شده است، امامان دوازدهگانه به نام معرفی شده‌اند؛ چنان که مؤلّف کتاب «فرائد السّمطین»۱۳ از ابن عبّاس روایت کرده است که:
فردی یهودی به نام نعثل نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله) آمد و مسائلی از او پرسید و سرانجام مسلمان شد. یکی از مسائل او درباره تعداد و نام جانشینان پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود که پیامبر پاسخ دادند: «تعداد جانشینان من دوازده نفرند» و آنها را به نام، به شرح زیر معرفی کرد:
۱. علی بن ابی طالب؛ ۲. حسن بن علی؛ ۳. حسین بن علی؛ ۴. علی بن الحسین؛ ۵. محمّد بن علی؛ ۶. جعفر بن محمّد؛ ۷. موسی بن جعفر؛ ۸. علی بن موسی؛ ۹. محمّد بن علی؛ ۱۰. علی بن محمّد؛ ۱۱. حسن بن علی؛ ۱۲. مهدی فرزند امام یازدهم(علیه السلام).۱۴
نظیر این روایت را مؤلّف کتاب «مناقب» معروف به ابن المغازلی شافعی درباره فردی دیگر از یهود به نام جندل بن جناده نقل کرده است۱۵ و در کتاب «منتخب الاثر» حدود پنجاه روایت در این باره نقل شده است.۱۶
دلیلی روشن بر امامت امامان شیعه
در اینجا دلیلی روشن بر امامت امامان شیعه وجود دارد که شیخ صدوق(ره) در کتاب «کمال الدّین» بیان نموده است و حاصل آن این است که یکی از دلایل نبوّت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) این بود که آن حضرت بدون اینکه نزد کسی علم بیاموزد، سرگذشت پیامبران و اقوام پیشین را میدانست و این مطلب، دلیل روشنی بر صدق دعوی نبوّت او بود و اینکه او دانش خود را از عالم غیب میآموخت.
امامان شیعه نیز از هیچ کس کسب دانش نکردند. با این حال از همه مردم زمان خود به احکام دین و حوادث جهان داناتر بودند و به هر مسئلهای که از آنان سؤال میشد، بیدرنگ و به بهترین وجه پاسخ میگفتند. بنابراین، از اینجا روشن میشود که سرچشمه علم و دانش آنان، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و بالنتیجه جهان غیب بوده است.
بدیهی است تنها چنین افرادی شایستهترین افراد برای احراز مقام امامت و جانشینی پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) میباشند.۱۷
حدیث سفینه و رهبری اهل بیت(علیه السلام)
حدیث سفینه، حدیثی است از پیامبر درباره اهل بیت(علیه السلام). پیامبر(صلی الله علیه و آله) در این حدیث، اهل بیت خود(علیه السلام) را به کشتی نوح(علیه السلام) تشبیه کرده و فرموده است:
متن حدیث چنین است:
«اِنَّ مَثل اَهْلِِ بَیتِی کسَفِینَهِِ نُوحَ مِنْ رَکبَها نَجِی، وَ مَنْ تَخَلّفَ عَنْهَا غَرِقَ؛۱۸
به تحقیق، اهل بیت من(علیه السلام) همانند کشتی نوح(علیه السلام) هستند که هر کس سوار آن شد، نجات یافت و هر کس از آن تخلف کرد، غرق شد.»
از تشبیه اهل بیت پیغمبر(صلی الله علیه و آله) به کشتی نوح(علیه السلام) نتیجه میگیریم که دوستی اهل بیت و رجوع به آنان در احکام دین و پیروی از دستورهای آنان، سبب نجات از گمراهی است؛ چنان که تخلّف از آنان، مایه غرق شدن در دریای ضلالت و هلاکت است و این همه در صورتی میسّر است که اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) از خطا و انحراف مصون باشند.
بنابراین، حدیث سفینه بر مطالب زیر دلالت میکند:
۱. امامت و رهبری اهل بیت پیغمبر(صلی الله علیه و آله) در مسائل اجتماعی؛
۲. مرجعیت علمی آنان در تعالیم و احکام دینی؛
۳. معصوم بودن آنان از خطا و لغزش.
با توجّه به آنچه که گفته شد، می توان نتیجه گرفت در اینکه حضرت علی، حضرت زهرا و امام حسن و امام حسین(علیه السلام)، اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) هستند جای شک و تردیدی نیست و کسی هم در آن اختلاف نکرده است، اختلاف در این است که آیا اهل بیت پیغمبر(صلی الله علیه و آله) شامل همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله) هم می شود یا نه؟
پس از اتّفاق نظر در مورد امر نخست، مجالی برای اختلاف در مورد امر دوم باقی نمیماند؛ زیرا که یادآور شدیم، یکی از نتایج حدیث سفینه، عصمت اهل بیت(علیه السلام) است. بنابراین، حضرت علی، حضرت زهرا، امام حسن و امام حسین(علیه السلام) از خطا و لغزش مصون میباشند و گفتار و رفتار آنان ملاک تشخیص حق از باطل است.
بنابراین پایه، هرگاه آنان عمل کسی را تخطئه کرده و از او ابراز نارضایتی کرده باشند، از زمره اهل بیت بیرون خواهد بود؛ چنان که سایر امامان شیعه که همگی از نسل امام حسین(علیه السلام) بودهاند و عصمت آنان یکی پس از دیگری مورد تأیید آن حضرت بوده است، در زمره اهل بیت(علیه السلام) و حکم آنان را دارا خواهند بود.
پی نوشت:
۱. بخاری، صحیح، دارالمعرفه، ج ۴، ص ۲۴۸، کتاب الاحکام.
۲. مسلم، صحیح، داراحیاء التراث العربی، ج ۳، کتاب الاماره، باب ۱.
۳. به منتخب الاثر، فصل اوّل، باب اوّل رجوع شود.
۴. شیخ مسلم قندوزی حنفی، ینابیع المودّه، ص ۴۴۶.
۵. مسند احمد، ج ۱، صص ۴۰۶ ـ ۳۹۸.
۶. ینابیع المودّه، ص ۴۴۵.
۷. الصّواعق المحرّقه، فصل سوم، باب اوّل.
۸. سوره مائده (۵)، آیه ۱۲.
۹. المیزان، ج ۵، ص ۲۴۰.
۱۰. جهت آگاهی از روایاتی که در آنها تعداد جانشینان پیامبر به تعداد نقبای بنیاسرائیل ذکر شده است، به منتخب الاثر، فصل اوّل، باب دوم رجوع شود.
۱۱. ینابیع المودّه، ص ۴۴۳، جهت آگاهی بیشتر از احادیث دیگر به منتخب الاثر، فصل اوّل، باب چهارم رجوع شود.
۱۲. به باب ۶ و ۷ کتاب منتخب الاثر، رجوع شود، بیش از هفتاد حدیث در این باره نقل شده است.
۱۳. محمّد ابراهیم جوینی خراسانی، محدّث و فقیه شافعی.
۱۴. ینابیع المودّه، ص ۴۴۱.
۱۵. همان، صص ۴۴۳ـ۴۴۲.
۱۶. منتخب الاثر، فصل اوّل، باب هشتم.
۱۷. کمال الدّین و تمام النّعمه، انتشارات جامعه مدرّسین، ص ۹۱.
۱۸. بنابر تحقیق مؤلّف «عبقات الانوار» میر حامد حسین هرندی، حدیث سفینه، توسط نود نفر از مشاهیر علمای اهل سنّت روایت شده است؛ چنان که در کتاب «احقاق الحق» از افراد دیگری نیز روایت شده است، امام شرفالدّین عاملی در کتاب «المراجعات» (مراجعه هشتم) آن را از کتاب المستدرک حاکم نیشابوری (ج سوم، ص ۱۵۱) نقل کرده است، حافظ سلیمان حنفی نیز در کتاب «ینابیع الموده» (باب چهارم) آن را به طرق مختلف روایت کرده است.
منبع :موعود – مرداد ماه سال ۱۳۹۲ شماره ۱۴۲ و ۱۴۳.
