مشکلات حاد اقتصادی در خانواده و راه‌کارهای برون‌رفت از آنها
«و لنبلونّکم بشیء من الخوف و الجوع و نقص من الاموال و الانفس و الثمرات و بشرالصابرین»(۱)؛
«و حتماً شما را به چیزی از ترس و گرسنگی و کاستی در اموال و جانها و ثمرات آزمایش می‌کنیم و صابران(در این سختی‌ها را) بشارت بده.»
این قرار حتمی الهی است که در فرا روی سرنوشت انسانها گذاشته شده است. معمولاً انسانها در دوره‌ای از عمر خود، به فراز و فرود مادی گرفتار شده اند. کافی است کمی پای صحبت گذشتگان خود بنشینیم که خاطرات و عبرت‌های فراوانی را به همراه دارد. انسان عاقل نه از فراز دنیوی مغرور می‌شود و نه از فرود آن دچار یأس و سستی می‌گردد، بلکه همواره در تلاش زیستن بر مرز اعتدال است. زندگی فرد معتدل نه با اسراف و ریخت و پاش است و نه با تنگ‌گیری و بخل و خست؛ نه در داشتها طغیانگر است و نه درنداشتن‌ها مأیوس و بداخلاق می‌باشد.
علل پیدایش مشکلات
نابسامانی‌های شدید اقتصادی در خانواده معمولاً بر اثر مسدود شدن راههای درآمد
اتفاق می‌افتد که برحسب مدت انسداد، وضعیت پس‌انداز خانواده، وجود حمایتهای جانبی از خانواده ،تعداد افراد خانواده و تلاش آنها و مهمتر از همه شیوه ی مدیریت خانواده دچار شدت و ضعف است.
هم چنین بحران ها گاه می‌تواند به علت از دست دادن سرپرست خانوار که وظیفه تأمین معاش خانواده را بر عهده داشته اتفاق بیفتد که در این حال خانواده علاوه بر ضربات عاطفی ناشی از فقدان عزیز خود، قطع شدن راه درآمد یا کاهش شدید آن را نیز باید تحمل کند. گاه ممکن است که مشکلاتی حاد بر اثر بیماری، تصادف، ازکار افتادگی، ورشکستگی اقتصادی سرپرست خانوار و یا بیماری سخت و پرهزینه ی یکی از افراد خانواده و یا تنبلی و تن‌پروری اعضاء روی دهد.
برخی بحرانها نیز نه به علل درون خانوادگی بلکه به خاطر عوامل خارج از محیط خانواده تحمیل می‌شود، مثل آثار حوادث طبیعی از قبیل زلزله، سیل و… و یا سیاست‌های اقتصادی دولتها و یا حتی سیاست‌های جهانی که بر خانواده‌ها تأثیر می‌گذارد.
به طور مثال ممکن است برخی تصمیمات دولتها منجر به تعطیلی کارخانه‌ها یا حذف و ادغام شرکتها شود که این خود موجب بیکاری اجباری افراد زیادی می‌گردد و یا سیاسیت‌های بانک جهانی و یا سیاست‌های جهانی‌سازی که از طریق دول بزرگ جهانی بر کشورهای توسعه نیافته اعمال می‌شود، خود نیز از عوامل ایجاد نابسامانی اقتصادی خانواده است.
به هر حال این‌ها حوادثی است که کم و بیش، دامنگیر خانواده‌ها می‌شود، از نگاه دیگر، همان آزمایشات الهی است که برخی از مردم وسیله آزمایش برخی دیگر می‌شوند(۲) و در گردونه این حوادث است که انسان ها و ملت ها، جوهره ی اصلی خود را بروز داده و سرنوشت سعادتمندانه و یا شقاوتمندانه را برای خود رقم می‌زنند.
راههای برون‌رفت از مشکلات حاد اقتصادی
به همان ترتیب که عوامل ایجاد بحرانها در درون یا برون خانواده شکل می‌گیرد، راههای رهایی از این مشکلات نیز به دو دسته درون خانوادگی و برون خانوادگی تقسیم می‌شوند.
۲-۴-راه کارهای درون خانوادگی
۱-۲-۴-مدیریت صحیح
«و من یتّق الله یجعل له مخرجاً»(۳)؛ «و هر کس تقوا در رعایت حدود الهی را پیشه کند، خداوند برای او راه خروج قرار می‌دهد.»
مهمترین عامل گذر از بحرانها و مشکلات، مدیریت صحیح و خردمندانه است. شرایط سخت، عامل مؤثری برای به فعلیت درآورده شدن استعدادهای عالی انسانی است لذا مدیریت در مواجهه با مشکلات حاد نه تنها خود را نمی‌بازد بلکه با تدبیر به سر و سامان دادن اوضاع نابسامان موجود می‌پردازد.
او سعی می‌کند با شناخت شیوه‌های سالم و مشروع راههای جدید کسب درآمد را انتخاب کند. او با دست یازیدن به گنجینه ی بیکران رحمت و نعم الهی به وسیله کلید دعا و توکل بر خدای روزی‌بخش و توسل به ائمه اطهار(علیهم السلام) که وسایط نجات‌اند(۴)
روحیه ی امیدواری و نشاط را در اعضای خانواده ایجاد می‌کند و با توضیح و تشریح وضعیت موجود به خصوص برای فرزندان و توجه دادن آنها به گذران بودن حوادث و مشکلات و بیان عبرت‌های تاریخی و داستانهای زندگی انسانهای دیگر، آنها را به صبر، قناعت، امیدواری، کار بیشتر و حفظ کرامت انسانی دعوت می‌کند.
استفاده از پس‌اندازها
معمولاً خانواده‌هایی که بطور نسبی از توان مادی بهره مند باشند سعی می‌کنند با دوراندیشی گونه‌های مختلف از پس‌انداز را(مثل ذخیره کردن اضافه درآمد در بانک یا خرید سهام یا زمین و…) برای خود و فرزندانشان تأمین نمایند. حتی در موارد زیادی دیده شده که مادر خانواده فداکارانه از طلا و جواهرات خود طرفنظر کرده و صرف گذران دوران سخت کمبود درآمد نموده است، ولی با توجه به شرایط اقتصادی کشور خانواده‌های زیادی هم هستند که حتی توان پس‌انداز ندارند؛ لذا لازم است آنها از خدمات و همکاری دیگر نهادهای اجتماعی بهره مند شوند.
همکاری‌های درون خانواده
در زمان بروز نابسامانی‌های اقتصادی یکی از بهترین شیوه‌های برون‌رفت، همکاری‌های درونی افراد خانواده می‌باشد. آثار این همکاری‌ها غیر از خروج خانواده از وضعیت بحرانی، می‌تواند به صورت یک تجربه غنی برای سازندگی شخصیتی فرزندان و افزایش مهر و محبت بین اعضا خانواده باشد. تجربه‌ای که سالها بعد فرزندان خانواده با به یادآوردن آن دوران سخت، محبت و علاقه و وابستگی و احساس حق شناسی بیشتری نسبت به هم خواهند داشت.
این همکاری‌ها می‌تواند به اشکال مختلفی باشد. مثل کنار گذاشتن خواسته‌ها و توقعات درجه دوم و چندم برای چیزهایی که ضرورت جدی برای خرید آنها وجود ندارد یا مثلاً فرزندان بزرگتر زودتر وارد بازار کار شوند و یا اگر در حال تحصیل هستند به طور موقت از ادامه تحصیل خودداری کرده و به اشتغال بپردازند و یا ضمن تحصیل با حذف اوقات فراغت به کار کردن و تأمین درآمد بپردازند. هم چنین زن خانواده نیز می‌تواند در داخل خانواده به اشتغال در اموری مثل خیاطی، قالیبافی، صنایع دستی و… به بهتر شدن اوضاع کمک کند.
از راههای دیگر که برای سبک کردن بار هزینه ی زندگی و خروج از مشکلات حاد اقتصادی خانواده، می‌توان انتخاب نمود کوچ کردن به مناطقی است که سطح مخارج زندگی در آنجا سبک‌تر است.
مخارج زندگی در شهرهای بزرگ که معمولاً به دلیل فاصله ی زیاد بین مراکز تولید و مصرف، کالاها گرانتر به دست مصرف کننده می‌رسد، سنگین‌تر است و اجاره مسکن و هزینه رفت و آمدها و نیز مصارف جانبی و… هزینه‌های بیشتری را بر خانواده تحمیل می‌کند، لذا کوچ کردن خانواده به مناطق کم هزینه‌تر کمک مهمی برای پایین آوردن سطح مخارج خانواده است.
حمایتهای فامیلی
یکی دیگر از راههای گذر از دوران سخت شدائد مادی خانواده، همکاری‌ها و حمایتهای افراد فامیل به خصوص بزرگان قوم می‌باشد. در باب احکام خانواده و مسائل نفقه در فتاوای مراجع گرانقدر آمده است که در صورت ناتوانی مرد از تأمین نفقه خانواده، بر پدر اوست که به تأمین مخارج او و فرزندانش اقوام نماید(در صورت ناتوانایی).
همچنین رسیدگی‌های سایر اقوام غیر از رفع نیازهای مادی، تأثیر عاطفی و پیوستگی بیشتر افراد فامیل را موجب می‌شود گذشته از آن که کمکهای فامیلی و اقدام به دلیل شناخت بهتر افراد فامیل از یکدیگر سریعتر و بدون گرفتار شدن در چرخه روابط اداری و بدون آن که فرد گرفتار از آبروی خود، نزد دستگاه‌ها و افراد بیگانه مایه بگذارد، انجام می‌شود. لازم است این کمکها شایسته و عاقلانه و بارعایت شئونات انسانی و به تعبیر قرآن بدون منت و اذیت صورت گیرد.
همچنین می‌توان با ایجاد صندوق قرض الحسنه فامیلی توسط بزرگان خانواده قدم مؤثری برای کمک به اقوامی که گرفتار مشکلات و محتاج به وام هستند، برداشت. وجود این نوع صندوق‌ها در فامیل موجب بیشتر شدن همبستگی خانوادگی و همین طور گرفتار نشدن نیازمندان در چرخه ی رباخواری می‌شود.
برای انجام این امر برخی از اقوام می‌توانند پیشگام شده و بعد از جمع‌آوری مقداری پول از هر فرد فامیل(ضمن ثبت نام و مشخصات و مقدار پول وی در یک دفتر مخصوص) و با رعایت مقررات شرعی و عقلی هر چند یکبار به یکی از اقوام مقداری قرض داده و او هم ملزم شود که هر ماه مقداری از قرض را به صندوق برگرداند.
راه‌کارهای برون خانوادگی
بخش دیگری از راههای برون‌رفت از بحران‌های اقتصادی خانواده، کمکهایی است که از طریق نهادهای غیرخانوادگی ارائه می‌شود که خود به دو دسته نهادهای حکومتی و سازمانهای خیریه مردمی تقسیم می‌شود. بهتر است در کمک‌گیری از مراکز دولتی، دقت و ملاحظه بیشتری بر سالم بودن نحوه ی کمک رسانی این سازمانها بشود تا مبادا کمکهای ارائه شده در هنگامه ی بحرانها، ابزار وابستگی و گرفتاری بیشتر خانواده به این نوع مراکز نشود.(۵)
بیمه ها
انواع بیمه‌ها می‌تواند کمک مهمی برای جبران خسارت‌های وارده باشد، مثل بیمه آتش سوزی، زلزله، بیمه‌های حوادث رانندگی، بیمه عمر، بیمه سرقت، بیمه مسئولیت و…
بیمه آتش سوزی به خصوص برای مکانهای پرخطر و کم نفوذ مثل بازارهای تو در تو و قدیمی که با کمترین شعله ی آتش مغازه‌های زیادی در کام آتش فرو می‌روند، یا بیمه سیل و زلزله برای محلات پر احتمال برای این نوع خطرات و اماکن سست، و بیمه‌های حوادث رانندگی مثل بیمه بدنه و بیمه شخص ثالث، کمکهای شایانی است که در حوادث و مواقع از دست دادن اموال و سرمایه‌های زندگی، نه تنها از بدتر شدن وضع جلوگیری می‌کند بلکه عامل جبران و کمک برای از سرگیری روال عادی زندگی می‌باشد.
کمیته امدام امام خمینی(۶)
یکی از مهمترین نهادهای خدماتی جامعه، کمیته امدام امام است که در خدمت اقشارکم درآمد و محروم جامعه می‌باشد، طبق اساسنامه کمیته امداد هدف از تشکیل کمیته ارائه خدمات حمایتی، معیشتی، فرهنگی برای نیازمندان و محرومان داخل و خارج کشور به منظور تأمین خوداتکایی، تقویت و رشد ایمانی با حفظ کرامت انسانی است. مرکز اصلی امداد تهران است.
خانواده‌هایی که به طور جد گرفتار مشکلات حاد اقتصادی هستند می‌توانند با شناسایی که از طرف این کمیته انجام می‌شود از انواع کمکهای نقدی، جنسی، تحصیلی، بهداشتی و درمانی، تأمین شغل و… بهره مند گردند و تا حدی از زیربار فشار و مشکلات اقتصادی نجات یابند.
سازمان تأمین اجتماعی(۷)
تأمین اجتماعی، نتیجه ی یک روند تاریخی است که امروزه به عنوان یکی از شاخص‌های توسعه یافتگی کشورها مطرح است. اهمیت واقعی تأمین اجتماعی زمانی آشکار می‌شود که بدانیم امروزه تمام کشورهای جهان، با نگاه حمایتی از نیروهای کار و تولید و ایجاد آرامش کارگران به منظور جلوگیری از مشکلات ناشی از بیکاری، بیماری، از کارافتادگی، سالمندی کارگران و نیز حمایت از خانواده‌های آنها هنگام بیماری و یا پس از فوت بیمه شده اصلی به آن اهمیت ویژه‌ای می‌دهند.
در کشور ما مأموریت اصلی این سازمان، پوشش کارگران مزد و حقوق بگیر(به صورت اجباری) و صاحبان حرف و مشاغل آزاد(به صورت اختیاری) است. سازمان تأمین اجتماعی، یک سازمان عمومی غیردولتی است که بخش عمده منابع آن از محل حق بیمه‌ها(با مشارکت بیمه شده و کارفرما) تأمین می‌شود و متکی به منابع دولتی نیست، مهمترین تعهدات و خدمات سازمان تأمین اجتماعی عبارت است:
حمایت در برابر حوادث، بیماری، بارداری و… ، مستمری بازنشستگی، از کارافتادگی، بازماندگان.
مقرری بیمه بیکاری.
غرامت دستمزد ایام بیماری، بارداری و…
کمک هزینه ازدواج و کفن و دفن
این سازمان ها در تمامی استان ها دارای مراکز بیمه‌ای و مراکز درمانی می‌باشد که به بیمه شدگان و مستمری بگیران خدمات ارائه می‌دهد.
سازمان بهزیستی(۸)
یکی دیگر از سازمانهای خدماتی، سازمان بهزیستی می‌باشد، این سازمان خدماتی را جهت کمک به توانمندی معلولین، پرداخت حق بیمه کارگران معلول، اخذ موافقت اصولی و پروانه جهت فعالیت مؤسسات غیردولتی و خیریه برای اموری مثل بازپروری معتادین، خانه سلامت دختران و زنان، مراکز توانبخشی بیماران روانی مزمن، کمک به اشتغال و ارائه خدمات مهارتی و تخصصی افراد انجام می‌دهد.
همچنین استفاده از وامهای بانکی، سهام عدالت، تسهیلات صندوق مهر امام رضا(علیه السلام)، تسهیلات و وامهایی جهت اشتغالزایی، تعاونی، کمک های سازمان بازنشستگی و… امکانات و کمک هایی است که می‌تواند جهت سبک شدن بار کمرشکن مشکلات اقتصادی خانواده به کار گرفته شود.
گرچه کمک های سازمانهای مذکور، با فراز و نشیب هایی همراه است ولی در موارد زیادی هم منجر به حل مشکل مراجعین می‌شود، لکن اصل باید بر خوداتکایی و استقلال در تأمین درآمد مشخص از راههای صواب باشد.
در انتها باید افزود که در حوادثی مثل زلزله و سیل ها، رعایت نکات ایمنی(از قبل)، ایجاد آمادگی‌های لازم در افراد و اماکن تجاری و مسکونی و… از گسترش بحرانها جلوگیری می‌کند.
پی‌نوشت‌ها
۱-سوره بقره آیه ۱۵۵.
2-سوره محمد آیه ۴.
3-سوره طلاق آیه ۲.
4-نهج البلاغه، نامه ۳۱، سپس خداوند کلید گنجینه های خود را در دست تو قرار داده است که به تو اجازه ی دعا کردن فرمود. پس هرگاه اراده کردی می توانی با دعا درهای نعمت خدا را بگشایی تا باران رحمت بر تو ببارد.
5-چنانچه در بعضی از موارد دیده شده برخی از افراد با پرداخت چند وام صوری به دیگران و جلب اعتماد آنان پول های افراد زیادی را جمع کرده و به نفع خود استفاده نموده اند و یا در برخی از حوادث غیر مترقبه بعضی از NGO های خارجی در ظاهر کمک های انسان دوستانه، به فعالیتهای تبلیغی فرهنگی بیگانه پرداخته اند.
6-پایگاه www.emdad.ir
7-پایگاه www.tamin.org
8-پایگاه www.behzisty.ir
منبع:کتاب اقتصاد در خانواده؛ نویسنده: طاهره کشوادى
