نام کامل تفسیر،« الأصفى فی تفسیر القرآن» مىباشد، به زبان عربى و شامل تفسیر کل قرآن مىباشد، الاصفى برگزیدهاى از تفسیر صافى است، فیض در الاصفى به قول شیخ آقا بزرگ، تنها به تفسیر اهل بیت اکتفا کرده است، با این دید تفسیرى روایى است. و نیز مىتوان آن را آمیختهاى از روایت و درایت دانست.
الاصفى در ۲۱ هزار سطر، حدود یک سوم صافى مىباشد که در دو مجلد ارائه شده است. تفسیر صافى در سال ۱۰۷۵ پایان یافت و بعد از دو سال الاصفى به نهایت رسید.
مؤلف در مقدمه مىگوید:« این تفسیر را از تفسیر دیگرم صافى برگزیدم و در نگارش آن گزیدهگویى را پیشه ساختم و آن را از زواید پیراستم، در تفسیر آیات به بیان آیاتى که نیازمند توضیح بودند، با توجه به کلام معصومین، همت گماشتم، هر گاه از تفسیر قمى چیزى آوردم که منسوب به معصوم نیست، در آغازش واژه قمى را نهادم تا از روایات دیگر جدا شود و اگر چیزى از طریق عامه نقل کردم، آن را با کلمه« روى» از روایات دیگر متمایز ساختم، آن جا که از ائمه به لفظ آنها نقل مىکنم، به لفظ« قال»،« ورد» و« فى روایه» مشخص نمودم و اگر تلخیص شده یا نقل به مضمون کرده باشم با لفظ« کذا ورد» آن را بیان کردهام و آن جا که کلامى از معصوم( ع) نیافتم یا این که یافته، ولى قابل اعتماد ندیدم، از سایر تفاسیر قویترین قول را انتخاب کرده و آن را نوشتهام.
مفسر در مقدمه بر این معنا تکیه دارد که: کسى که در فهم معانى قرآن به اخبار مراجعه مىکند، اگر بخواهد به تناقض و تضاد نرسد، باید در معناى آیات و تفسیر آنها بر برخى روایات آحاد و افراد تکیه نکند، بلکه به معناى عام و مفهومى که از مجموعه روایات فهمیده مىشود باید تکیه کند، بدین ترتیب تناقض در اخبار نیز مرتفع مىشود، مواردى از اخبار که بر تخصیص معنا دلالت دارد، براى اشاره به منزّل فیه، یا اشاره به یکى از بطون آیه است، و ممکن است معناى دیگرى را قصد کرده باشد، بستگى به فهم مخاطب و میزان انس او با روایات دارد، زیرا کلام معصومین( ع) به تناسب فهم مردم بیان شده است. اگر آن را بر معناى خاص، حمل کنیم، قرآن را محدود به همان موارد کردهایم، در نتیجه از فایده خواهد افتاد و حاشا که چنین قصدى از روایات در کار باشد.
با این بیان معناى تأویل روشن مىشود و آن اراده بعض افراد معناى عام است، که از ذهن مخاطب پنهان شده، که در مقابل تنزیل مىباشد.
روش ورود و خروج این تفسیر در مباحث به این شکل است که ابتدا، اطلاعات کلى شامل، مکى و مدنى بودن، نام سوره و تعداد آیات آن را بیان مىکند. پس از آن معناى آیات و کلمات را با روایات معصومین( ع) ذکر مىنماید، روایاتى که مصدر آنها؛ یعنى اسانید و نام معصوم از آن به دلیل اختصار حذف گردیده است. در مرحله بعد به معناى لغوى کلمات مىپردازد و سپس مطالب خود را که برگرفته از اجتهاد خود یا تفاسیر دیگران است، با عنوان« اقول» مطرح مىکند. در این عنوان بین روایات نقل شده، جمع کرده و گاه در این جمع از آیات استفاده برده است؛ مانند ج ۱ ص ۸ در بحث« صراط مستقیم».
و در نهایت با تعبیر« و بالجمله»، تبیین و تفسیر کلى فراز و جمعبندى آن را بیان مىدارد. در آخر هر سوره نیز به فضل سوره و ارزش آن به نقل از ثواب الاعمال مىپردازد.
با وجود همت مفسر بر اختصار، امّا از نقل شأن نزول از طریق روایت و غیر آن، غفلت نمىورزد؛ مانند ج ۱ ص ۱۴ آیه ۸ سوره بقره. با این وجود نیز گاهى به نقل اقوال مبادرت مىورزد؛ مانند ج ۱ ص ۱۷ آیه ۱۹ سوره بقره.
روش تحقیق
« مرکز تحقیقات و مطالعات اسلامى»، وابسته به دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، تحقیق این اثر را به عهده گرفته است. این مرکز در مقدمه خود بر کتاب، روش تحقیق را بازگو کرده است. علت انتخاب آن را اختصار، ایجاز و روایى بودنش ذکر کردهاند.
محققان مبناى عملى خود را بر سه نسخه موجود از تفسیر( که در نسخهشناسى به آنها اشاره مىشود.) گذاشتهاند، و به ترتیب ذیل پیش رفتهاند:
1- مشخص کردن موارد ضرورى از اختلاف نسخهها بعد از اتخاذ شیوه تلفیق نسخ، در پاورقى.
2- استخراج احادیث، آثار، اقوال و آرایى که مفسر به تصریح یا اشاره آورده است و ذکر آدرس اصلى آنها.
3- ضبط و اعراب بعضى کلمات در موارد لازم، از جمله پرداختن به معانى برخى کلمات احادیث که غالبا از مجمع البحرین و صحاح اللغه برگرفته شده است.
4- در رسم قرآن، خط عثمان طه ملاک بوده است؛ امّا متأسفانه متن آیات بدون ثبت شماره آنها درج گردیده که مراجعه کننده، دریافتن آیه مورد نظر خود، دچار مشکل خواهد شد.
5- الحاق فهرستهاى مختلف از قبیل: ۱- فهرست آیات ۲- فهرست احادیث ۳- فهرست اسماء انبیاء و ائمه( ع) ۴- فهرست اسماء ملائکه، ۵- فهرست اعلام ۶- فهرست کتب مقدسه، ۷- فهرست اماکن، بقاع و ایام، ۸- فهرست امم، قبائل، طوایف و فرق و ۹- فهرست مصادر، در آخر جلد دوم تفسیر، البته فهرست ابتداى هر جلد بر اساس شماره آیات و صفحه آنها مجزا از این فهرستها مىباشد. در پایان جلد اوّل فهرستى از مصادر آن نیز ارائه شده است.
نسخهشناسى
نسخه موجود تفسیر بر اساس سه نسخه به شیوه تلفیق تهیه شده است، الف) نسخه کامل کتابخانه مجلس شوراى اسلامى به شماره ۱۲۱۶ که تاریخ تحریر جلد ۱ ۱۰۹۰ ق و جلد ۲ ۱۰۸۹ ق، دو سال قبل از رحلت مصنف در ۲۳۵ صفحه بوده است. نویسنده آن ابن على بن على، مشهور به نوروز الدین محمد نصیر، با خطى زیبا و مصحح با حواشى مرحوم فیض کاشانى به رمز« الف».
ب) نسخه کامل کتابخانه آستان قدس رضوى به شماره ۱۱۶۲ در ۳۰۶ صفحه که تحریر آن در ۱۰۸۱۱ ق پایان یافته و به خط احمد بن محمد حسن مىباشد، این نسخه نیز داراى حواشى از مصنف بوده و از روى نسخه مؤلف تصحیح شده است. به رمز« ج».
ج) نسخه سنگى مطبوع به سال ۱۳۵۳- ۱۳۵۴ به خط محمدعلى مصباحى نائینى به رمز« ب».
تفسیر الاصفى قبل از این چاپ، داراى سه چاپ دیگر بوده است. نخستین بار در سال ۱۲۷۴ ق در بمبئى و در حاشیه تفسیر صافى چاپ سنگى شده و در سال ۱۳۱۰ نیز در حاشیه صافى چاپ گردید.
چاپ سوم، آن به شکل مستقل در تهران به سال ۱۳۰۳ و ۱۳۵۴ در یک جلد به شکل سنگى ارائه شده است.
چاپ تحقیق شده مورد بحث در دو جلد بوده که جلد اول تا پایان سوره اسراء و جلد دوم از سوره کهف تا انتهاى قرآن مىباشد. ناشر آن مرکز انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم مىباشد که در تاریخ ۱۳۷۶ ش مطابق با ۱۴۱۸ ق در ۱۵۰۰ نسخه و قیمت ۲۰۰۰۰ ریال با قطع وزیرى، چاپ اوّل آن به بازار عرضه شد.
محققان این نسخه از فضلاى حوزه به نامهاى آقاى محمد حسین درایتى و آقاى محمد رضا نعمتى مىباشند.
تفسیر الاصفى دو ترجمه به زبان اردو دارد: ۱- ترجمه سید مظاهر حسن الامروهوى از قرآنپژوهان امامیه پاکستان در قرن پانزدهم هجرى. ۲- ترجمه مظهر حسن هندى معارف قرآن در قرن پانزدهم.
فهرست منابع:
1- مقدمه تحقیق جلد ۱ تفسیر.
2- مقدمه مفسر جلد ۱ تفسیر و دو جلد آن.
3- دانشنامه قرآن و قرآنپژوهى ج ۱ ص ۶۶۶ و ج ۲ ص ۱۶۱۱ به کوشش بهاءالدین خرمشاهى.
4- طبقات مفسران شیعه ج ۳ ص ۲۲۴ و ج ۵ ص ۳۵۳ و ۳۵۵ دکتر عقیقى بخشایشى.
5- دائرهالمعارف تشیع ج ۴ ص ۵۴۲.
